Mała encyklopedia kultury antycznej

Querquetulanus mons zob. Caelius mons.

quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentes łac. dosł.: cokolwiek to jest, boję się Danaów (tj. Greków), nawet gdy przynoszą dary. W Eneidzie Wergiliusza (II, 49) słowa te wypowiada Laokoon, przestrzegając Trojan przed wprowa­dzeniem machiny wojennej — konia drewnia­nego — do miasta.

Ouies (łac., dosł. spokój, spoczynek) mit.

rzymska bogini spokoju. Jedna jej świątynia znajdowała się na via Lavicana, druga — za murami, koło bramy kolińskiej (Porta Collina).

quinarius łac. srebrna moneta rzymska war­tości 1/2 denara, czyli 5 asów, bita od III w. p.n.e.

Ouinctii zob. Quintii.

Ouinctiiis zob. Qumtilis.

quincunx (łac. od quinque unciae pięć uncji) ⁵ f 12 asa, moneta brązowa, kursowała w miastach Apulii w V - IV w. p.n.e.

quincussis (łac. od quinque pięć) cegiełka mie­dziana wagi 1635 g, równa 5 librom (funtom). Kursowała w poł. VI w. p.n.e. w Kampanii i Lacjum w charakterze monety obiegowej, zwa­nej des signatum. Używana do poł. V w. p.n.e.

quindecimTiri (łac., dosł. piętnastu mężów, od guindecim piętnaście, vir mąż) 1. q. sacrorum albo sacris faciundis, kolegium kapłanów usta­nowione prawdopodobnie już w czasach królew­skich, w liczbie dwóch członków, od r. 367 p.n.e. dziesięciu, w czasach Sulli i Augusta powięk­szone do liczby piętnastu. Zadaniem ich było na polecenie senatu badać i wyjaśniać znaczenie Ksiąg Sybillińskich w związku z wypadkami politycznymi. 2. q. agris diyidundis piętnastoosobowa komisja, której zadaniem było przepro­wadzenie podziału ziemi w wypadku uchwalenia reformy agrarnej albo przy zakładaniu kolonii.

Quinquatrus (albo Quinquatria) łac. 1. Q. Maiores święta obchodzone w Rzymie w dniach 19-23 marca, początkowo ku czci Marsa;

z czasem, kiedy zaczęto oddawać cześć Miner-wie jako patronce rzemiosł i kiedy cechy rze­mieślnicze otrzymały miejsce „sakralne" na Awentynie, Q. zatraciły pierwotny charakter i stały się świętem rzemieślników i uczącej się młodzieży, która wtedy składała nauczycielom opłatę za naukę, tzw. mineryal. W pierwszym dniu składano Minerwie ofiary i — podczas wojen — przerywano walki. W dniach następ­nych odbywały się igrzyska gladiatorów, a w dniu piątym w hali szewców (atrium sutorium) odby­wało się poświęcenie trąb — tubilustrium (trąba była instrumentem bogini). 2. Q. Minores (Mi-nusculae) święta obchodzone 13-15 czerwca tak­że ku czci Minerwy. W pierwszym dniu przed świątynią Minerwy zbierali się, z maskami na twarzach, członkowie Kolegium Aulistów, by w pochodzie przejść ulicami Rzymu i zakończyć uroczystości ucztą w. świątyni Jowisza na Ka-pitolu.

quinqueremis

633

quousque tandem

qiiinqueremis zob. flota.

quinquertium zob. pentatlon.

quintana (domyślne: via) łac. droga poprze­czna w obozie rzymskim, nazwana od obozu­jącej przy niej piątej (gulnta) kohorty. Zob. castra.

Quintii (Quinctu) rzymski ród patrycjuszow-ski, rozpadający się na wiele gałęzi, jak: Capi-tolini, Cincinnati, Crispini, Flamini — 1. Lucius Quintius Cincinnatus zob. Cincinnatus 1. 2. Lu­cius Q. Cincinnatus zob. Cincinnatus 2. 3. Titus Q. Flamininus zob. Flamininus Titus Quinctius.

Quintilianus zob. Kwintylian.

Ouintiiii stary ród rzymski, patrycjuszowski, wywodzący się z Alby. 1. Publius Quintilius Varus, konsul z r. 13 p.n.e., namiestnik Syrii w r. 7 p.n.e.; w r. 5 n.e. zarządzał Germanią. Jego bezwzględność i chciwość wywołały w r. 9 powstanie szczepów germańskich, które pod wodzą Arminiusza zadały klęskę Warusowi w Lesie Teutoburskim. Legiony rzymskie zostały rozbite, a sztandary ich stały się łupem Germa­nów. Zrozpaczony Warus popełnił samobójstwo. Na wieść o klęsce Oktawian miał wykrzyknąć:

„Warusie, oddaj mi moje legiony!" 2. Sextus Q. Condianus oraz Sextus Q. Yalerius Maximus, konsulowie z r. 151 n.e., autorowie dzieła z za­kresu agronomii, napisanego po grecku i zna­nego nam jedynie z wyciągów zawartych w dziele Yindoniusa (zob. Yindonws Anatolius).

Quintilis (Quinctilis) fac. piąty miesiąc w pier­wotnym kalendarzu rzymskim, lipiec, na cześć Juliusza Cezara nazwany lulius. Zob. miesiące.

Ouintus (łac. dosł. piąty) 1. męskie imię rzymskie, oznaczane skrótem Q. 2. zob. Kwintus.

Quirinalis collis, Kwirynał, jedno ze wzgórz Rzymu, położone na pomocny wschód od Ka-pitolu, obok collis Yiminalis. Trajan oddzielił Q. od Kapitelu, przekopując południową część wzgórza dla wybudowania forum (Forum Tra-jana). Aurelian wybudował na Q. świątynię Słońca, Domicjan świątynię Flawiuszów, a Dio­klecjan i Konstantyn — termy. Zob. Rzym, Septimontium.

Quirinalis flamen fac. kapłan boga Kwiryna, jeden z najwyższych kapłanów w Rzymie, czło­nek kolegium 15 pontyfików, trzeci w grupie flamines maiores (obok flamen Dia ts i Mar-tialis). Godność Q. f. mógł piastować tylko patrycjusz.

Ouirinus zob. Kwirynus.

Quirites zob. Kwiryci.

quod erat demonstrandum łac. czego należało dowieść; formułka z Elementów Euklidesa (gr. hóper edej dejksaj) w thunaczeniu łacińskim (ks. III, rozdz. 4, theorema XIII).

quot homines, tot sententiae łac. ilu ludzi, tyle zdań (poglądów) (Terencjusz, Phormw II, 4,14;

Cyceron, De finibus l, 5,15).

quousque tandem? łac. dosł.: dokądże wresz­cie? Pierwsze słowa słynnej pierwszej mowy Cycerona przeciwko Katylinie, wygłoszonej w se­nacie w r. 63 p.n.e. Cató zdanie brzmiało: Quous­que tandem abutere Catiiińa patientia nostra — Dokądże wreszcie, Katylino, będziesz naduży­wać naszej cierpliwości?

R

Rabirius 1. Caius R; senator rzymski, zwo­lennik Sulli, jeden z uczestników walki poli­tycznej w r. 100 p.n.e., podczas demokratyczne­go ruchu Satumina. Za sprawą stronnictwa popularów, a właściwie z inspiracji Cezara, sto­jącego wówczas na czele stronnictwa, został R. oskarżony przez trybuna ludowego Tytusa La-bienusa o udział w zabójstwie Saturnina. Oskar­żenie R. było atakiem skierowanym przeciw optymatom i autorytetowi senatu i miało na celu zakwestionowanie prawa senatu do podej­mowania uchwały zw. senatus consultum ultimum. Na mocy takiej uchwały został w r. 100 Satur-ninus wyjęty spod prawa i zamordowany. Obro­ny R. podjęli się Hortensjusz i Cyceron. Do powzięcia wyroku nie doszło, gdyż pretor ze stronnictwa popularów Metellus Celer, prawdo­podobnie obawiając się po przemówieniach obrońców uwolnienia R., w wyniku czego po­średnio zostałaby zalegalizowana senatus consul­tum ultimum, przerwał zgromadzenie pod po­zorem niepomyślnych wróżb. 2. Caius R. Po-stumus, adoptowany syn poprzedniego, finansi­sta. W r. 54 p.n.e. został oskarżony z powodu popełnionych (do spółki z Gabiniuszem) nadużyć w Egipcie. Mimo iż bronił go Cyceron, został skazany na wygnanie; wrócił za dyktatury Ce­zara. 3. Caius R., poeta epik z I w. n.e., pisał o wojnie Oktawiana w Egipcie; prawdopodobnie autor zachowanego w zwojach papirusowych w Herkulanum wiersza o Bellum Actiacum (fragment opisujący bitwę pod Actium i śmierć Kleopatry). 4. R. architekt rzymski z drugiej poł. I w. n.e., twórca pałacu Domicjana, obej­mującego kompleks budynków i ogrodów na Palatynie.

Rabuleius 1. Caius R., trybun ludowy z r. 486 p.n.e. Wg Dionizjusza z Halikarnasu usiłował zażegnać spór, który wybuchł pomiędzy konsu­lami Spuriuszem Kassjuszem, inicjatorem refor­my agrarnej i Prokulusem Wirginiuszem. 2. Ma­muś R., jeden z decemwirów z r. 451 p.n.e.

Racilia żona Lucjusza Cyncynata, dyktatora rzymskiego z r. 458 p.n.e.

Racillius Lucius trybun ludowy z r. 58 p.n.e., zwolennik senatu; występował w obronie Cycerona przeciw Klodiuszowi. W r. 48 p.n.e. towa­rzyszył Kassjuszowi, który był pretorem w His-pania Ulterior. Za udział w spisku przeciw pre­torowi został ukarany śmiercią.

rada zob. bule, geruzja.

Radamantys (Rhadamantys) syn Zeusa i Eu^{^O}Py> przed bratem swoim Minosem uciekł z Krety do Okalei w Beocji, gdzie pojął za żonę Alkmenę. Za życia słynął ze sprawiedliwości, dlatego też po śmierci miał być według mitów sędzią w podziemiu (wraz z Ajakosem i Mi­nosem).

Raecia zob. Recja.

Raecnis (Marcus R.) w r. 208 p.n.e. wysłany przez Senat do Massylii i południowej Galii w celu dostarczenia informacji o pochodzie wo­dza kartagińskiego, Hazdrubala, do Italii.

Raetia zob. Recja.

Rafia (gr. Rdfeja, Rafia, łac. Raphia) dziś er-Rafah; miasto na wybrzeżu Palestyny, na południe od Gazy, znane z klęski poniesionej przez Antiocha Wielkiego w r. 216 p.n.e., w cza­sie wojny z Ptolemeuszem Filopatorem.

Rakotis (gr. Rhacótes, Rhacotis) dawne miasto w dolnym Egipcie; na jego miejscu została zało­żona przez Aleksandra W. Aleksandria.

Rambakia (Rambacid) miasto Oritów w Ged-rozji, niedaleko ujść Indu.

Ramfias jeden z posłów spartańskich prowa­dzących z Atenami rokowania przed rozpoczę­ciem wojny peloponeskiej. W r. 422 p.n.e. do­wodził wojskiem w Tesalii.

Rammius Lucius

635

regia

Rammius Lucius zamożny mieszkaniec Brun-dizjum z potowy II w. p.n.ę. Dzięki swoim bo­gactwom przyjmował w gościnę zagranicznych posłów i rzymskich wodzów. Perseusz próbował podarunkami nakłonić go do zamordowania posłów rzymskich, lecz R. wyjawił te zamiary Rzymianom.

Ramnes jedna z trzech tribus, na które dzie­liło się społeczeństwo rzymskie w czasach kró­lewskich (753 - 509 p.n.ę.). Zdaniem historyków rzymskich R. zamieszkiwali Palatyn i' Eskwilin, reprezentowali element latyński. Zob. Tities, Luceres.

Raphia zob. Rafia.

rapsodowie (gr. rhapsodój) dosłownie „zszy­wacze -pieśni", śpiewacy recytujący utwory epi­ckie, własne lub cudze. Utwory Homera śpie­wali początkowo przy wtórze formingi aojdo-wie (zob.), z czasem śpiew z towarzyszeniem formingi zastąpiono recytacją. Recytowano nie tylko utwory pisane heksametrem, ale również wszystkie utrzymane w epickim tonie, np. jamby Archiloeha i Simonidesa. Rapsodowie występo­wali w odświętnym stroju, trzymając w ręku laskę.

rara avis tac. rzadki ptak; przenośnie przy­słowiowo o czymś rzadko spotykanym (Ju-wenalis. Satyra VI, 516; Horacy, Satyry II, 2, 26).

Raudii Camni równina \y Galia Cisalpina, na lewym brzegu Padu, w pobliżu Vercellae, słynna ze zwycięstwa odniesionego w r. 101 p.n.ę. przez Mariusza nad Cymbrami.'

Rauraci, Raurici zob. Raurykowie.

Raurykowie (łac. Raurici lub Rauraci) lud w Galii, mieszkający na pomoc od kraju Hel-wetów.

Raveima zob. Rawenna.

Rawenna (Ravennd) miasto na wybrzeżu Morza Adriatyckiego w Gallia Cispadana, nad rzeczką Badesis, założone podobno przez greckich ko­lonistów z Tesalii, do czasów' Augusta bez więk­szego znaczenia. W czasach pryncypatu wyzna­czono R. na miejsce postoju dla części floty, w związku z czym zbudowano w sąsiedztwie port, dzięki temu miasto doszło szybko do wielkiego rozkwitu. Znajdowała się tu słynna szkoła fechtunku. Teodoryk Wielki po upadku Odoakra uczynił R. stolicą nowego państwa.

Rea (Rhea, Rheja) mit. bogini grecka, żona Kronosa, matka Hestii, Demetry, Hery, Hadesa, Posejdona i Zeusa. Utożsamiana z Kybele.

Przedstawiano ją na wozie zaprzężonym w lwy, w diademie z; wież obronnych na głowie.

Rea Sylwia (Rea Silvia. Rhea Silvia) zob. Ilia.

Reate (dziś Rieti) miasto w środkowej Italii, w czasach rzymskich aż do panowania Augusta — prefektura, później municipium. Rodzinne mia­sto Marka Terencjusza Warrona.

recitatio (łac. głośne odczytywanie) w Rzymie od czasów Augusta utarł się zwyczaj publicz­nego odczytywania utworów przed ich wyda­niem. R. odbywała się pierwotnie w małym kółku przyjaciół i znajomych autora. Z czasem recitationes stały się obowiązkowe, odbywały się w teatrach, w termach, na forum itd. Za­proszenia wysyłał autor lub też zawiadamiano o r. za pomocą ogłoszeń na murach.

Recja (Rhaetia, Raetia) kraina leżąca w Al­pach wschodnich i nad górnym Dunajem (dziś Tyrol i pómocno-wschodnia Szwajcaria). Od r. 156 n.e. prowincja rzymska. Najważniejsze miasto, Augusta Yindelicorum, było w okresie rzymskim stolicą prowincji. R. była terenem bardzo słabo zromanizowanym.

reda (lać; także raeda, rheda) podróżny wóz o czterech kołach, zaprzęgany w dwa lub cztery konie, czasem muły; zapożyczony razem z na­zwą od Galów, używany w Rzymie do przewo­żenia podróżnych i bagaży. Zwykle używany też do przewożenia poczty państwowej.

redde legiones! łac. oddaj legiony! Według Swetoniusza (Augustus 23) miał August po klęsce Warusa w Lesie Teutoburskim w r. 9 n.e. za­wołać: Quinctili Vare, legiones redde!

Redonowie (łac. Redoneś) lud w zachodniej Galii, główne miasto Condate.

Regalianus z Dacji wyróżniony przez cesarza Waleriana, za Galiena obwołany w Mezji przez żołnierzy cesarzem. Walczył zwycięsko z Sar­matami. Został ok. r. 263 podstępnie zamordo- . wany przez mieszkańców prowincji, obawiają­cych się zemsty Galiena.

regia mała budowla w Rzymie przy via Sacra w pobliżu Atrium Vestae, wg tradycji zbudo­wana'przez Numę. W okresie królewskim miej­sce, w którym królowie spełniali swoje funkcje kapłańskie. W okresie republiki r. stała się ofi­cjalną siedzibą, gdzie urzędował pontifex maxi-mus. Częściowo zburzona przez Galów w r. 391 i spalona w r. 210 p.n.ę., została odbudowana w r. 148 p.n.ę.; powtórnie odbudował ją w r. 36 Cn. Domitius Calvinus, rozszerzając ją w kie­runku świątyni Juliusza Cezara.

Regifugium

636

religia

Regifugium (lać, od rex król i fugere ucie­kać) uroczystość obchodzona w Rzymie 24 lu­tego podczas której kapłan Rex sacrificulus {sacrorwn) składał ofiary na Comitium, po czym uciekał. Rzymianie widzieli w tym zwyczaju wspomnienie ucieczki króla Tarkwiniusza Pysz­nego, która miała mieć miejsce 24 lutego 509 r. p.n.e. Od czasów Augusta obrzędy te przenie­siono na dzień 24 marca i 24 maja, podczas których Rex sacrificulus składał w podobny sposób ofiary i szybko oddalał się; jak długo był na Comitium, nie wolno było załatwiać żad­nych spraw politycznych ani sądowych.

Regillus przydomek rodu Emiliuszów (zob. Aemili).

Regillus lacus (dziś Lago delia Cava lub Lago delia Roganella) .małe jezioro w Lacjum na wschód od Rzymu, u stóp mons Albanus, znane ze zwycięstwa odniesionego przez Rzymian nad Latynami w r. 496 p.n.e.

Regium (lać; także Rhegium, Rhegion, gr. RhSgion) dziś Reggio; miasto handlowe w po­łudniowej Itali nad cieśniną sycylijską, kolonia grecka. Tyran Syrakuz Dionizjusz I w r. 393 p.n.e. opanował nieoczekiwanie miasto. W r. 280 p.n.e. zajęli miasto Mamertyni (zob.); w r. 270 Rzymianie, którzy pozostawili mu niezależność, zawierając z nim przymierze. W r. 91 p.n.e. nawiedziło R. trzęsienie ziemi.

Regium Lepidi (albo Lepidum) dziś Reggio;

miasteczko Bojów pomiędzy Mutiną i Panną, w Gallla Cispadana.

reguła łac. użyty przez Witruwiusza termin oznaczający w architekturze greckiej gładką, wąską listewkę w architrawie doryckim, umie­szczoną, po jednej, pod każdym tryglifem, o dłu­gości równej szerokości tryglifu. Od spodu przy­mocowane były, do każdej r. po sześć, tzw. guttae („łezki").

Regulus zob. Atiiii 2-5.

Reizianum (co/on Reizianum) kolon, czyli człon metryczny o zasadniczym schemacie: ^'-L^' \^^, np. Sofokles, Król Edyp 1195: uden makarizo ——\-^^il-—. Dopuszczalne są w nim rozwiązania, np. Eurypides, Alcestis 908: polias epi chajtas: '^'^'L^^l-—.Wgmetryków nie­mieckich (Wilamowitz, Schroeder) R. to kolon o budowie swobodnej, dopuszczającej w środku zamiast dwóch krótkich również krótką poje­dynczą, np. Pindar, Ody olimpijskie IV 20 (wyd. Turyna): brdtÓn elenchos: \^il-^L\^>. W for­mie tej możliwe są również rozwiązania. Nie

którzy współcześni metrycy (jak np. Koster, Dale) przyjmują tylko regularną postać R., z dwiema krótkimi w środku, uważając je zde­cydowanie za człon chorijambiczny: ^[—'^^r '^'—1'^', formy zaś nieregularne interpretują inaczej (np. ^JJ'-^'^—'- jako monometr jambi-czDy hyperkatalektyczny). W poezji greckiej występuje R. tak w pieśniach ludowych (np. w rodyjskiej piosence elth', Źlthe, chelid6n), jak i w poezji literackiej, a mianowicie w liryce chóralnej i w partiach lirycznych dramatu. W poezji rzymskiej bardzo często spotykamy się z R. u Plauta. U niego schemat zasadniczy pokrywa się ze schematem greckim, ale budowa jest bardzo swobodna i dopuszcza najróżniejsze kombinacje schematu: \-/ --^ ^^ <^ ^. Por. np. Trinummus 284: ut sit sui similis — ^ ^ <^'ó'^o; Casina 753: scio', sic sine habere ^\^^ l-^i^i 1-\^; Aulularia 415: quid, stolide ciamas —^'i^"^-'-— (z pojedynczą krótką w te­zie środkowej). R. łączy się u Plauta z różnymi wierszami, najczęściej jednak z dymetrem jam-bicznym akatalektycznym (zob. Reizianu vei-sus). Nazwa R. wywodzi się od nazwiska nie­mieckiego filologa J. W. Reiza (1723 - 1790), któ­ry odkrył tę formę metryczną u Plauta.

Reizianus versus wiersz stanowiący połącze­nie dymetru jambicznego akatalektycznego (^—^>^— | '-'-'-v-'-.) z Reizianum (forma za­sadnicza: ^—'s-A-^-.'-;^). W poezji greckiej wiersz ten pojawia się tylko sporadycznie, np. Arystofanes, Pokój 954: fysónti kaj ponumeno || prosdosete de pu: ——'^'-'-|'<-^-L'^'-^-]|—_'^¹ \^/——. W poezji rzymskiej częsty jest ten wiersz u Plauta; w łacińskim dymetrze jambicz-nym tylko czwarta teza musi być krótka, a wszystkie inne mogą być długie, Reizianum ź5a.ś może przybierać różne formy (zob. Reizia­num); por. Plaut, Aulularia 419: homo nullust te scelestior qui vivat hodie'. ^i\^l-—_¹^-'— \^—\\—_—^^i—.

Reja zob. Rea.

relata refero lać., dosł.: opowiadam to, co zostało opowiedziane. Używane przysłowiowo przy powtarzaniu zasłyszanych wiadomości, któ­rych wiarogodności stwierdzić nie możemy.

religia (łac. religio) Grecy w czasach przed­historycznych wyznawali religię przyrody (prymitywizm), oddając cześć boską twór­czym siłom natury — ożywiającym wg nich ro­śliny, drzewa, rzeki, skały, kamienie (anima-tyzm) — i uznając istnienie duszy (animizm),

637

religia

przy czym wierzyli, że: 1) dusza ludzka ginie wraz z ciałem (immanentyzm—miejscem jej przebywania za życia są m.in. nerki i wątroba);

2) bądź, że dusza-duch, psychf, opuszcza ciało w momencie śmierci jako maleńki obłoczek;

3) czy wreszcie dusza-obrazek, ejdohn, istnieje w człowieku i jest widoczna przez oko w po­staci laleczki, korę. Po śmierci człowieka opuszr cza ona ciało i rośnie w postaci cienia, skid, podobnego do zmarłego (transcendentalizm). Dusza taka była całkowicie bezładna i liczyła jedynie na pomoc żyjących, zwłaszcza synów lub osób usynowionych. Żywi mieli wobec niej obowiązek pogrzebania zwłok, wspominania umarłego, składania darów czy pomszczenia gwałtownej śmierci (np. zabójstwa). Dusze zmar­łych opiekowały się żywymi członkami rodziny, zsyłały ze świata podziemnego urodzaje, wieszcze sny, bądź — szkodziły żywym jako Erynie. Animatyzm na wyższym stopniu rozwoju prze­jawiał się w wierze, iż dusze mogły żyć* samo­dzielnie w postaci zwierząt (teriomorfizm) lub bóstw o kształtach ludzkich (miksantropizm). Życzliwość dusz można było zjednać za pomocą ofiar bezkrwawych (palonych), za po­mocą libacji, magii, modlitwy. Grecy, obdarzeni bujną fantazją i głębokim odczuciem przyrody, wytworzyli wiele wierzeń, mitów, kultów reli­gijnych, nadając z biegiem czasu bogom cha­rakter coraz bardziej etyczny. Prastare religie i bóstwa odzwierciedlają stosunki panujące w ro­dzinach i rodach z czasów wspólnoty pierwotnej i wędrówek plemion greckich. W tym okresie nie znano jeszcze zwyczaju wznoszenia świątyń i posągów ku czci bogów. Z tego okresu po­chodzi też religia i kult Zeusa. — W okresie achajskim bogowie greccy są już istotami o silnie zarysowanej indywidualności i wyobra­żanymi na podobieństwo ludzi. W okresie hel­leńskim powstają nowe religie: Demetry, Dio-nizosa (por. misteria, pitagorejczycy), oparte na wyobrażeniach o wspólnym przybytku dusz, położonym w nieokreślonym miejscu, daleko na Zachodzie. Pod wpływem zwyczaju grzeba­nia zwłok utrwaliło się wyobrażenie o świecie podziemnym (zob. Hades). Na skutek wędrówek plemion, ożywionych stosunków handlowych i działalności wędrownych śpiewaków (zob. aojdome) początkowe ściśle lokalne mity uległy pomieszaniu; tak więc monogamiczny dotąd Zeus stał się poligamistą, gdyż różne kulty przydawały mu różne małżonki. Pojawiła się też

religia mitologiczna pod wpływem m.in. twór­czości poetów. Przebogaty politeizm grecki usy­stematyzowali kapłani wyroczni Apollina, wy­odrębniając dwunastu głównych bogów, do któ­rych należeli: Zeus, Hera, Hestia, Demetra, Artemida, Atena, Afrodyta, Ares, Hermes, Posejdon, Hefajstos, Apollo. W okresie attyc-kim Grecy nadal wyznawali politeizm, wie­rzyli przy tym, że poszczególni bogowie do­browolnie przyjęli ograniczenie zakresu swej działalności: Demetra opiekuje się rolnikami, Apollo — młodością. Afrodyta — miłością, Hera — małżeństwem itd. Zostają wyodrębnieni bogowie olimpijscy na czele z Zeusem, podziemni (chtoniczni) pod władzą Hadesa, morscy rządzeni przez Posejdona. Rozwija się r. mitologiczna, czemu sprzyja działalność '• artystów, jak Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Lizyp, którzy stworzyli — raz na zawsze przy­jęte odtąd — postacie bogów. R. obrzędowa przejawia się w okresie attyckim w postaci różnych świąt państwowych, obficie wypeł­niających życie Ateńczyków. Filozofowie (Pla­ton, Arystoteles) tworzą dwa różne systemy filozofii r. W okresie hellenistycznym r. gre­cką charakteryzuje synkretyzm, powstały przez zetknięcie się ze Wschodem, skąd napływały nowe kulty: Kybeli, Izydy, Mitry. Pojawił się kult panujących, wynoszonych do rzędu bogów. Pod wpływem zmienionych warunków społecz­nych i gospodarczych powstają nowe filozofie religii (epikureizm i stoicyzm). Rzymianie od zarania byli wyznawcami animatyzmu przy­rody i immanentyzmu bóstw — bezkształtnych, często czasowych (numina), które mogły ulegać rozszczepieniu na różne mniejsze, np. ograni­czone do poszczególnych faz rozwoju rośliny. Praktyczny i prawniczy umysł Rzymian pozba­wionych fantazji nie sprzyjał powstaniu wielu bogów: Ops, Satumus, Faunus, Yertumnus i in. zachowały charakter bóstw opiekuńczych Rzy-mianina-wieśniaka, podobnie jak Lary i Penaty. Ściśle określone przepisy, o których przestrze­ganie dbali kapłani, normowały stosunek czło­wieka do bóstwa czy boga. Wskutek hellenizacji r. rzymskiej począwszy od poł. III w. p.n.e. cały panteon grecki dostał się do Rzymu i zmie­szał się z głównymi bogami rzymskimi. Powstały dwa rodzaje bogów: rodzimi (indigetes) i nowi (novensides). Oprócz szeregu bóstw abstrakcyj­nych, jak Yirtus, Pides, Pietas, Ouies, głównym przedmiotem kultu pozostawał genius pana domu