Mała encyklopedia kultury antycznej

Aristokrates 1. tyran Kyme (VI w. p.n.e.), ojciec Aristodemosa (zob.). 2. ostatni król Or-chomenos (VIlw. p.n.e.), sojusznik Messeńczyków w wojnie ze Spartą. 3. syn Skeliosa,

jeden ze strategów attyckich w bitwie pod Argi-nuzami (406 r. p.n.e.).

Aristolaos malarz grecki z drugiej poł. IV w. p.n.e., syn i uczeń znanego enkaustyka, Pausjasa z Sikionu.

Aristomenes 1. król Messenii z rodu Ajpyty-dów, bohater drugiej wojny messeńskiej (VIII w.). przez 11 lat opierał się Spartanom w górzystej fortecy Ejra, a gdy została zdobyta, udał się na Rodos, gdzie umarł. 2. A. z Akamanii, cieszył się wielkim poważaniem u Agatoklesa, regenta Egiptu w czasie małoletności Ptolemeusza IV Pilopatora, po którego śmierci zajął jego miejsce jako namiestnik Egiptu. Odznaczał się wielką roztropnością. Został otruty w r. 192 p.n.e. z rozkazu Ptolemeusza IV, któremu się naraził. 3. syn Hagiasa z Messeny, rzeźbiarz z poł. n w. p.n.e., znany z dwu inskrypcji znalezionych w Olimpii. 4. malarz grecki z Tazos, wspom­niany u Witruwiusza.

Ariston 1. brązownik z Lakonii (VI/V w. p.n.e.); Pauzaniasz widział w Olimpii posąg Zeusa wysokości 18 stóp, wykonany przez A. i jego brata Telestasa. 2. A. z Chios (Ul p.n.e.), jeden z wybitniejszych uczniów stoika Zenona oraz akademika Polemona. Zmodyfikował po­glądy swego mistrza przez odrzucenie fizyki i logiki i sprowadzenie doktryny stoickiej do etyki i nauki o praktycznej moralności. Założył własną szkołę filozoficzną w gimnazjum Kyno-sarges. Napisał dzieło Homo/ornatu (Podobień­stwa), z którego zachowały się fragmenty. 3. A. z Keos, uczeń Likona, prawdopodobnie jest autorem dialogu o starości; z pism jego zacho­wały się jedynie trzy epigramy w Antologii Pa-latyńskiej.

Aristonikos 1. A. z Maratonu (384-322 r. p.n.e.), mówca i polityk stronnictwa antymacedońskiego. 2. tyran Metymny na Lesbos (IV w. p.n.e.), odznaczał się szczególnym okrucień­stwem; został zgładzony przez Metymnijczyków z rozkazu Aleksandra W. 3. nieprawy syn Eumenesa II, króla Pergamonu. Po śmierci swego brata, Attalosa III (133 r. p.n.e.), który zapisał Rzymowi w testamencie królestwo per-gameńskie, A. stanął na czele powstania niewol­ników i wyzwoleńców przeciw wojskom rzym­skim. Walczył przez dwa lata; w r. 130 zadał konsulowi P. Licyniuszowi Krassusowi Mucja-nowi klęskę pod Leukaj. Wreszcie zwyciężony w r. 129 przez M. Perpennę pod Stratonikeją, został odesłany na rozkaz senatu do Rzymu,

Aristophanes

78

Armenia

gdzie umarł w więzieniu. 4. A. z Aleksandrii (I w. n.e.), gramatyk, autor m. in. komentarzy do Iliady i Odyssei oraz do pieśni Pindara. Pozostawił również pracę o Muzeum Aleksan­dryjskim, z której korzystał Sopatros (zob.) w swoich Eklogach. Pisma nie zachowane.

Aristophanes zob. Arystofanes.

Aristos Spartańczyk, doradcą tyrana Dionizjosa w Syrakuzach (IV w. p.n.e.).

Aristoteles zob. Arystoteles.

arkada element konstrukcyjny w architekturze, polegający na połączeniu górnym, za pomocą łuków, szeregu elementów prostopadłych: ko­lumn, słupów, ścian. A. nazywa się też otwory łukowate w górnej części budynku. Rozpowszech­nienie a. w architekturze starożytnej nastąpiło w okresie rzymskim.

Arkadia kraina na Peloponezie pokryta lesi­stymi górami, w których żyły dziki, wilki i niedź­wiedzie. Południowo-wschodnia część A., pełna jezior i bagien, była przez dłuższy czas odcięta od kultury i dlatego w wyobraźni poetów grec­kich uchodziła za kraj pierwotny i szczęśliwy. A. słynęła z hodowli koni i osłów. Arkadyjczycy byli sojusznikami Sparty i członkami związku achajskiego. Po przyłączeniu do imperium rzym­skiego A. popadła w ubóstwo, została wylud­niona i zniszczona.

Arkadiusz syn Teodozjusza W., żył w latach 377-408; mając lat 18, w r. 395 został cesarzem wschodniego cesarstwa rzymskiego. Odznaczał się słabym charakterem, toteż władzę za niego sprawowali kolejno: prefekt pretorianów Rufi-nus, eunuch Eutropiusz, żona cesarza Eudoksja i prefekt Antemiusz. Za rządów A. nastąpiło zreorganizowanie armii i oczyszczenie jej z ele­mentów barbarzyńskich.

Arkas mit. syn Zeusa i Kallisto, protoplasta Arkadyjczyków.

Arkesilaos (albo Arkesilas) imię czterech kró­lów Kyreny: 1. A. I, syn Battosa I, założyciela Kyreny, panował od ok. 590 r. p.n.e. 2. A. IV, ósmy i ostatni król Kyreny (V w. p.n.e.), zamor­dowany został przez zwolenników demokracji. Unieśmiertelniony przez IV odę pytyjską Pindara z 462 r. 3. A. z Pilony (315-240 p.n.e.) zało­życiel drugiej, tzw. Średniej Akademii, został scholarchą w r. 268, po Kratesie. Wprowadził • do Akademii kierunek sceptycyzmu, który pa­nował tam przez cały III i II w. p.n.e. Poglądy A. spisał jego uczeń Lakides z Kyreny. 4. rzeźbiarz z I w. p.n.e., twórca słynnego posągu Venus

Genitrix ustawionego w r. 46 p.n.e. w świątyni Wenery na Forum Juliusza Cezara w Rzymie.

Arkesilas malarz grecki (koniec IV w. p.n.e.), namalował dowódcę ateńskiego Leostenesa wraz z synami dla okręgu Zeusa Sotera i Ateny Sotei-ra wPireusie.

Arktinos z Miletu (VIII w. p.n.e.) poeta cykli­czny, autor poematów Ajthiopis (Etiopida) oraz Iliu persis (Zburzenie Ilionu) (zob. cykliczni poeci).

Arktos Niedźwiedzica Wielka i Mała (gr. drktos niedźwiedź), konstelacje gwiezdne na ho­ryzoncie północnym, złożone z 7 gwiazd. We­dług mitu były to nimfy z Krety, Helike i Kyno-sura, które opiekowały się małym Zeusem w grocie na górze Idą. Według innej wersji Wielka Niedźwiedzica była kochanką Zeusa jako nimfa Kallisto. Zazdrosna Hera zamieniła ją w niedźwiedzicę, którą Zeus umieścił między gwiazdami.

Arkturus zob. Arcturus.

armamentarium łac. 1. budynek służący do przechowywania wszelkiego rodzaju broni; sta­nowił arsenał publiczny, z którego w razie nag­łego niebezpieczeństwa wydawano broń obywa­telom nie mogącym się uzbroić na własny koszt. Przechowywano tam również oblężnicze machiny wojenne. W czasach cesarstwa legiony stacjonu­jące w prowincjach posiadały własne .a. wraz z warsztatami broni, tzw. officmae armorum. 1. zbrojownia gladiatorów w pobliżu amfiteatru Flawiuszów w Rzymie.

Armenia kraj w Azji leżący po obu stronach rzeki Eufrates, stąd A. Większa i A. Mniejsza. Nazwa A. występuje po raz pierwszy w inskryp­cjach staroperskich w VI w. p.n.e. A. Większa, należąca do Persji, odegrała w starożytności ważną rolę. Za panowania Antiocha III weszła w skład państwa Seleucydów. Największy jej rozwój rozpoczął się od r. 188 'p.n.e. i doszedł do szczytu pod rządami Tigranesa (97 - 56 r. p.n.e.). Po jego śmierci A. Większa stała się lenn)»n państwem Fartów. Cesarz Trajan w r. 114 n.e. zamienił ją w prowincję rzymską, lecz za czasów Hadriana znów odzyskała samodzielność. Odtąd trwały o nią ustawiczne spory i walki między Rzymem a Fartami, wreszcie za pano­wania Teodozjusza (IV w. n.e.) nastąpił podział na A. rzymską i A. partyjską. A. Mniejsza, oddzielona od A. Większej Eufratem, należała przez dłuższy czas do Kappadocji, w r. 17 n.e. weszła w skład państwa rzymskiego. W r. 38 n.e.

armilla

79

Arrian

została przez Kaligulę oddana Kotysowi jako królestwo, jednak od r. 61 znów stała się pro­wincją rzymską.

armilla łac. bransoleta, w Grecji i w Rzymie ulubiona ozdoba kobiet, a niekiedy i mężczyzn. Bransolety miały kształt obręczy lub węża, przyj­mowały też formy bardziej wyszukane; sporzą­dzano je ze szlachetnych metali oraz z żelaza, kości słoniowej, koralu, emalii i szkła, niekiedy wysadzano drogimi kamieniami. Noszono je na przegubach rąk, na ramieniu powyżej łokcia, niekiedy na nogach powyżej kostki. Metalowe bransolety w kształcie szerokich obręczy otrzy­mywali żołnierze i centurionowie jako nagrodę za męstwo.

armillum łac. wielkie naczynie do wina no­szone według starożytnego obyczaju, na ramie­niu, stąd wyrażenie ad armillum reyerti oznacza:

wróć do dawnych obyczajów.

annilustrium łac. uroczystość poświęcenia bro­ni, obchodzona w Rzymie 19 października.

Armilustrium plac w Rzymie na Wzgórzu Awentyńskim, gdzie odbywały się doroczne uro­czystości podczas święta armilustriwn.

Arminiusz (Arminius) wódz Cherusków; w la­tach 6-9 n.e. A. kierował powstaniem przeciw Rzymowi i zadał dotkliwą klęskę legionom rzym­skim pod wodzą Publiusza Kwintyliusza Warusa w Lesie Teutoburskim, w r. 9. W r. 16 A. został wprawdzie pokonany przez Germanika, ale unie­możliwił mu ponowny podbój Germanii. W r. 17 został zdradziecko zamordowany z poduszczenia Maroboduusa. Pamięć o nim przechowała jedy­nie rzymska tradycja historyczna.

Armorica zob. Aremorica.

Ama miasto w Umbrii, koło Peruzji.

Arne nazwa dwu miast beockich: 1. miasto w Beocji założone w zamierzchłej starożytności w pobliżu jeziora Kopais, doszczętnie zniszczone, tak iż nie pozostały po nim żadne ślady. 2. mia­sto w Tesalii założone przez eolskich Beotów, później nazwane Kierion lub Kieros.

Arnobius 1. A. z miasta Sicca w Afryce (Ul w. n.e.), nauczyciel retoryki, początkowo prześla­dowca chrześcijan, późniejszy apologeta chrześci­jaństwa, autor dzieła Adversus nationes (Przeciw poganom). Uczniem A. był Laktancjusz (zob.). 2. A. Młodszy (V w. n.e.), kleryk pochodzący z Galii, autor Komentarza do Psalmów oraz może dzieła Annotatwnes ad guaedam Evangeliorum loca (Uwagi do niektórych miejsc Ewan­gelii) i dialogu o Trójcy św.

Arnus dziś Arno; główna rzeka Etrurii, bierze początek w Górach Apenińskich i wpada do Morza Tyreńskiego w pobliżu Pizy. Stąd wzięła nazwę rzymska tribus Amiensis.

Arpi miasto w Apulii założone na żyznej równinie przez Diomedesa z Argos i nazwane przez niego Argos hippion, skąd pochodzi nazwa Argyrippa, w skróceniu A. Pierwotnie bogate i kwitnące, słynne z handlu, po drugiej wojnie punickiej za sprzyjanie Hannibalowi zostało przez Rzymian ukarane odebraniem praw i straciło wszelkie znaczenie.

Arpinum miasto w Lacjum, położone nad rzeką Fibrenus, pierwotnie należące do Wcisków, potem do Samnitów; w r. 188 p.n.e. otrzymało dzięki lex Cornelia prawo obywatelstwa rzym­skiego. A. było ojczyzną Mariusza i Cycerona. Cyceron posiadał tu dziedziczną willę.

Arrefory (gr. ArrheforuS) misteria' nocne w Ate­nach na cześć Ateny jako opiekunki rolnictwa ^ odbywały się w miesiącu Skiroforion, tzn. w czer­wcu. Dziewczęta, zwane też A., w wieku od lat siedmiu do jedenastu, które przez cały rok peł­niły służbę bożą w świątyni Ateny Polias, w dniu święta składały tajemnicze, im samym nieznane ofiary arrheta kaj mysteria w grocie i w ogrodach okręgu świątyni Afrodyty.

Arretfum dziś Arezzo; miasto w Etrurii, naj­bogatsze z dwunastu miast tworzących ligę etruską, słynące z obróbki stali i wyrobu broni,, jak również waz i cegieł; ojczyzna Mecenasa.

Ania 1. małżonka Cecyny Petusa, zob. Pae^ tus 3. 2. (II w. n.e.), zwolenniczka filozofii pla­tońskiej, zaprzyjaźniona z cesarzem Septimiu-szem Sewerem i jego synem, być może dla niej. Diogenes Laertios napisał Życiorysy filozofów^ 3. A. Fadllla, żona Aureliusza Fulwusa i matka, Antonina Piusa. 4. A. Fadllla, córka Marka Aureliusza i Paustyny.

Arrian (Flavius Arrianus) z Nikodemii w Bi­tymi (95 -175 r. n.e.), oficer Hadriana, senator i konsul, namiestnik prowincji Kappadocji. Na starość osiadł w Atenach i otrzymał obywatel­stwo tego miasta. Był uczniem Epikteta i jemu przypisuje się utrwalenie nauki filozoficznej mi­strza w pracy Enchejrfdon Epiktftu (Podręcznik) i Diatribdj ĘpiktStu (Rozmowy). A. pozostawił szereg pism geograficznych, wojskowych, histo­rycznych itp. Najważniejsze z nich są: Periplus Póntu Euksźjnu (Opłynięcie Morza Czarnego), Techne taktike (Sztuka taktyczna), Andbasis Aleksandrii (Wyprawa Aleksandra), Kynegetikós

Arsinoe'>ArrIdajoS

80

Arsinoe

(Księga 'myśliwska). Nazywano go „nowym Ksenofontem" ze względu na podobieństwo w kolejach żyda i tematyce twórczości.

Arridajos syn naturalny Filipa Macedońskiego i tancerki tesalskiej Filiny, przyrodni brat Alek­sandra W. Po śmierci Aleksandra (w r. 323 p.n.e.) został królem Macedonii jako Filip III, mimo że uchodził za niedorozwiniętego umysłowo. W r. 317 p.n.e. z rozkazu królowej Olimpias został zabity wraz z żoną, Eurydyką.

Arrii ród rzymski pochodzenia etruskiego. 1. Quintus Arrius, pretor z r. 72 p.n.e., pokonał przywódcę niewolników Kriksosa, poniósł klęskę od przywódcy powstania, Spartakusa. 2. Qian-tus A; w r. 63 p.n.e. zwalczał zwolenników Ka-tyliny, w r. 59 p.n.e. popierał kandydaturę Ce­zara na konsula, przyjaźnił się z Cyceronem, który go wspominał jako mówcę. 3. A. Varus, walczył w wojsku Wespazjana w Armenii i w Pan-nonii. Brał udział w bitwie z Witeliuszem pod Bedriacum w r. 69 n.e., później został prefektem pretorianów, lecz utracił to stanowisko wskutek intryg.

Anruns syn króla Etrusków Porseny, padł w bitwie pod Aricją w r. 505 p.n.e., w której Aristodemos w sojuszu z Rzymianami zwyciężył Etrusków.

Arruntii ród rzymski pochodzenia etruskiego:

l. Lucius Arruntius, zwolennik Sekstusa Pom-pejusza, potem Oktawiana, którego flotą dowo­dził w bitwie pod Akcjum; w r. 22 p.n.e. był konsulem. 2. konsul z r. 6 n.e.. namiestnik prowincji Hiszpanii za panowania Tyberiusza, znany również jako historyk wojen punickich. Prześladowany przez faworytów Tyberiusza, Sejana i Makrona, popełnił samobójstwo w r. 37 n.e. 3. lekarz za panowania Klaudiusza. 4. Lu­cius A. Stella (I w. n.e.), poeta elegijny, przyja­ciel Marcjalisa i Stacjusza. 5. A. Celsus, grama­tyk z czasów Antonina Piusa.

ars longa, vita breyis łac. sztuka (lub nauka) długa, życie krótkie; aforyzm przypisywany (w oryginale gr.) Hippokratesowi.

arsa (gr. drsis) termin metryczny używany przeważnie dla oznaczenia mocniejszej części w stopie, którą np. w jambie ^ -'• jest zgłoska druga, w daktylu -'-^'-i zgłoska pierwsza. Część słabsza stopy wypełniona zwykle przez jedną lub dwie krótkie głoski bywa wtedy nazy­wana tezą, th^sis. U starożytnych' Greków ter­miny arsis i thźsis miały znaczenie odwrotne. Arsis było to podniesienie stopy przy wybijaniu

taktu, a więc jego część słabsza, thźsis — opusz­czenie stopy, czyli mocniejsza część taktu. Do odwrócenia znaczeń tych terminów doszło w póź-nołacińskiej teorii metrycznej, skąd przeniosło się to do'metryki nowożytnej. Niektórzy jednak metrycy nowożytni (np. H. Gleditsch, J. W. Wbi­te) używali terminów drsis i thźsts w takim sa­mym znaczeniu jak metrycy greccy.

Arsakes imię wielu królów partyjskich panu­jących od ok. 250 p.n.e. do r. 230 n.e. 1. pierw­szy król Fartów, założyciel dynastii Arsacydów;

za króla syryjskiego Antiocha II wraz z bratem Tiridatesem pozbawił władzy namiestnika Seleucydów, Agatoklesa, wypędził Macedończyków i Syryjczyków i założył w r. 256 p.n.e. małe państwo z miastem Hekatompylos jako stolicą. 2. A. II (Tiridates) zdobył resztę kraju Fartów, pobił w r. 238 p.n.e. króla Syrii Seleukosa II i utrwalił niepodległość państwa Partów. 3. A. III zosta! w r. 209 p.n.e. pobity i zwyciężony przez Antiocha W., jednak po zawarciu pokoju po­został na tronie.

Arsakia miasto w Medii na południe od Portae Caspiae (wąwóz w górach armeńsko--medyjskich), zwane pierwotnie Rhagaj. Seleukos Nikator odbudował je w IV w. p.n.e. pod nazwą Europos. Zniszczone w drugiej poł. I w. p.n.e. w wojnach partyjskich, zostało odbudowane przez Arsakesa V i nazwane od jego imienia.

Arsamosata miasto i twierdza w Armenii Większej, nad rzeką Arsania.

Arsenius (r. 354 - 455 n.e.) wychowawca cesa­rza Arkadiusza (zob.), syna Teodozjusza. Zmarł jako pustelnik w Tebaidzie.

Arses najmłodszy syn Artakserksesa III Ocho-sa, wyniesiony na tron przez Egipcjanina Bago-asa, dworzanina i doradcę królewskiego, cieszą­cego się ogromnymi wpływami. Bagoas otruł w r. 338 p.n.e. Artakserksesa, przez trzy lata posługiwał się A. jako narzędziem dla swych celów, wreszcie zamordował go wraz z jego żoną i dziećmi.

Arsia (dziś Arsa) 1. rzeka graniczna między północną Italią a Illirią. 2. A. silva, las w Etrurii na granicy Lacjum, znany z bitwy między Rzy­mianami a Tarkwiniuszami w r. 509 p.n.e.

Arsinoe¹ 1. mit. córka Leukipposa; Apollo miał z nią syna Asklepiosa. 2. córka Ptolemeusza I, króla Egiptu i Bereniki, małżonka króla Tracji, Lizymacha. Po stracie męża w r. 281, powodowana żądzą zdobycia władzy dla siebie i synów poślubiła Ptolemeusza Keraunosa, który

Arsinoe

81

Artemida

jednak zabił jej dzieci i skazał ją na wygnanie na Samotrake. A. uciekła stamtąd do Egiptu, następnie poślubiła swego młodszego brata, Ptolemeusza II Filadelfosa, który jeszcze za jej życia kazał oddawać jej cześć boską jako thea Filddelfos (bogini miłująca brata) i wzniósł dla jej pamięci mauzoleum nazwane Arsinoeum. 3. córka Ptolemeusza Auletesa, siostra Kleopatry.

Arsinoe 2 1. dziś Suez; miasto w Egipcie założone przez Ptolemeusza II Filadelfosa, na­zwane na pamiątkę jego żony Arsinoe. 2. miasto w Cylicji. 3. miasto w Etolii. 4. miasto w Libii (dziś Tokra).

Artabanos (albo Artapanos) 1. dowódca gwar­dii przybocznej Kserksesa, którego zabił, aby zawładnąć tronem, lecz został zamordowany przez Artakserksesa I w r. 464 p.n.e. 2. A. V (IV), ostatni z dynastii Arsacydów (zob. Arsa-kes), który narzucił pokój cesarzowi rzymskiemu Makrynowi (217/18 n.e.), skąd powstało przy­słowie: dumny jak A. Został zabity przez Arta­kserksesa z dynastii Sasanidów. Imię A. nosiło przed nim kilku królów partyjskich. 3. historyk żydowski (II w. p.n.e.), autor dzieła o Żydach, w którym wyprowadzał kulturę egipską od pa­triarchów żydowskich. Zachowane fragmenty.

Artabazanes 1. najstarszy syn Dariusza, przy­rodni brat Kserksesa, z którym współzawodni­czył o władzę. Zgiń?! pod Salaminą w r. 480 p.n.e. 2. władca Atropateny, tzn. półnoeno-za-chodniej części Medii (III w. p.n.e.).

Artabazos 1. dowódca wojsk perskich w wy­prawie Kserksesa na Grecję; wraz z wojskami Mardoniusza poniósł klęskę w bitwie pod Pla-tejami w r. 479 p.n.e. i kierował odwrotem Persów do Byzantion. Później został satrapą w Daskylejon. 2. syn Famabazosa, dowódca wojsk Dariusza Kodomana w walkach przeciw Aleksandrowi W., potem satrapa Syrii i Baktrii.

Artafernes (właściwie: Artafrenes) 1. bratanek Dariusza I, satrapa perski w Sardes, był jednym z dowódców wojsk perskich w wyprawie na Grecję, razem z Datysem dowodził wojskiem perskim w bitwie pod Maratonem w r. 490 p.n.e. 2. syn Mitrydatesa, wzięty do niewoli przez Pompejusza w r. 61 p.n.e.

Artafrenes zob. Artafernes.

Artaksata stolica Armenii Większej położona nad rzeką Arakses.

Artakserkses imię kilku królów perskich 1. A. Makrocheir (Długoręki), syn Kserksesa I, panował od r. 464 - 425 p.n.e. Pokonał Baktryj-

czyków, pozwolił Żydom odbudować Jerozo­limę. Gościł u siebie Temistoklesa w czasie jego wygnania i obsypał go zaszczytami. Pokonany przez flotę grecką pod wodzą Kimona, zmuszo­ny był podpisać tzw. pokój Kalliasa w r. 449 p.n.e. 2. A. H (405 - 361 r. p.n.e.), zwany Mnę-mon (ponieważ posiadał niezwykłą pamięć), syn Dariusza II i Paryzatydy, starszy brat Cyrusa Młodszego (zob. Cyrus 2.). W r. 387 narzucił Spartanom tzw. pokój Antalkidasa (zob. Antal-kidas). 3. A. Ul Ochos (361 - 338 r. p.n.e.), syn poprzedniego, odznaczał się szczególnym okru­cieństwem. W r. 345 p.n.e. podbił Egipt; zawarł związek przyjaźni z Macedonią. Został otruty w r. 338. 4. założyciel nowej dynastii perskiej, Sassanidów, i twórca nowego państwa perskiego, zmarł w r. 241 n.e.

Artaksias imię trzech królów armeńskich. A. /był najpierw dowódcą wojsk Antiocha W. Po jego klęsce w wojnie z Rzymianami staną) po stronie zwycięzców i otrzymał tytuł króla. Po klęsce pod Zamą w r. 202 p.n.e. Hannibal znalazł u A. schronienie.

Artas książę Messapijczyków, sprzymierzeniec stratega ateńskiego Demostenesa w wyprawie na Sycylię w r. 414 p.n.e.

Artaunum miejscowość w Germanii, przypu­szczalnie w pobliżu dzisiejszego Wiesbaden.

Artawasdes (łac. Artavasdes) król Armenii, syn Tigranesa I, raz był sprzymierzeńcem Rzy­mian, raz Fartów, Wielki miłośnik teatru grec­kiego, pisał tragedie po grecku, które znał jesz­cze Plutarch. Wraz z Fartem Hyrodasem urządzał widowiska teatralne w języku greckim, m.in. obaj wystawili Bakchantki Eurypidesa, używając przy tym jako rekwizytu teatralnego głowy Krassusa poległego w bitwie pod Karrami (53 r. p.n.e.). W r. 34 ujęty przez Antoniusza i przy­wieziony do Aleksandrii, zginął w r. 31 z roz­kazu Kleopatry.

Artemida (gr. Artemis) mit. córka Zeusa i Lcto (Latony), siostra Apollina, pojmowana pier­wotnie jako bóstwo świata roślinnego i zwie­rzęcego; opiekowała się źródłami, które posia­dały własności lecznicze, stąd przydomek Thermaja, oraz rzekami (przydomek Palarnia), pa­tronowała błotnistym nizinom jako Despojna Limnes lub Limnesia (władczyni bagien). Żegla­rze widzieli w niej swoje bóstwo opiekuńcze, Delfinia, a w wielu miastach nadmorskich stały posągi A. Limenoskopos (opiekunki portów). W kultach lokalnych łączono A. z nimfami

Artemidor 82

Artemizjon

i sądzono, że mieszka ona w drzewach, stąd epitet Kedreatis (od cedru). Rolnicy składali jej ofiary jako opiekunce zasiewów Agrotera. Bogini przebywała chętnie na szczytach górskich, stąd przydomki Ureja, Kory fala. Roztaczała też opie­kę nad dzikimi zwierzętami jako Despojna lub Pointa Theron (władczyni zwierząt). Polowała też na niedźwiedzie, dziki i łanie jako Hekatebolos (rażąca z daleka). Starożytni widzieli w niej łaskawą opiekunkę trzody domowej, szczególną zaś troską miała otaczać konie jako Hippopohs i byki jako Tauropohs. A. opiekowała się niemowlętami jako Kwotrofos. Od w. VII p.n.c. zaczęto jej oddawać cześć jako bogini księżyca, która zsyła na ziemię rosę poranną. Jako Ejlethyja roztaczała opiekę nad porodami. Utożsa­miano ją również z Hekatą. U Homera A. wy­stępuje w ścisłym związku z Apollinem, jest młodą, piękną dziewicą opiekującą się młodymi chłopcami i dziewczętami. Jest, podobnie jak jej boski brat, uzbrojona w łuk i strzały, A. Toksoforos. Przydomki A. Fosforos, Selasforos niosąca światło, niosąca blask spotykane od IV w. p.n.e., świadczą o utożsamianiu jej z Selene. A. była czczona też jako opiekunka godów małżeńskich Hymnia, jako zbawczym ludzi Sotejra i wybawczyni miast Sosipohs. Strzałami swymi karała za pychę, np. Oriona, Niobe, Koronis, Akteona, walczyła również z gigantami. Myśliwi stawiali na cześć A. kapliczki na polach i umieszczali jej wizerunki na drzewach w celu zapewnienia sobie życzliwości bogini, a po udanych łowach składali jej w ofierze głowę i skórę upolowanego zwierzęcia. Od brata Apollina otrzymała przy­domek Dajhta (Laurowa); przepowiadała też w wyroczni delfickiej jako Sybilla Delfis. Najsłynniejsza świątynia A. znajdowała się w Efezie, gdzie był najbardziej rozwinięty jej kult. Tam też znajdował się jej kultowy posąg o wielu piersiach, stąd przydomek Polymastis (zob. Artemizjon l). W Atenach był jej poświęcony miesiąc Elafebolion (Elafebolos polująca na łanie). Zob. też. Artemizje.