KirkçEŞme tesisleri

MAHALLE İMAMI

Eski İstanbul'da âdeta özerk bir kimliği cilan mahallenin yönetim kadrosunun başında mahalle imamı bulunurdu. Mahallelerde bulunan ve "pazvant" denilen bekçiler, 16. yy'dan itibaren idari yönden imamlara bağlanmıştı. Mahalle imamı beratla atanır ve "vazife" denilen ücretini genellikle bir vakıftan alırdı.

İmam mahallenin mülki, adli ve beledi işlerinin başı olarak görev yapardı.

Bir minyatürde mahalle imamı.

Turkische Geıuânder und Osmanische Geselschaft,

Graz, 1966

TETTVArfivi

Bunların dışında en önemli asli görevi ise din adamlığıydı. Mahalle sakinlerinin sicillerini tutmak; doğum, ölüm, evlenme, boşanma gibi sosyal olaylarda üzerine düşenleri yapmanın yanında, mahallelinin huzurunu bozanlarla mücadele ve ev basmaya kadar varan ahlaki denetimi yerine getirme işini de üstlenirdi (bak. mahalle baskını).

Bunun yanında mahalle halkına manevi yönden örnek olması ve her yaşta insana rehberlik etmesi de beklenirdi. Mahallelinin aralarındaki sorunların çözülmesinde, herhangi bir olay neticesinde arası bozulan kişileri barıştırmada imamlar etkili rol oynarlardı.

Mahalle imamları, mahalledeki eğitim ve öğretim işlerinden de sorumluydu (bak. mahalle mektepleri).

1829'da yeni mahalle örgütlenmesine gidildiği zaman seçimle gelen iki muhtar "muhtar-ı evvel" ve "muhtar-ı sani"ye mahalle imamlarının kefil olmaları kuralı getirildi. Muhtarlar mahalle halkına, mahallenin ileri gelenleri de birbirlerine kefil oluyorlardı. Muhtarlar mahellenin vaktiyle imam tarafından görülen din dışındaki hizmetlerinden, özellikle güvenliğinden sorumlu idiler. Mahalle halkı "mahalle defteri"ne kayıtlı idi. Bu bilgiler "defter nazırı"na bildirilir ve Defterha-ne arşivinde saklanırdı. Mahalleye dışarıdan gelip yerleşmek isteyenler bir mürur tezkeresi getirmek zorunda idiler. Yeni gelenin mahalleye yerleşebilmesi için muhtarın kefaleti gerekliydi. Fakat izin defter nazırı tarafından verilirdi. Mahalleden ayrılanlar, ölümler de benzer prosedürlerle defter nazırına bildirilirdi.

Mahalle imamları, roman, hikâye ve tiyatroda değişik yazarlar tarafından bolca işlenmiş ve edebiyatımızda belli bir yer edinmiştir. Hüseyin Rahmi Gürpınar, Deli

H/ozq/X1964) adlı romanında "Hoca Sadık"; "Lakırdı Aramızda" hikâyesinde "İmam" tipiyle; Semiha Ayverdi, Mesih Paşa İmamı (1948) adlı romanında, "İmam Halis Efen-di"yle; Halide Edip Adıvar, Sinekli Bakkal (1928) adlı romanında "İmam İlhamı Efendiyle mahalle imamlarına değişik tipte örnekler vermişlerdir. Reşat Nuri Güntekin de Hülkci (1926) adlı piyesiyle gerek imam, gerekse mahalle baskınlarını ve eski usul evliliği geniş olarak işlemiştir. Geleneksel Türk tiyatrosunun bir unsuru olan Karagöz fasıllarında da imam, şahıslar arasına dahil olmuş, bilhassa Ters Evlenme oyununda yaptığı enteresan dua ile tanınmıştır. Bibi. S. Ayverdi, Mesih Paşa İmamı, İst., 1948; ay, "Mahalle", Hey Gidi Günler Hey, ist., 1988, s. 227-230; ay, "İmamlarımız", Küplüce deki Köşk, İst., 1989, s. 250-254; H. E. Adıvar, Sinekli Bakkal, ist., 1976; J. Thevenot, 1655-1656'da Türkiye, ist., 1978, s. 133; H. R. Gürpınar, "Laf Aramızda", Kadınlar Vaizi, İst., 1981, s. 246-252; U. Göktaş, "imam", Karagöz Terimleri Sözlüğü, ist., 1986, s. 36; Pakalın, Tarih Deyimleri, II, 60; E. Işın, "İstanbul'da Modernleşme Öncesi Gündelik Hayat", istanbul İçin Şehrengiz, ist., 1991, s. 73; M. Sertoğlu, "Ve imam Efendi Tef Koltuğunda Namaza Durdu", İstanbul Sohbetleri, ist., 1992, s. 51-55.

UĞUR GÖKTAŞ