Mała encyklopedia kultury antycznej

Nikandros zob. Nikander.

Nikanor 1. N. z Poroś, malarz grecki z V w. p.n.e., współczesny Polignotowi. 2. Macedoń­czyk, syn Parmeniona. Dowodził wojskami Aleksandra Macedońskiego w walkach nad Granikiem, pod Issos i Gaugamelą. Umarł w r. 330 p.n.e.; 3. wódz Aleksandra Macedoń­skiego. Po wyprawie do Indii zarządzał zdoby­tymi tam terenami. Po śmierci Aleksandra brał udział w walkach diadochów pod wodzą Anty-gonosa. W r. 312 p.n.e., ratując się przed Seleukosem, uszedł z Babilonu. 4. N. ze Stagiry, do­wódca floty Aleksandra Macedońskiego, brał później udział w walkach w Grecji, w r. 318 p.n.e. został zamordowany na rozkaz Kassandra.

5. N. z Hierapolis, grecki poeta epicki z I w. p.n.e., wymieniany przez Stefana Bizantyńskiego jako „nowy Homer". Z twórczości jego nic się nie zachowało. 6. N. z Aleksandrii, grecki gramatyk z czasów Hadriana, autor prac o interpunkcji, Perl stigmes tes kathólu (o interpunkcji w ogóle, w 6 księgach). Perl stigmśs tes par' Hómwo (o interpunkcji u Homera), Perl stigmes tes para Kalllmdchó (o interpunkcji u Kallimacha). 2 dzieł tych zachowały się fragmenty. Ń. pisał także inne dzieła, a więc pracę filologiczno-antykwa-ryczną Pert tu naustdthmu (o katalogu okrętów u Homera), z której przetrwały cytaty, nieznane bliżej dzieło Komodtimena (może było to opo­wiadanie mitów w ujęciu komediopisarzy, jak przypuszcza Sinko) oraz dzieło O Aleksandrii cytowane przez Stefana z Bizancjum.

Nikarchos 1. komediopisarz grecki, znany je­dynie z nazwiska, przedstawiciel komedii nowej. 2. wódz Aleksandra W. 3. grecki autor epigra­mów z I w. Zachowało się ich pod jego imieniem 40. Twórczość N. cechuje cynizm i pornografia. Niezależnie od tych utworów zachowała się pe­wna ilość epigramów przekazanych pod nazwi­skiem N., lecz stanowiących prawdopodobnie dzieło starszego poety o tym samym nazwisku.

Nikasilos lokalny historyk wyspy Rodos, wy­mieniony przez Timachidesa (zob.) w Kronice (świątynnej) z Lindos.

Nike mit. (gr. zwycięstwo) łac. Victoria, grec­kie bóstwo zwycięstwa; według Hezjoda córka tytana Pallasa i bogini rzeki podziemnej Styks, siostra Kratosa, boga siły,' i Bii, bogini przemocy. W sztuce przedstawiano N. w postaci kobiecej ze skrzydłami u ramion, w wieńcu na głowie, często jako towarzyszkę innych bogów (ap.-N. przy posągu Zeusa w Olimpii i Ateny Partenos w Atenach). N. miała na Akropolis w Atenach świątynię, która zachowała się do naszych cza­sów. Jednym z najsławniejszych posągów antycz­nych jest tzw. N. z Samothrake, zapewne dzieło dłuta Pythokritosa z Rodos (pocz. n w. p.n.e.), przedstawiające uskrzydloną boginię zwycięstwa na dziobie okrętu, wykonane na pamiątkę zwy­cięstwa Rodyjczyków nad Antiochem III. Posąg ten, znaleziony w r. 1863 w sanktuarium Kabi-rów na Samothrake, stanowi doskonały przy­kład tzw. baroku w rzeźbie hellenistycznej. Obecnie w Luwrze.

Nikeforion (łac. Nicephorium) miasto warowne w Mezopotamii, nad Eufratem, założone przez Aleksandra W., rozbudowane i upiększone przez

Nikeratos

519

Nikomachos

cesarza Leona (r. 446 n.e.) i na jego cześć na­zwane Leontopolis.

Nikeratos (łac. Niceratus) 1. N. z Heraklei, poeta grecki z IV w. p.n.e., autor (nie zacho­wanego) eposu panegirycznego na cześć Lizandra. 2. N. z Aten, syn Euktemona, rzeźbiarz grecki działający ok. r. 200 p.n.e. Pracował głównie dla Attalidów z Pergamdhu. Twórca posągów atletów i filozofów. Wykonał również posąg Alkibiadesa oraz matki jego, Demorate, poza tym grupę Asklepiosa i Hygiei, przeniesioną do świątyni bogini Concordia w Rzymie, oraz po­sąg portretowy Glaukippy ze słoniem i poetki Telesilli.

Nikeros z Teb, syn i uczeń Aristejdesa, ma­larz grecki ok. r. S50 p.n.e.

Niketes ze Smymy, z przydomkiem Sacerdos, grecki mówca z I w. n.e. słynny z wymowy są­dowej oraz popisowej, a znany nam z biografii Filostratosa Żywoty sofistów.

Nikiasz (Nikias) 1. syn Nikeratosa, jeden z czołowych przywódców politycznych w Ate­nach w okresie wojny peloponeskiej. Jako przy­wódca arystokracji, przeciwstawiał się Kleonowi. Zwolennik zawarcia pokoju, po śmierci Kleona zawiera w r. 421 pokój ze Spartą na 50 lat, nazwany od jego imienia pokojem N. Przeciwnik wyprawy na Sycylię, wbrew woli został wraz z Alcybiadesem i Lamachosem postawiony na jej czele -w r. 415. Po odwołaniu Alcybiadesa N. zrazu pokonał Syrakuzańczyków, następnie jednak poniósł klęskę. Na skutek prawie całko­witego zniszczenia floty ateńskiej przez Syraku-zan Ateńczycy zmuszeni byli do odwrotu, a wre­szcie do poddania się. Wodzowie ateńscy, N. i Demostenes dostali się do niewoli i zostali straceni w r. 413. Resztki wojska ateńskiego ze­słano jako niewolników do kamieniołomów syra-kuzańskich. 2. syn Nikomedesa z Aten, malarz grecki z drugiej poł. IV w. p.n.e.» najwybitniej­szy przedstawiciel szkoły attyckiej, cieszący się wielkim uznaniem wśród współczesnych. Portre­tował Aleksandra W. Wiele z jego dzieł, jak obraz pt. „Nekyja", obraz przedstawiający Dio-nizosa, portret Aleksandra W. i in. zostało przeniesionych do Rzymu. W młodości polichro­mował rzeźby Praksytelesa. Żaden z jego obra­zów nie zachował się. Przypuszcza się, że nie­które obrazy malarstwa rzymskiego z okresu wczesnego cesarstwa są kopiami dzieł. N. 3. le­karz króla Pyrrusa. Nagrodą pieniężną usiłował skłonić posła rzymskiego Fabrycjusza, aby za­mordował króla. 4. N. z Nicei, biograf grecki z n w. p.n.e., autor dzieła DiadocMj fUosófSn (dosł. Następstwo filozofów), którego treścią jest historia szkół filozoficznych; źródłem dlań był głównie Sotion (zob.). 5. N. Cwtius z Kos, gramatyk. Przebywał w Rzymie, gdzie był przy­jacielem Pompejusza i -Cezara.

Nikochares 1. N. z Kydathemjon w Attyce, poeta komediowy, syn komediopisarza Filonidesa, współczesny Arystofanesowi, z którym współzawodnicząc wystawił komedię Lakones. Znanych jest 8 tytułów jego komedii. Zwyciężył w agonie dramatycznym w r. 388 p.n.e. 2. wspo­mniany w Poetyce Arystotelesa i żyjący w IV w. p.n.e. autor Deliady, najprawdopodobniej eposu humorystycznego, burleskowego.

Nikodemos 1. komediopisarz grecki, przedsta­wiciel tzw. komedii nowej z późniejszego jej okresu. Utwory jego nie zachowały się. 2. N. zwany także Nejkonem Młodszym, grecki archi­tekt i geometra z n w. n.e., wybudował stoę w Pergamonie. Przypuszczalnie jego synem był słynny lekarz Galenos.

Nikofanes malarz grecki z drugiej poł. IV w. p.n.e., uczeń Pausjasa.

Nikofemos Ateńczyk, przyjaciel Konona, wo­dza ateńskiego z okresu wojny peloponeskiej.. Został przez niego wyznaczony w r. 393 na za­rządcę wyspy Cytery. W r. 389 wraz z synem skazany na śmierć, prawdopodobnie wskutek oskarżenia o zdradę.

Nikokles z Taras, grecki poeta z IV w. p.n.e., autor dytyrambów, z których zachowały się fragmenty.

Nikokrates (Marcus Sempronius N.) nieznany bliżej poeta i kitarysta, wymieniony w napisie z n w. n.e.

Nikolaos 1. komediopisarz grecki, jeden z epi­gonów komedii nowej. Komedie jego nie za­chowały się. 2. rzeźbiarz grecki, prawdopodob­nie za czasów Hadriana. Współpracował z Kri-tonem. 3. N. z Damaszku zob. Mikola/ 1. 4. N. z Myry zob. Mikołaj 2.

Nikomachos 1. mit. syn lekarza Machaona i Antyklei, córki króla Dioklesa z Fere. Po śmierci Dioklesa objął wraz z bratem swym Gorgasosem rządy w Pere. Za umiejętności lecz­nicze obydwaj zostali ubóstwieni i wzniesiono im świątynię. 2. tragik grecki z V w. •p.n.e. Zwyciężył raz Eurypidesa w zawodach tragików. 3. ojciec Arystotelesa, lekarz nadworny króla macedońskiego Amyntasa In. 4. syn Arystote

NOcomedes

520

Nil

lesa, który po śmierci ojca zredagował jedno z jego podstawowych dziel: Etykę, znaną dziś pod nazwą Etyki Nikomachejskiej. 5. syn i uczeń Aristejdesa czy też Aristiajosa (wg Pliniusza— Aristacusa), malarz grecki z poł. IV w. p.n.e. Uprawiał malarstwo wielobarwne w stylu Apellesa, Aetiona i Melantiosa. 6. znany tylko z na­pisu poeta dytyrambiczny z IV w. p.n.e. 7. nie­znany bliżej komediopisarz grecki, jeden z epi­gonów komedii nowej. 8. N. z Gerazy (połowa n w. p.n.e.), neopitagorejczyk, autor filozoficz­nego dzieła Wstęp do matematyki, w którym pitagorejska spekulacja liczbowa użyta została do wyjaśnienia powstania i budowy świata.

Ntkomedes 1. matematyk grecki z drugiej poł. III w. p.n.e., autor nie zachowanego dzieła Perl lwnchoe]d6n (O liniach ślimacznych), w którym dał rozwiązanie podziału trójkąta na trzy części. 2. N. I (281 - 246 p.n.e.), syn Zipojtesa, król Bitynii, którą opanował, uzyskawszy pomoc Galów za odstąpienie Galacji. Założyciel Niko-medii. 3. N. II Epifanes, znany z okrucieństwa władca Bitynii. Za jego rządów Bitynia podle­gała Rzymowi. N. przez pewien czas utrzymywał przymierze z Mitrydatesem, królem Pontu, póź­niej doszło między nimi do sporu o Paflagonię. Umarł w r. 91 p.n.e. 4. N. III Filopator, władca Bitynii, wygnany — jako sprzymierzeniec Rzy­mu — przez Mitrydatesa, uszedł do Rzymu. Zwycięstwa Sulli pozwoliły mu powrócić do Bi­tynii. Po śmierci N. w r. 75, państwo jego zostało wskutek braku spadkobierców włączone do pro­wincji rzymskich.

Nikomedia (dziś Izmid lub Izmit) miasto w Bitynii założone w r. 264 p.n.e. przez Niko-medesa I na północno-wschodnim wybrzeżu Zatoki Astakańskiej (sinus Astaceus), nieco na północ od miejsca, gdzie przedtem leżało miasto Astakos, zburzone przez Lizymacha. Za Niko-medesa N. była stolicą Bitynii. W okresie cesar­stwa rzymskiego była ulubioną rezydencją ce­sarzy rzymskich, szczególnie Dioklecjana i Kon-stantyna W. Wielokrotnie niszczona przez trzę­sienia ziemi, zawsze była odbudowywana. W N. zginął Hannibal, tam też urodził się historyk Arian.

Nikon 1. komediopisarz grecki, przedstawiciel komedii nowej (chociaż nie jest zupełnie pewne, czy nie średniej). Krótki fragment jego utworu przekazuje nam Atenajos. 2. wymieniony przez Cycerona lekarz, nauczyciel Sekstusa Pabiusza, autor utworu Perlpolyfagfas, De edacttate (O żar­łoczności). 3. architekt i geometra, ojciec Galenosa (II w.). 4. Tarentyjczyk z czasów II wojny punickiej, wraz z grupą młodzieży wydał miasto Hannibalowi; stracił życie w walce podczas zdo­bywania Tarentu przez Rzymian.

Nikopolis (łac. Nicopolis) 1. (dziś wieś Pjurk w Turcji) miasto w Azji Mn. nad rzeką Lykos, założone przez Pompejusza dla upamiętnienia jego pierwszego zwycięstwa nad Mitrydatesem w r. 64 p.n.e. Przeżywało rozkwit za czasów Augusta. 2. miasto w Epirze, w południowo-za-chodniej części wybrzeża, wybudowane przez Augusta dla upamiętnienia bitwy pod Akcjum. Za Konstantyna W. było stolicą Epiru. 3. miasto w dolnym Egipcie niedaleko Aleksandrii, zało­żone przez Augusta dla upamiętnienia ostatecz­nego zwycięstwa nad Antoniuszem. 4. miasto w Moesia Inferior nad rzeką laterus, dopływem Dunaju, wybudowane przez Trajana dla upa­miętnienia zwycięstwa nad Dakami.

Nikosthenes 1. garncarz attycki z drugiej poł. VI w. p.n.e., zdobiący naczynia zarówno techni­ką czarno-, jak czerwonofigurową. Licznie za­chowane sygnatury. 2. malarz grecki okresu hellenistycznego, wymieniany przez Pliniusza Starszego jako nauczyciel Theodorosa z Samos.

Nikostratos 1. jeden z wodzów ateńskich w okresie wojny peloponeskięj. 2. dowódca oddziału argiwskiego, będącego na żołdzie króla perskiego, Artakserksesa Ochosa, w czasie jego wyprawy na Egipt, tj. ok. r. 350 p.n.e. 3. kome­diopisarz grecki, przedstawiciel komedii nowej (zachowane fragmenty). 4. inny komediopisarz grecki o tymże nazwisku, jeden z epigonów ko­medii nowej. Z twórczości jego nic się nie za­chowało. 5. Ciaudlus N. z Aten, filozof platoń­ski z II w. n.e., zwalczający Arystotelesa jako odstępcę od nauki Platona. 6. N. z Macedonii, sofista z II w. n.e., który wg Księgi Suda spo­rządził zbiór bajek Ezopowych i innych, zaty­tułowany Dekamythia (dosł.: Dziesięć ksiąg opo­wiadań), oraz napisał kilka innych dzieł, także — w formie dramatycznej. Filostratos (Żywoty so­fistów) chwali elegancję jego stylu. 7. N. z Tra-pezuntu, historyk grecki z III w. n.e., opisał dzieje państwa rzymskiego od Filipa Araba (r. 244 n.e.) do Odenata (r. 267 n.e.). Dzieło to nie zachowało się.

Nil l (gr. Nejlos, Nilos, łac. Nilus) rzeka w Egip­cie, największa rzeka znana starożytnym, zw. także przez niektórych pisarzy Ajgyptos, Geon, Triton i in. Pochodzenie nazwy N. oraz polo-

Nil

521

Nireos

żenię jego źródeł należały do zagadek żywo interesujących starożytnych badaczy. O źródłach N. pisano wiele, lecz nie wiedziano nic pewnego. Niektórzy źródeł N. szukali w zachodniej Afryce. Od czasów wyprawy Aleksandra W. uważano Indus za górny bieg N. Za panowania Nerona została zorganizowana wyprawa, która dotarła do błotnistych terenów na górnym N. Do pozna­nia górnego N. przyczyniały się również wy­prawy kupieckie. Zagadkowe dla starożytnych zjawisko regularnych wylewów N. wytłumaczył Arystoteles, wiążąc je z porą deszczową w Etio­pii. N. oddawano cześć boską. Uważano go za syna Rronosa albo Zeusa Egipskiego, bądź też Tethys i Okeana.

Nil² (Nejlos) Asceta, opat, uczeń Jana Chry-zostoma (żyjącego w okresie ok. 358 - 407), gre­cki pisarz chrześcijański, autor zachowanych 1061 listów, zawierających przeważnie sentencje moralne. Pod imieniem N. przekazano wiele innych pism, 'przede wszystkim obszerniejsze traktaty o życiu mnichów i zbiory sentencji, których autorstwo jest jednak w wielu wypad­kach co najmniej wątpliwe. Z prac egzegetycz-nych N. posiadamy tylko wyciągi z komentarza do Pieśni nad pieśniami, zachowane u Michała Psellosa (XI w.). Parenetyczne Kefalaja (Wy­ciągi) oraz zbiory sentencji są dziełami pierw­szego gnomologa chrześcijańskiego, Euagriusza (Euagriosa) z Pontu z IV w. n.e.

nil admirari łac. niczemu się nie dziwić. Za­sada ta miała być według Cycerona (Tusculanae disputationes III, 14, 30) wyrazem doskonalej mą­drości. Za cel dążeń filozofa uważał ją Pitagoras (gr. meden thaumdzejń).

nil niortalibus arduuni est łac. nie ma rzeczy trudnej (niedostępnej) dla człowieka (Horacy, Ccrmina, l, 3, 37).

nil sine magno vita labore dedit mortalibus fac. nic życie ludziom nie dało bez wielkiego wysiłku (z ich strony) (Horacy, Satyry, I, 9, 59).

nimfeum (łac. nymphaeum, gr. nymfdjon) pię­knie ozdobiony wodotrysk poświęcony nimfom wodnym; w Rzymie znajdowało się 12 takich wodotrysków, obudowanych krużgankami.

Nimfodor (Nymfódoros) z Syrakuz, pisarz gre­cki z III w. p.n.e., autor dzieła Peri ton en Si-kelta thaumadzomenon (O cudach Sycylii) oraz dzieła geograficznego Periplus (Opłynięcie), które zawierało również osobliwości przyrodnicze. Dzieła te nie zachowały się.

nimfy (gr. Nymfa], łac. Nymphae; gr. nymfe,

dosł. dziewczyna, narzeczona, dziewica) mit. nazwa licznej grupy greckich bóstw żeńskich;

boginie niższego rzędu, uważane za córki Zeusa, były zaliczane do bóstw olimpijskich i jako ta­kie uczestniczyły w zebraniach bogów na Olim­pie. Wiara w n. wiąże się z animistycznym charakterem religii greckiej, upatrującej w każ­dym niemal zjawisku przyrody obecność oży­wiającego to zjawisko bóstwa. N. przebywały więc na ziemi i zamieszkiwały góry, gaje, źródła, rzeki, groty, łąki i morza. Były istotami śmier­telnymi, jednakże żyły niezmiernie długo i nigdy nie starzały się. Zwano je różnie, w zależności od tego, z czym je wiązano: Okeanidy—córki Okeanosa, n. fal oceanu; Nereidy, córki Nereusa, n. morza; najady — n. wód lądowych; oready — n. gór i grot; driady, hamadriady—n. drzew i lasów. Innego rodzaju były n. lokalne, związane z miejscowościami {Nymfaj chthónaj), jak np. Dodonides (w Dodonie), Lemniae (na Lemnos).

Ninnius 1. Lucius N. Quadratus, jako trybun ludowy w r. 58 p.n.e. wspierał Cycerona prze­ciwko Klodiuszowi. Domagał się powrotu Cy­cerona z wygnania. 2. N. Crassus, poeta rzymski .żyjący pod koniec okresu republikańskiego. We­dług świadectwa gramatyka Priscjana tłumaczył Iliadę na język łaciński (heksametrem).

Niobe mit. 1. córka Tantala i Tajgety, jednej z Plejad (według innych wersji — hyady Dione), siostra Pelopsa; mężem jej był Amfion (zob.), król Teb. N., podobnie jak jej ojciec, pychą swą obraziła bogów. Jako matka licznego potomstwa (sześciu czy siedmiu synów i tyluż córek), szy­dziła z Latony, matki tylko dwojga dzieci, Apollina i Diany, i domagała się, by jej, a nie Latonie składano cześć i ofiary. Apollo i Diana ukarali N., zabijając wszystkie jej dzieci. Złamana bólem N., powróciła z Teb do Sipylos, gdzie została przez bogów zamieniona w skałę (ska­mieniała z bólu). Dzieci N. leżały przez dzie­więć dni nie pochowane, wreszcie sami bogowie pogrzebali ciała (grób ich pokazywano w Tebach). Losy N. i jej ból były często natchnieniem poetów i rzeźbiarzy. 2. córka Foroneusa i nimfy Laodike, synami jej i Zeusa mieli być Pelazgos i Argos, według innych wersji córką ich była Europę lub Pejtho. Mężem N. był Inachos, z którym miała syna Foroneusa.

Niobidzi dzieci Niobe.

Nireus mit. syn Charoposa i Aglai, pochodził z Syme (wyspa między Rodos i Knidos), naj­piękniejszy po Achillesie Grek pod Troją; wg

Nisaeus Campus

522

nobilitas

Diodora był królem na Knidos. Zabity został przez Eurypylosa Oub Eneasza) pod Troją.

Nisaeos Campus (gr. Ntsajon pedton, N^sajon) pole w perskiej prowincji Rhagiana, przezna­czone •wyłącznie do hodowli koni ze stajni kró­lewskiej.

Nisaja (łac. Nisaea) ufortyfikowany port w Za­toce Sarońskiej, połączony murem z miastem Megarą.

Nisajon pedion zob. Nisaeus Campus.

Nisibis (dziś Nasibin) miasto w Mezopota­mii, w prowincji Mygdonia, nad rzeką Mygdo-nios, na południowy-zachód od Tigranocerty. Miało duże znaczenie handlowe i strategiczne. W okresie panowania Sdeucydów zostało skolo­nizowane przez Greków i otrzymało nazwę Antlóchefa MygdonffcŹ (łac. Antwchia Mygdo-niae). Od I w. n.e. N. było przedmiotem nieu­stannych sporów pomiędzy Rzymianami i Par-tami. Za panowania Sewera stało się potężną twierdzą i kolonią rzymską. W okresie schyłku cesarstwa było jedną z głównych twierdz rzym­skich na wschodzie przeciw Fartom. Za pano­wania Jowiana dostało się w ręce Fartów.

Nisos mit. 1. syn Pandiona, brat Ajgeusa, Pallasa i Lykosa, król Megary; zbudował Nisaję, port Megaty. Gdy Minos po zdobyciu Megary oblegał Nisąję, gdzie schronił się N., Skylla, córka N., zakochana w Minosie, wyr­wała swemu ojcu złoty włos, od którego wg przepowiedni zależało jego życie; N. umarł, a miasto zostało zdobyte. 2. postać z Eneldy, syn Hystakosa, towarzysz Eneasza, przyjaciel Euryalosa, z którym razem został zabity w cza­sie nocnej wyprawy na obóz Rutulów. 3. jeden z zalotników Penelopy.

Nisus gramatyk rzymski wymieniony przez Swetoniusza (w Vita Vergilii) oraz przez póź­niejszych gramatyków.

Nisyros jedna z wysepek sporadzkich (zob. Sporady) pomiędzy Kos i Tenos.

Nitiobrigowie lub Nitiobrogowie (łac. Nitiobri-ges, Nitlobroges) lud w Akwitanii zamieszkujący brzegi rzeki Oltis, ze stolicą Aginnum nad Ga-rumną.

Nixi dii mit. ogólna nazwa, którą Rzymianie określali bóstwa opiekujące się kobietą w czasie porodu. •

Nobiliores gałąź rodu Fulwiuszów (zob. Fulvii).

nobiljtas łac. rządząca warstwa społeczeństwa rzymskiego, arystokracja urzędnicza powstała pod koniec IVw.-p.n.e. W skład n. wchodziły

stare rody patrycjuszowskie i zamożne rody plebejskie, których członkowie piastowali jeden z urzędów kurulnych. Z warstwy tej wybierano wyższych urzędników. Z otrzymywaniem urzę­dów związane były przepisy regulujące kolejność następowania stanowisk oraz określające wiek kandydatów. Organem władzy n. był senat. Począwszy od in w. p.n.e., otrzymanie wyższego urzędu i godności senatorskiej były utrudnione dla ludzi nie należących do arystokracji sena­torskiej. Ci, którym się to udało, należeli do wyjątków. Zwano ich „nowymi ludźmi" (homl-nes novi). Nobilom przysługiwały pewne przy­wileje honorowe, jak np. noszenie tuniki z sze­rokim bramowaniem (toga laticlavld), posiada­nie masek (imagines) przodków. Wpływy swoje i znaczenie zawdzięczała n. posiadaniu wielkich własności ziemskich. Ważną rolę odgrywało po­parcie udzielane sobie nawzajem przez członków tego samego rodu. Niemałe znaczenie miały szeroko rozwinięte stosunki klienteli, wykorzy­stywane w walkach wyborczych podczas wy­borów urzędników. N. rzymska ściśle była zwią­zana z arystokracją ludów latyńskich i italskich pokrewieństwem lub wspólnotą interesów, a nie­kiedy tzw. umową gościnności, hospitium. Źró­dło bogacenia n. stanowiło piastowanie wyso­kich urzędów, szczególnie zarząd prowincji i do­wództwo w wojnach. Swoje olbrzymie dochody lokowali nobilowie w majątkach ziemskich, zwłaszcza od czasu uchwalenia lex Ciaudia w r. 220, ograniczającej udział nobilów w handlu (który odtąd przeszedł w ręce ekwitów). Roz­szerzanie posiadłości ziemskich nobilów, odby­wające się niekiedy za pomocą metod bezprawia i gwałtu, było główną przyczyną niezadowolenia szerokich mas plebsu. Do jawnej opozycji ludo­wej doszło w II w. po wystąpieniach Grakchów. Powstały wtedy stronnictwa popularów i opty-matów. W II w. nobilowie utracili na korzyść ekwitów niektóre przywileje. Ciosem dla n. była ustawa lex iudiciarla Gajusa Grakcha, dopusz­czająca ekwitów do trybunałów sądzących spra­wy o nadużycia w prowincjach. Konstytucja Sullańska, ograniczająca prawa trybunów ludo­wych, wzmacniała pozycję senatu i popierała interesy nobilów. Jednakże w toku następują­cych wojen-domowych pozycja n. doznała osła­bienia. Przede wszystkim straciła znaczenie ta grupa n., która broniła ustroju republikańskiego. Stało się to w wyniku licznych proskrypcji, kon­fiskat oraz ucieczki niewolników. W okresie

Noc

523

nomen

cesarstwa nastąpi) zrazu pozorny wzrost znacze­nia n.; August oparł swe rządy na sojuszu z ary­stokracją senatorską, stare rody otrzymały jego poparcie. Jednakże w rzeczywistości skład n. uzależniony był od woli princepsa ustalającego skład senatu. Przez okres rządów pryncypatu n. toczyła z panującymi walkę o utracone przy­wileje. W rezultacie warstwa arystokracji sena­torskiej utraciła zupełnie znaczenie na korzyść cesarza.