Mała encyklopedia kultury antycznej

Arystydes (gr. Aristejdes) 1. A. z Aten, syn Lizymacha (ok. 540 - ok. 468 p.n.e.), zwany Spra­wiedliwym, ho Dlkajos, okrył się chwałą w bi­twie pod Maratonem w r. 490 p.n.e. Zwolennik Miltiadesa i przeciwnik Temistoklesa, został za jego sprawą na mocy ostracyzmu skazany na wygnanie w r. 484 p.n.e. Gdy Persowie powtórnie zagrozili krajowi, został odwołany' z wygnania

1 pogodził się z Temistoklesem. Brał udział w bitwie pod Salaminą w r. 480 i kierował siłami ateńskimi jako strateg w bitwie pod Platejami w r. 479. Był skarbnikiem Ligi Delijskiej, czyli Ateńskiego Związku Morskiego; umarł w takiej biedzie, że państwo uchwaliło wyposażenie jego córek. 2. syn Lizymacha z Aten, wnuk A. Spra­wiedliwego, należał do uczniów Sokratesa. 3. A.

2 Teb (IV w. p.n.e.), prawdopodobnie syn Niko-machosa, słynny malarz grecki za czasów Alek­sandra W. Najsłynniejszymi jego dziełami były obrazy przedstawiające zburzenie miasta, bitwę z Persami oraz Dionizosa i Ariadnę. 4. A. z Miletu (koniec II w. p.n.e.), autor zbioru nowel erotycznych o charakterze realistycznym pt. Milesiakd (Opowieści milezyjskie), które zdobyły niezwykłą popularność zarówno w Grecji, jak w Rzymie. Przełożył je na łacinę Lucjusz Si-senna, a wpływy ich są widoczne u Petroniusza, Apulejusza, Lukiana i in. 5. P. Aelius Aristides (ok. 129 - ok. 187 n.e.), retor grecki z Adrianutheraj w Mizji, uczeń Herodesa Attyka, napisał wiele mów (zachowało się 55), naśladując w nich mówców attyckich z V i IX w. p.n.e. A. cieszył się zaufaniem Marka Aureliusza, który za jego poradą odbudował Smyrnę, zburzoną wskutek trzęsienia ziemi. 6. A. Kwintylian (Qm'ntilianus Aristides, II/III w. n.e.), teoretyk muzyki, autor zachowanego dzieła Perl musikes (O muzyce). Arystyp (gr. Aristippos) 1. A. z Kyreny (V w.

as

88

Asinii

p.n.e.), uczeń Sokratesa, przebywał dłuższy czas na dworze tyrana Dionizjosa. Założył własną szkolę filozoficzną, zwaną cyrenejską lub hedo-nistyczną. Głosił, że celem wszelkiej aktywności człowieka jest przyjemność, hedom. Nie wszyst­kie jednak przyjemności uważali cyrenaicy za słuszny cel działania: są takie, które powodują w przyszłości cierpienia, nie należy więc do nich dążyć. Można i należy być szczęśliwym, ale trzeba we wszystkich okolicznościach być panem samego siebie. W rezultacie biotechnika cyrenaików polegała na zredukowaniu do minimum kontaktu ze światem zewnętrznym. 2. A. Młod­szy, wnuk poprzedniego i zwolennik szkoły hedonistycznej.

as łac. 1. jednostka monetarna rzymska, mie­dziana. Pierwotny ciężki a. libralny wagi funta ulegał stopniowym redukcjom, osiągając pod koniec republiki wagę '/^ uncji (a. semuncjalny). Stopniowo wartość a. spadała dalej, tak iż za czasów Cycerona była to jednostka drobna, uży­wana przysłowiowo w znaczeniu „grosik". Za czasów republiki awers a. był ozdobiony głową Janusa, rewers — dziobem okrętu, za czasów ce­sarstwa na awersie umieszczano portret panu­jącego, na rewersie przedstawienia różnorodnej treści (bóstwa, personifikacje, typowe sceny z ży­cia politycznego, np. Adiocutio itp.). 2. jednostka wagi, funt, składający się z 12 uncji, stąd nazwy:

/3 l \ uncia \ — czyli — a. l itd. 3. jednostka miary

\12 4 /

ziemi, używana w rolnictwie == l iugerum. 4. jednostka długości = stopa, pes. 5. dla ma­tematyków, którzy uważali 6 za liczbę dosko­nałą, ponieważ 1+2+3 = 6, a. stanowił całość złożoną z 6 części zwanych: sextans ^le), triens W6 = V3). semissis (3/„ = 1/2), bes (-A, = 2/3), quinariiis (S/g).

Asander (gr. Asandros) 1. dowódca wojsk macedońskich w r. 334 p.n.e., namiestnik Lidii z ramienia Aleksandra W. 2. A. z Aten, syn Agatona, satrapa karyjski po podziale monarchii Aleksandra W.

Ascanius zob. Askaniusz.

ascia łac. starożytne narzędzie pracy kształ­tem przypominające siekierę, używane przez cie­ślów, stolarzy i kamieniarzy.

Asciburgium miasto w Galii Belgijskiej na le­wym brzegu Renu.

Asconius Pedianus Qiiintus z Padwy gramatyk rzymski (9 r. p.n.e. — 76 r. n.e.), autor komen­tarzy do pięciu mów Cycerona i pisma w obro­nie Wergiliusza.

Asculum 1. A. Picenum, dziś Ascoli; miasto na terytorium Picenów, ważny punkt strategi­czny. Od poł. IIIw. p.n.e. było kolonią rzym­ską, w wojnie sojuszniczej zostało zburzone przez Gneusza Pompejusza Strabona (ojca Pom-pejusza Wielkiego) w r. 89. W czasie wojny domowej między 'Cezarem i Pompejuszem jedno z pierwszych przeszło na stronę Cezara. 2. A. Apulum miasto w Apulii, dziś Ascoli di Satriano.

Asellio (Publius Sempronius A.) historyk rzym­ski z II w. p.n.e., autor dzieła pt. Libri rerum gestarum, zawierającego historię współczesnego okresu. Pragnąc dać w swym dziele nie kronikę, lecz historię pragmatyczną, zwrócił uwagę na związek przyczynowy między wypadkami. Po­zostawał pod silnym wpływem Polibiusza.

asfodelus łac. (gr. asfódehs) roślina ogrodowa z gatunku lilii, o żółtawych lub fioletowych kwiatach, jadalnych bulwach, uważana również za roślinę leczniczą. Wyobrażano sobie, że a. rosły na łąkach Hadesu. Poświęcone były bó­stwom podziemnym, zwłaszcza Persefonie, zdo­biono nimi groby, wierzono bowiem w moc magiczną tych kwiatów, chroniącą zmarłego przed czarami.

Asinaros rzeczka na wschodnim wybczeżu Sy­cylii, w pobliżu Syrakuz, słynna z kapitulacji Nikiasza w r. 413 p.n.e., w czasie wojny pelo-poneskiej. Syrakuzy dla uczczenia tego zwy­cięstwa ustanowiły święto zwane Asinaria.

Asine 1. miasto w Argolidzie, założone przez Driopów koło Nauplii, w pobliżu morza. Szwedz­ka szkoła archeologiczna odkryła tam w XX w. ruiny murów cyklopich. W VIII w. p.n.e. zdo­byte i zburzone przez Argiwów. Wypędzeni mieszkańcy założyli w Messenii nowe miasto o tej samej nazwie. 2. miasto w Lakonii, między Gythejon i Tajnaron, zdobyte przez Nikiasza w wojnie peloponeskiej. w r. 424 p.n.e. 3. miasto na Cyprze.

Asinii Azyniusze, rzymski ród plebejski po­chodzący z okolic miasta Teate. 1. Herius Asinius pretor plemienia Marrucynów, zginął w wojnie z Rzymianami w r. 90 p.n.e. 2. Caius A. Pollio (76 r. p.n.e. — 4 r. n.e.), mówca, poeta, histo­ryk, dowódca i mąż stanu. W wojnie domowej stanął po stronie Cezara, w r. 43'przyłączył się do Antoniusza. Jako namiestnik Galii Transpa-dańskiej kierował rozdziałem ziemi dla wete­ranów. Doprowadził do układu między Okta-

Asios_89__Asklepiodotos'>Asios

89

Asklepiodotos

wianem a Antoniuszem w 43 r. p.n.e. W r. 40 został konsulem. Po wycofaniu się z życia poli­tycznego poświecił się nauce i sztuce. Założył pierwszą bibliotekę publiczną w Rzymie, reali­zując w ten sposób nie spełniony plan Cezara;

skupiał koło siebie literatów, których protegował (jemu to poświęcił Wergiliusz swą słynną IV Eklo-g{). Wprowadził zwyczaj odczytywania w gronie przyjaciół utworów literackich przed ich opu­blikowaniem. Sam wiele pisał: tragedie, dzieła gramatyczne, filozoficzne i krytyczne. Jest au­torem dzieła historycznego w 17 księgach o woj­nie domowej. Jako mówca był zwolennikiem surowego kierunku attycystycznego i odnosił się bardzo krytycznie, niemal z niechęcią do Cycerona. Z pism jego zachowały się jedynie frag­menty. 3. Caius A. Gallus, syn poprzedniego, konsul z r. 8. p.n.e., mówca i poeta. Poślubił Wipsanię Agryppinę, pierwszą żonę Tyberiusza, i miał z nią pięciu synów. Padł ofiarą represji Tyberiusza w r. 33 n.e. 4. A. Quadratus, histo­ryk z III w. n.e.

Asios zob. Azjos.

Asisium dziś Asyż, włos. Assisi; starożytne miasto w Umbrii, znane z dzielnej obrony przed inwazją Hannibala (r. 217 p.n.e.), ojczyzna poety Propercjusza. Zniszczone w połowie VI w. n.e. ' przez króla Ostrogotów, Totiię.

Askalafos mit. demon państwa podziemnego, syn Acheronu i Gargyry, zamieniony przez Demetrę w sowę za karę, iż oskarżył Persefonę o skosztowanie owocu granatu.

Askalon dziś Askalan; miasto w Palestynie południowej, na wybrzeżu Morza Śródziemnego.

Askalos wódz wojsk lidyjskich u króla o niepewnym imieniu, może Alyattesa (VI w. p.n.e.).

Askaoios 1. dziś Iznik; wielkie jezioro w Bi-tynii, na którego wschodnim brzegu leżała Nicea.

2. rzeka w Bitynii przepływająca przez jezioro A.

3. dziś Burdur; słone jezioro we Frygii.

Askaoiusz (gr. Askitnios, łac. Ascanius) mit. syn Eneasza i trojanki Kreuzy, córki Priama. Wyprowadzony przez ojca z płonącej Troi, to­warzyszył mu w wędrówkach, a po jego śmierci objął panowanie nad Latynami przybrawszy imię lulusa.

asklepiadej 1. a. mniejszy (versus Asciepiadeus minor) wiersz o schemacie: ^o-e^i^-Ł-f-^i '-'-^'^^ powstały przez rozszerzenie glikoneja (zob.) z wygłosem jambicznym ^v -f ^^-i^i^ o chorijamb -''-"-''' włączony do środka

wiersza. Należy do wierszy eolskich. Początek wiersza, dwuzgtoskowy nagłos, może być spon-dejem -^t —, trochejem -^t '->, jambem '-' -^t- lub pyrrichem ^"-i. W dramacie greckim a.mn. może mieć przedostatnią zgłoskę długą i wy­stępować w formie katalektycznej. Cezura wy­stępuje po zgłosce szóstej lub siódmej, czasem nie ma jej wcale. U Horacego a. mn, ma zawsze nagłos spondciczny i stałą cezurę po zgłosce szóstej. Na Horacym wzorowali się w budowie a. Senęka, Prudencjusz i inni późniejsi poeci łacińscy. Tak w liryce greckiej, jak łacińskiej a. mn. używane były bądź stychicznie, bądź w strofach w połączeniu z innymi wierszami. Nazwa tego wiersza, podobnie jak a. większego, pochodzi od poety hellenistycznego Asklepiadesa z Samos. 2. większy (versus Asciepiadeus mam) wiersz o schemacie: '^'o | -c-\-i\-i-ł- \ -1-^1^1^- \ -i-^^-c- | \-i'^i powstały przez rozszerzenie a. mn. o jeszcze jeden chorijamb włączony do środka. Dwuzgłoskowy nagłos może być, podo­bnie jak w a. mn., spondejem, trochejem, jam­bem lub pyrrichem. A. w. używany był często przez Safonę i Alkajosa, występuje również w strofach lirycznych dramatu greckiego, w okre­sie hellenistycznym zaś jest użyty stychicznie w dwu sielankach Teokryta (28 i 30). W poezji łacińskiej o. w. używany był przez Katullusa i Horacego oraz przez poetów późniejszych, przede wszystkim Tirzez Prudenejusza. U Katul­lusa i Horacego nagłos jest zawsze spondeiczny, cezury występują zwykle po szóstej i dziesiątej zgłosce.

Asklepiades 1. A. z Tragilos, uczeń Isokratesa (IV w. p.n.e.), autor dzieła, w którym wyjaśniał historię mitów stanowiących tematy tragedii. 2. A. z Samos (III w. p.n.e.), przyjaciel Teokryta, poeta liryczny, autor wielu epigramów o tema­tach przeważnie erotycznych lub biesiadnych (zob. Antologia Palatynska). 3. A. z Fliuntu, uczeń założyciela szkoły erytrejskiej Menedemosa. 4. A. z Myriei w Bitynii (II w. p.n.e.), gramatyk grecki, autor komentarzy do Iliady i Odysei; wsławił się odkryciami archeologicz­nymi mającymi jakoby związek z podróżami Odyseusza.

Asklepiodoros jeden z najsłynniejszych mala­rzy ateńskich z drugiej poł. IV w. p.n.e.

Asklepiodotos 1. (I w. p.n.e.),- filozof i teo­retyk wojskowy, uczeń Posejdoniosa. Pod jego nazwiskiem zachował się zarys wojennej taktyki greckiej, którego autorem hył może Posejdonios,

Aspledon'>Asklepios

90

Aspledon

pt. Asklepiodótu filosófu taktikd kefdlaja. 2. A. z Aleksandrii (V w. n.e.), filozof orientacji neo-platońskiej, matematyk, przyrodnik, lekarz i mu­zyk, uczeń Proklosa, autor komentarza do Tima-josa Platona.

Asklepios (gr. Asklepios, łac. Aesculapius) mit. Eskulap, syn Apollina i nimfy Koronis, bóg sztuki lekarskiej. Nauki pobierał u Centaura Chejrona. Potrafił wskrzeszać zmarłych, na co uskarżał się Pluton; Zeus nie chcąc naruszać porządku świata, zabił A. uderzeniem pioruna. Po śmierci A. został umieszczony wśród konste­lacji gwiazd jako Wezownik (gr. Oftuchos, łac. Anguitenens). Kult bogalekarza rozprzestrzenił się w całej Grecji, szczególnie zaś w Kos, gdzie obok świątyni A. znajdowała się szkoła lekar­ska. W Pergamon i w Epidauros co pięć lat obchodzono wielkie święto ku czci. A. Czczono go pod postacią węża, który był symbolem odradzającej się siły żywotnej. Chorzy schodzili się do świątyni A; odbywali posty, poddawali się obrzędom oczyszczającym itp., po czym udawali się do świątyni na spoczynek nocny;

wierzono, że A. zsyła na chorych sny wieszcze, na podstawie których kapłani ustalali kurację. A. przedstawiano jako poważnego mężczyznę z brodą, w długim płaszczu, trzymającego w rę­ce laskę z owiniętym dokoła niej wężem. W ofierze składano mu koguta. Żoną jego była Epiona (kojąca bóle), synami Machaon (sławny lekarz) i Podalejrios, córkami — boginie zdrowia i lecznictwa, Hygieja i Panakeja. Kult boga uzdrowiciela A. pod nazwą Aesculapius wprowadzono w Rzymie w r. 291 p.n.e., w cza­sie szalejącej zarazy. Świątynię wybudowano mu na wysepce na Tybrze.

askoliasmos gr. -taniec na workach, zabawa ludowa w czasie świąt dionizyjskich; biorący udział w zabawie usiłowali wykonać tańce czy podskoki na skórzanych, nadmuchanych wor­kach (askSlion) po winie, wysmarowanych dla utrudnienia oliwą. Wygrywał ten, kto potrafił utrzymać się na worku najdłużej.

askos gr. nazwa naczynia starożytnego przy­pominającego kształtem bukłak. Często wyrabiano a. o kształtach postaci zwierzęcych. W ceramice attyckiej V i IV w. p.n.e. — okrągłe naczyńko służące do nalewania oliwy do lampek, opatrzone małymi otworami i okrągłym imadłem często umieszczonym u góry naczynia, ozdobione nie­kiedy rysunkami czerwonofigurowymi lub też całkowicie powleczone czarnym pokostem.

Askra miasto w Beocji, u stóp Helikonu ojczyzna Hezjoda.

Asopos¹ 1. rzeka we Ftiotydzie w Tesalii, dopływ rzeki Sperchejos. 2. rzeka w Beocji, mająca swe źródło w pobliżu Platei, przepływa częściowo przez Attykę i wpada do morza na wprost Eubei.

Asopos² mit. bóg rzeki Asopos, syn Okeanosa i Tetydy, miał z Metopą córki: Eginę (jej synem był Ajakos), Euadne i Eubeję.

Asparagium miejscowość w Illirii nad rzeką Genusus.

Aspazja (gr. Aspasia) 1. córka Aksiocha z Miletu, odznaczała się urodą, rozumem i wykształ­ceniem. Przybyła do Aten w dobie Peryklesa i wkrótce zgromadziła dokoła siebie najwybit­niejsze talenty owych czasów spośród polity­ków, literatów i filozofów. Została nielegalną (jako cudzoziemka) żoną Peryklesa, była matką jego syna, Peryklesa Młodszego. Przypisywano A. wielkie wpływy polityczne. Wrogowie Pery­klesa oskarżyli A. o bezbożność, asebeja, jednak Perykles dzięki swej wymowie zdołał ją obronić. Po śmierci Peryklesa A. poślubiła przywódcę ludowego Lizyklesa, który dzięki niej zdołał uzy­skać w Atenach wielkie wpływy. 2. A. Młodsza, córka Hermotimosa z Fokai, zwana też Milto, faworyta Cyrusa Młodszego. Gdy Cyrus zginął w bitwie pod Kunaksą w r. 401 p.n.e., A. dostała się jako branka w ręce Artakserksesa Mnemona i stała się przedmiotem sporu między nim a jego synem Dariuszem. Artakserkses zrzekł się jej pod warunkiem, że zostanie kapłanką bogini Anaitis.

Aspazjos (Aspasios) sławny snycerz gemm ży­jący na początku epoki cesarskiej, podpisany na słynnej gemmie z głową Ateny Partenos, znajdującej się w Museo Nazionale w Rzymie.

Aspendos kolonia grecka w Pamfilii na obu brzegach rzeki Eurymedon; doskonale zacho­wały się ruiny teatru z okresu rzymskiego.

Asper (Aemilius A.) gramatyk rzymski z dru­giej poł. II w. n.e., autor komentarzy do Terencjusza i Wergiliusza.

Asphaltites lacus (gr. Asfaltitis Itmne) Morze Martwe w Palestynie.

Aspis zob. Ciupea.

Aspledon¹ mit. heros-eponim beockiego mia­sta tejże nazwy, syn Orchomenosa, brat Klimenosa i Amfidokosa; wg innej wersji był synem Posejdona i Midei.

Aspledon

91

astrologia

Aspledon² miasto w Beocji, na północ od Orchomenos, założone wg legendy przez herosa Aspledona, syna Orchomenosa.

Asprenas 1. zięć Publiusza Kwintyliusza Wa-rusa, dowódca dwu legionów w Germanu; z bi­twy w lesie Teutoburskim w r. 9 n.e. zdołał ujść z życiem wraz z niewielką garstką żołnierzy. 2. imię dwu retorów, o których wzmiankuje Seneka Starszy.

Assa miasto na Chalkidike, nad Zatoką Syn-fftycką.

Assarakos mit. król Troi, syn Trosa, brat Ilosa, ojciec Kapysa i dziadek Anchizesa (zob.).

asser łac. 1. machina odgrywająca w bitwach morskich podobną rolę jak taran (zob. aries) przy oblężeniu miast; była to z obu stron okuta żelazem belka, którą przedziurawiano boki okrę­tu nieprzyjacielskiego lub druzgotano żołnierzy znajdujących się na pokładzie. 2. krokwie, na których układano dachówkę. 3. drążki lektyki, które tragarze opierali na barkach,

asscrtor zob. adsertor.

assessores łac. doradcy przy konsulach, pre­torach, namiestnikach prowincji i in.; opinio­wali ważniejsze kwestie prawne i administracyjne, redagowali teksty rozporządzeń itd.

Assos 1. lewy dopływ rzeki Kefizos w Fo-kidzie. 2. miasto w Mizji, w północno-zachod-niej części Zatoki Adramytteńskiej, ojczyzna stoika Kleantesa.

Assyria zob. Asyria.

Asta 1. miasto w Hispania Baetica w pobliżu Gades. 2. miasto w Ligurii, dziś Asti.

Astaboras rzeka w Etiopii.

Astakos¹ mit. tebańczyk, ojciec Melanipposa, obrońcy Teb w czasie wyprawy Siedmiu.

Astakos² 1. miasto portowe w zachodniej Akarnanii, nad Morzem Jońskim. 2. kolonia megarejska w Bitynii, na południe od Niko-medii.

Asiapos rzeka w Etiopii.

Astarte najwyższa bogini Syrii i Fenicji; na inskrypcjach z Tyru i Sydonu i w Starym Testa­mencie nazywana jest Astoret, Astaroth. Grecy identyfikowali ją z Afrodytą. Koloniści feniccy rozpowszechnili jej kult na wybrzeżach i wy­spach Morza Śródziemnego.

Asteria mit. córka Tytana Keosa i Febe. Ścigana przez Zeusa zamieniła się w przepiórkę i rzuciła się w morze. W miejscu tym powstała wyspa zwana najpierw Asteria, potem Ortygia, wreszcie Delos.

Astrabakos mit. heros spartański, którego miejsce kultu, heroon, znajdowało się przed do­mem Arystona. ojca króla spartańskiego Dema-rata. A. i jego brat Alopeks mieli odnaleźć tau-rydzki wizerunek Artemidy przywieziony przez Orestesa i Ifigenię do Sparty, za co zostali przez Artemidę ukarani szaleństwem.

Astraea zob. Astrea.

astragal (gr. astrdgalos, tac. astragalus) 1. kość kłykciowa (owcy, kozy) używana jako kość do gry; a. wyrabiano również z drogich surowców:

złota, srebra, kości słoniowej, masy perłowej lub kamieni półszlachetnych. 2. w architekturze ele­ment dekoracyjny występujący zasadniczo jako górne zakończenie trzonu kolumny. W porządku doryckim a. nie występuje, •w innych stylach architektonicznych a. przybierał formę jajow-nika, perełek, listków itp.

Astrajos (gr. Astrdjos, łac. Astraeus) 1. mit. Tytan, syn Tytana Kriosa i Eurybii, małżonek bogini Eos (Jutrzenki), z którą miał synów--wiatry: Eurosa, Zefira, Boreasza i Notosa, jak również Eosforos (gwiazda zaranna). 2. W Ilia­dzie trojańczyk, który zginął z ręki Euryalosa.

Astrea (gr. Astraja, łac. Astraea) mit. córka Zeusa i Temidy, bogini sprawiedliwości. Z koń­cem złotego wieku ludzkości porzuciła niebo i zamieszkała na ziemi. Zrażona jednak ludzkimi zbrodniami, w wieku żelaznym powróciła na firmament i pozostała wśród konstelacji w znaku Panny. Stąd pochodzi powiedzenie: „w czasach Astrei" dla oznaczenia czasów, gdy jeszcze na ziemi panowała prawość i sprawiedliwość.

astrolabium łac. przyrząd astronomiczny wy­naleziony prawdopodobnie przez słynnego astro­noma Hipparcha z Nicei Bityńskiej, służący do mierzenia wysokości położenia gwiazd nad ho­ryzontem. W nieznacznie tylko udoskonalonej postaci stosowano go jeszcze w XVIII w. do mierzenia kątów, wyznaczania położenia ciał niebieskich i do pomiarów geodezyjnych. Później przyrząd ten zastąpiono teodolitem.

astrologia gr. początkowo Grecy i Rzymianie nazywali a. naukę o ciałach niebieskich, a przede wszystkim obserwacje wschodzenia i zachodzenia dostrzegalnych gwiazd. Później astrologami za­częto nazywać tych, którzy na podstawie gwiazd układali horoskopy, czyli przepowiednie doty­czące przyszłości. A. zajmowali się Chaldejczycy i Egipcjanie: wyróżniali oni gwiazdy szczęśliwe i nieszczęśliwe, zwracając szczególną uwagę na gwiazdę związaną z dniem urodzenia.

astronomia

92

Astypalaja

astronomia gr. nauka o ciałach niebieskich, początkowo zwana przez Greków i Rzymian astrologią. Badania astronomiczne prowadzili już w III i II tysiącleciu p.n.e. Egipcjanie i Ba-bilończycy. Na ich podstawie Egipcjanie podzie­lili rok na 365 dni, Babilończycy na miesiące i tygodnie, wprowadzając też podział na doby, godziny i minuty. Prowadzili oni stałe obser­wacje zjawisk niebieskich i sporządzali z nich dokładne sprawozdania. W bibliotece Assur-banipala znaleziono szereg raportów astrono­micznych sporządzanych co dwa tygodnie dla króla. Pierwszym astronomem greckim był Tales z Miletu (VII/VI w. p.n.e.), który przez dłuższy czas przebywał w Egipcie, gdzie zapoznał się z nauką egipską w tej dziedzinie. Umiał on na podstawie obliczeń egipskich przepowiedzieć za­ćmienie słońca na r. 585 p.n.e. A. zajmowali się również: Anaksymander z Miletu (VII/VI w. p.n.e.), który twierdził, że ziemia ma kształt walca i swobodnie unosi się w powietrzu w sa­mym centrum nieba; Anaksagoras (V w. p.n.e.), któremu m.in. przypisywano wyjaśnienie zjawi­ska zaćmienia księżyca; Demokryt, Hippiasz z Elidy i in. Z grona Akademii wyszedł genialny matematyk, geograf i astronom Eudoksos z Knidos (IV w. p.n.e.), który wypracował system sfer homocentrycznych. Do szkoły Perypatu należał przyjaciel Arystotelesa Heraklejdes z Pon-tu, który wystąpił z twierdzeniem, że Merkury i Wenus krążą dookoła słońca, a słońce i wszyst­kie planety dookoła ziemi. Najgenialniejszym astronomem greckim był Arystarch z Samos (III w. p.n.e.), który próbował ustalić matema­tycznie wielkość i odległość słońca i księżyca od ziemi i wysunął hipotezę o krążeniu ziemi i planet dookoła słońca. Przyjaciele. Archimedesa Konon i Dositeos pracowali w obserwatorium astronomicznym w Aleksandrii i na wzór Eudoksosa ułożyli kalendarz z obserwacjami me­teorologicznymi. Wybitny astronom Hipparch z Nicei Bityńskiej ulepszył wiele instrumentów astronomicznych i wynalazł szereg nowych (zob. astrohbium), a zestawiając obserwacje starych astronomów babilońskich i greckich zebrał cen­ny materiał odnoszący się do planet i skorygo­wał dotychczasowe wyniki badań, m.in. ustalił dokładniej długość roku słonecznego i ułożył katalog gwiazd stałych. Ostatnim wybitnym astronomem starożytnym był w II w. n.e. Klau­diusz Ptolemeusz (zob. Ptolemeusz 20).