KirkçEŞme tesisleri

Ekmekçizade Ahmed Paşa Medresesi

Nurdan Sözgen, 1994/TBTTVArşivi

lüzade'nin eserlerine dayanarak, istanbul medreseleri için iki liste hazırlamıştır (1841). Toplam 275 medresenin sıralandığı ilk liste kronolojiktir; Hadîkatü'l-Cevâmi'nin ve diğer kaynakların yanlış çevirisinden ileri gelen isim, tarih ve yer hataları, tekrarlar bulunmaktadır. Alfabetik olan diğer listede Hadîkatü'l-Cevâmi'je atıflar yapılmış fakat diğer medrese adlarının kaynakları belirtilmemiştir, ilk listedekine benzer yanlışlıklar alfabetik dizinde de yer almaktadır.

19- yy'ın ikinci yarısı ile 20. yy'ın ilk çeyreğinde hazırlanmış olan istanbul medreseleri listeleri, mevcut medreselerin yerlerinin belirlenmesine ve doğru teşhis e-dilmelerine yardımcı olmaktadır. Bu listelerden 1869'da, dönemin şeyhülislamının emriyle hazırlanmış olan Cetvel-i Meda-ris-i Asitane ve Bilâd-ı Selâse, M. S. Kütü-, koğlu tarafından yayımlanmıştır. Belgede 1869'da İstanbul'da bulunan medreselerin tam sayısı belirtilmemekte, işler durumda olan 166 medresenin adları, "ders-i am" sayısı, okutulan dersler ve her dersi izleyen öğrenci sayısı verilmektedir. Listede yer alan medreselerden löO'ı suriçinde, l'i Eyüp'te, l'i Tophane'de, l'i Beşiktaş'ta, 3'ü Üsküdar'dadır. Bugün mevcut oldukları halde listede yer almayan Üsküdar'daki Mihrimah Sultan, Çinili, Eyüp'teki Beşir Ağa, Zal Mahmud Paşa, Galata'daki Valide Kethadüsı Mehmed Efendi medreselerinin 1869'da harap durumda oldukları veya başka bir nedenle kullanılmadıkları anlaşılmaktadır.

İstanbul'da Mevcut Medreselerin Esamisi ve Dersaadet veBilâd-ı Selâse'de Vaki Medaris ve Derununda Sakin Nüfusun Mikdanm Mübeyyin Hülâsa, 19. yy'ın so-nu-20. yy'ın başında işler durumda olan medreselere ait listelerdi.

Darü'l-Hilafetü'l-Aliyye Medresesi(~») kurulmadan önce, 19l4'te İstanbul'da mevcut medreseler dolaşılıp, durum saptaması yapılmıştır, İstanbul Müftülüğü Şer'iyye Sicilleri Arşivi'nde Ders Vekâleti Medrese ve Müderris Defteri adıyla kayıtlı olan ve M. S. Kütükoğlu tarafından yayımlanan bu

belgeye göre, 1914'te İstanbul'da 185 medrese bulunuyordu. İlk yapıldığında medrese olup, daha sonra tekkeye çevrilen medreseler bu sayımda ele alınmamış, buna karşılık başka amaçla yapılıp daha sonra medreseye dönüştürülen ve medrese olarak kullanılmakta olan yapılar katılmıştır.

Defterdeki ayrıntılı saptamalarda medreselerin hücre sayısı ve şadırvan, hela, çamaşırhane, gusülhane gibi işlevsel birimleri belirtilmiş, aydınlanma, havalanma, nem sorunları hakkında gözlemlerde bulunulmuştur. Çevresi açık, gerekli donatıları bulunan, sağlam medreseler ile onarım sonunda iyi duruma gelebilecek medreselerin korunması; yapılar arasına sıkışmış, avlusu dar, iyi aydınlanmayan, sağlık koşullan uygun görülmeyen, donatıları yetersiz, harap medreselerin yıkılması önerilmiştir. 1914 tespitlerine dayanarak hazırlanan ve Darü'l-Hilafetü'l- Aliyye öğretiminin hangi medreselerde, kaç öğrenci alınarak yapılacağını gösteren diğer bir liste Ceride-i ilmiye'nin "Islah-ı Medarise Dair Nüsha-i Fevkalâde" adlı sayısında yayımlanmıştır. 1918'de Ders Vekâleti Medrese ve Müderris Defteri'ne yapıların o tarihteki durumlarını açıklayan gözlemler yapılarak işlenmiştir. Saptamalardan anlaşıldığına göre, 1918'de birçok medrese yanmış, sağlam olanların çoğuna yangınzedeler sığınmıştır.

Medreselerin plan ve görünüşleriyle ilgili olarak, Osmanlı döneminden kalan grafik belgeler çok sınırlıdır. Minyatür tekniğinde yapılmış olan kent görünümleri ve suyolları haritaları özellikle bugün yıkılmış veya değişmiş olan medreseler hakkında genel bir fikir vermektedir. Köprülü Suyolları Haritası 1950'lerde yıkılmış o-lan Kemankeş Kara Mustafa Paşa ve 19. yy'da yol genişletilmesi sırasında kesilen Köprülü Medresesi'nin eski durumları hakkında bilgi sağlamaktadır.

Üzerinde medreselerin gösterildiği kent planlarının yapımı geçen yüzyıldan geriye gitmemektedir. F. Kauffer'in(->) 1776 tarihli haritasında külliye ve yapı adalarının belirtilmesiyle yetinilmiştir. 1863 tarih-

li Stolpe haritası medreselerin konumlan açısından yardımcı olmamaktadır.

1870'lerde hazırlanan ve E. H. Ayver-di tarafından yayımlanan taşbaskı 19. Asırda İstanbul Haritası'nâz, geçen yüzyılın üçüncü çeyreğinde suriçi İstanbul' unda mevcut medreselerden 91'i yerleri ve sınırları belirtilerek gösterilmiştir. Halen mevcut medreselerden bazılarının (örneğin Mehmed Ağa, Siyavuş Paşa, Kuyucu Murad Paşa, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Cedid Mehmed Efendi) bu haritada yer almaması, söz konusu haritanın yapıldığı dönem için tam bir tespit niteliği taşımadığını düşündürmektedir. Türkiye Sigortacılar Daire-i Merkeziyesi'nce J. Pervi-titch'e hazırlatılan İstanbul Sigorta Harita-sz'nda medreseler 1/500 ve 1/1.000 ölçekte, yapım malzemeleri (ağaç, kagir) belirtilerek gösterilmiştir. Haritalar 1920' ler-den başlayarak 1940'ların sonlarına kadar uzanan bir süre içinde yapıldığından, kimi yok olan birçok medreseyi veya izleri göstermesi bakımından değerli bir kaynaktır. Ayrıca bugün mevcut olmakla birlikte kendileri veya çevreleri çok değişikliğe uğrayan birçok medrese (örneğin Ke-penekçi Sinan, Ankaravî Mehmed Efendi) Pervititch patfalarında bozulmadan önceki durumlarıyla incelenebilmektedir.