Mała encyklopedia kultury antycznej

Artemidor (gr. Artemidoros) 1. A. z Efezu (D./I w. p.n.e.), geograf i podróżnik wysłany do Rzymu w poselstwie ze skargą na publikanów. Zwiedził Italię, Hiszpanię, Egipt i kraje sąsied­nie. W czasie podróży zebrał obfity materiał dotyczący wybrzeży Morza Śródziemnego i Oce­anu Atlantyckiego. Napisał geografię Geografu-mena w 11 księgach, z której czerpali Strabon, Pliniusz i in. Zachowały się jej fragmenty i wy­ciąg sporządzony przez Markiana z Heraklei. Ponadto A. napisał książkę o Jonii pt. Jonika hypomnemata (Zapiski o Jonii). 2. dowódca syrakuzańskich wojsk najemnych za tyranii Hierona (III w. p.n.e.), uczestniczył w walkach przeciw Mamertyńczykom z Messany i przeciw Karta­ginie. 3. gramatyk grecki z Tarsos (I w. p.n.e.), ojciec gramatyka Teona (zob. Teon 4). Miał przy­domek Aristofanejos lub Pseudoaristofanejos. Był autorem pism glosograficznych i leksykalnych, ułożył słownik do komedii i opracował zbiór wierszy poetów bukolicznych. Z twórczości jego zachowały się nieliczne fragmenty. 4. lekarz z Pcrge w Pamfilii (I w. o.n.e.), wspólnik Wer-resa (zob.); po uzyskaniu obywatelstwa rzym­skiego nazywał się Comelius Artemidorus. S. A. z Knidos, retor grecki, który w dniu 15 marca r. 44 podał Cezarowi kartkę ostrzegającą go przed zamachem na jego życie; Cezar oto­czony tłumem ludzi, którzy witali go okrzykami i zwracali się do niego z prośbami i pozdrowie­niami, nie znalazł chwili, by kartkę przeczytać, i padł pod sztyletami spiskowców. 6. A. z Efezu (II w. n.e.), syn Pokąsa, zwany Daldianos od Daldis, miasta rodzinnego jego matki. Sławny tłumacz snów i wróżbita, autor sennika pt. Onejrokritika (zob.) w 5 księgach.

Artemis zob. Artemida.

Artemisia zob. Artenńzja.

Artemision zob. Artemizjon.

Artemizja¹ (gr. Artemisia) 1. królowa Halikarnasu, córka Lygdamisa, rządziła Halikar-nasem i innymi miastami Kani po śmierci męża. Brała udział w wyprawie Kserksesa na Grecję, na czele pięciu własnych okrętów. 2. córka Hekatomnosa, siostra i żona Mauzolosa, po śmierci męża w r. 353 p.n.e. panowała w satrapii karyjskiej, stłumiła powstanie Rodyjczyków. Mę­żowi swemu zbudowała grobowiec, sławne mau­zoleum zaliczane do siedmiu cudów świata.

Artemizja² (gr. Artemisia) mała wysepka w po­bliżu Etrurii wspomniana przez Pliniusza.

Artemizje (gr. ta Artemisia) święta na cześć Artemidy, obchodzone w wielu miejscowościach Grecji.

Artemizjon¹ (gr. Artemiswn) miejsce kultu lub świątynia Artemidy. Do najsłynniejszych należała świątynia Artemidy w Efezie, zaliczana do siedmiu cudów świata, wzniesiona ok. r. 580 -- 560 p.n.e. przez architektów Chersifrona z Knos-sos i jego syna Metagenesa (tzw. świątynia Krezusa) jako joński dipteros. Budowla ta została

Artemizjon

83

aryballos

spalona przez szaleńca Herostratosa w r. 356 p.n.e., w noc narodzin Aleksandra W. Odbudowa świątyni przez architektów Dejnokratesa, Demetriosa i Pajoniosa ukończona została w r. 323 p.n.e. Według Pliniusza świątynia miała 127 kolumn, z których 36 było rzeźbionych. Wyko­paliska prowadzone przez Wooda w latach 1863-1875 potwierdziły prawdziwość tej infor­macji oraz wykazały, że również dolne bębny kolumn świątyni archaicznej posiadały płasko­rzeźby na wzór starych kolumn drewnianych, obijanych, trybowanymi blachami z brązu. Frag­menty pochodzące z A. z Efezu znajdują się w British Muzeum w Londynie.

Artemizjon² (gr. Artemtsion, łac. Artemisium) 1. przylądek północnej Eubei ze słynną świąty­nią Artemidy; tutaj miała miejsce pierwsza bi­twa morska pomiędzy Grekami a Persami pod wodzą Kserksesa, w r. 480 p.n.e. 2. pasmo gór­skie pomiędzy Arkadią i Argolidą, ze świątynią Artemidy.

Artenion malarz grecki z okresu hellenistycz­nego; 2 jego malowidła znajdowały się w Portyku Oktawii w Rzymie.

artopta gr. piec, w którym pieczono luksusowy gatunek chleba, podawanego na stół na gorąco.

Arulenus zob. lunii 24.

Arusianus (Messius A.) retor i gramatyk z IV w. n.e., autor dzieła zawierającego przy­kłady (obejmujące różne części mowy) z poetów i prozaików rzymskich, ułożonego dla potrzeb retoryki, pt. Exempla Elocutionum ex Yergilio, Sallustio, Terentio, Cicerone, digesta per litteras. (Przykłady wyrażeń zaczerpniętych z Wergiliusza, Salustiusza, Terencjusza, Cycerona ułożone alfa­betycznie).

aruspex zob. haruspikowie.

Aryale carnien pieśń Bractwa Arwalskiego (zob. Arvales fratres), rozpoczynająca się od słów: Ems Łosoś imate (Pomóżcie nam. Lary);

jest to jeden z najstarszych zabytków poezji łacińskiej, przekazany jednak w postaci mocno zepsutej i w większości niezrozumiałej.

Arvales fratres Bractwo Arwalskie, kolegium dwunastu kapłanów bogini Dea Dią i Marsa;

wykonywali w świątyni tej bogini taniec przy zamkniętych drzwiach, modląc się o dobre zbio­ry. W maju obchodzili święta (zob. Ambarvalie). Kolegium istniało jeszcze za czasów cesarstwa;

August zapewnił mu szereg przywilejów. Również za czasów cesarstwa został spisany starożytny hymn kolegium A. (zob. Arvale earmen) i protokoły z obchodów świąt, czyli Acta, w których znajdujemy szczególnie ciekawe przykłady animizmu cechującego religię rzymską. Tak np., gdy trzeba było wyrwać drzewo figowe, które wyrosło na dachu świątyni Dea Dia, wzywano pomocy bóstwa Deferenda, aby je wyrwać, Coinguenda, aby obciąć gałęzie, Commolenda, aby porąbać na kawałki, i wreszcie bóstwa Adolenda, aby je spalić.

Arwernowie (Arverni) jedno z najpotężniej­szych plemion celtyckich w zachodniej Galii, w Akwitanii; główny gród w czasach przed-rzymskich Gergovia, wg Cezara — Nemossus, zwany następnie Augustonemetum, dziś Cler-montFerrand.

Arx łac. nazwa zamku na północnym wierz­chołku Kapitelu, używana też na określenie samego wierzchołka. W okresie królewskim i wczesnej republiki A. stanowi cytadelę, .stra­ciwszy zaś później znaczenie strategiczne staje się miejscem kultu, przede wszystkim Junony. W r. 344 D.n.e. inaugurowano świątynię tej bo­gini jako wotum dyktatora Lucjusza Furniusza Kamillusa. W aneksach świątyni została umiesz­czona najstarsza mennica Rzymu, pod koniec I w. p.n.e. przeniesiona na mons Caelius do Moneta Caesaris, mennicy cesarskiej. Świątynia Junony w r. 115 p.n.e. spłonęła od piorunu, została jednak niezwłocznie odbudowana. Obok niej znajdowała się świątynia Zgody (Concordia), inaugurowana w dniu 5 lutego r. 216 p.n.e. jako wotum pretora Lucjusza Maniiusza za uśmie­rzenie buntu wojsk w Galii, i świątynia Honor et Virtus (Virtus Mariana lub Mariana Monumenta), wystawiona przez Mariusza dla przecho­wywania łupów zdobytych na Cymbrach i Teutonach. W tej właśnie świątyni zebrał się senat w r. 57 p.n.e. dla odwołania Cycerona z wyg­nania. Między świątyniami znajdował się plac Auguraculum, z którego augurowie śledzili lot ptaków.

aryballos gr. naczynie ceramiczne lub meta­lowe, w okresie rzymskim wyrabiane również ze szkła, o kulistym brzuścu i wąskiej niskiej szyjce, z niedużym otworem otoczonym szerokim płaskim wylewem. Pod nim znajdowało się małe imadło służące do przeciągnięcia rzemienia, na którym przewieszano naczynie na ręku. A. było naczyniem toaletowym na oliwę lub pachnidła, używanym przez atletów. W ceramice greckiej kształt a. był specjalnie rozpowszechniony w war­sztatach korynckich VII w. p.n.e., gdzie wyra-

Arybbas

84

Arystofanes

biano wówczas naczynia w tzw. stylu orientalizującym.

Arybbas syn Aiketasa, król Molossów (we wschodnim Epirze) w IV w. p.n.e., przyjaciel Filipa II Macedońskiego, z 'którym wiązał na­dzieję na rozszerzenie swego państwa, co się jednak nie spełniło. A. zmarł na wygnaniu.

Arycja zob. Ariela.

Arystarch (gr. Aristarchos) 1. A. z Samos (ok. 310 - 230 p.n.e.), wybitny matematyk i astro­nom aleksandryjski, uczeń perypatetyka Stra-tona. Pierwszy z astronomów starożytnych od­krył, że nie słońce obraca się wokół ziemi, lecz ziemia wokoło słońca i własnej osi; z tego po­wodu został oskarżony przez stoika Kleantesa o bezbożność. Miał on również ulepszyć zegar słoneczny. Próbował także ustalić matematycz­nie wielkość słońca i księżyca i odległość ich od ziemi. Zachowało się jedyne jego dzieło Perl megethon kaj apostemdton hellu kaj selenes (O wielkości i odległości słońca i księżyca). 2. A. z Samotrake (217 - 145 r. p.n.e.), wybitny krytyk i gramatyk aleksandryjski, uczeń Eufroniosa i Arystofanesa z Bizancjum. Przybył do Aleksandrii ok. r. 170 p.n.e. i objął stanowisko wychowawcy syna króla Ptolemeusza Pilometora. Był też szóstym z kolei dyrektorem Biblio­teki Aleksandryjskiej. Gdy jego stosunki z kró­lem, początkowo bardzo serdeczne, uległy po­gorszeniu, opuścił Egipt i udał się na Cypr, gdzie pozostał do końca życia. Główną dziedziną pracy Arystarcha była gramatyka i filologiczna krytyka tekstu. Jako gramatyk był zwolennikiem teorii analogii. Z prac nad badaniem i ustalaniem tekstów poetów najważniejsze były jego prace nad tekstem Homera. Ponadto opracował wy­dania krytyczne Hezjoda, Alkąjosa, Pindara, prawdopodobnie również Anakreonta. Napisał także komentarze do wydawanych przez siebie poetów, ponadto komentował teksty Archilocha, Ajsehylosa, Sofoklesa, Arystofanesa i Herodota. Wydał także kilka dzieł polemicznych, m.in. przeciw poecie Filetasowi z Kos. Z pism A. żadne się nie zachowało, jednakże ślady jego erudycji można wykryć w scholiach do niektó­rych poetów, ułożonych później, lecz opartych przede wszystkim na pracach uczonych aleksan­dryjskich, a wśród nich Arystarcha. Najwybit­niejszymi uczniami A. byli Apollodoros, Dionizjos Trak, Ammonios, Ąristodemos. Imię A. stało się synonimem surowego, lecz sprawiedli­wego krytyka.

arystofanejski wiersz (versus Aristophaneus) wiersz o schemacie -s-^i^-i -ł ^-i -^t-^, czyli dy-metr chorijambiczny katalektyczny (zob. chori-jamb). Wiersza tego używała już Safona, jak również Anakreont; bardzo często występuje on u Arystofanesa. Horacy użył tego wiersza w Car-mina I, 8, w połączeniu z wierszem safickim większym.

Arystofanes 1. A. z Aten (446 - ok. 385 r. p.n.e.), najwybitniejszy przedstawiciel komedii staroattyckiej (zob. komedia), jedyny komedio­pisarz grecki, którego utwory w liczbie 11 za­chowały się do naszych czasów, prócz licznych fragmentów z innych 33 komedii. Pierwsze swoje sztuki A. wystawiał pod nazwiskiem aktorów:

Filonidesa i Kallistratosa, gdy miał lat 18 i z po­wodu młodego wieku nie mógł jeszcze sam zgłaszać komedii na zawody teatralne. Zacho­wane komedie były wystawione w następujących latach: Acharnes (Acharnejczycy) r. 425, Hippes (Rycerze) r. 424, Nefelaj (Chmury) r. 423, Sfekes (Osy) r. 422, Ejrene (Pokój) r. 421, Ornithes (Ptaki) r. 414, Lysistrata (Lizystrata) r. 411, Thesmoforiazusaj (Kobiety na święcie Tesmofo-riów) r. 411, Batracho] (Żaby) r. 405, Ekkiesia-zusaj (Kobiety na zebraniu ludowym) r. 392, Plutos (Bogactwo) r. 388. Komedie A. przypa­dają na okres wojny .peloponeskiej po śmierci Peryklesa. Są one satyrą społeczną i polityczną. Poeta jest przeciwnikiem bogaczy miejskich, dynastii handlowo-rzemieślniczej, jak ich nazy­wa. Występuje przeciw wszystkim elementom pasożytniczym, które były produktem kryzysu i rozkładu demokracji, zachodzącego w owym czasie; jest wyrazicielem interesów średnich warstw demokracji ateńskiej i chłopów attyckich. Przedmiotem jego najbardziej zaciętych ataków jest wódz demosu ateńskiego Kleon. A. jest przeciwnikiem jego polityki wojennej, występuje w obronie wyzyskiwanych sprzymie­rzeńców i wielokrotnie rzuca ze sceny hasła pokoju, przede wszystkim w komediach: Achar­nejczycy, Pokój i Lizystrata. Porusza on także problemy społeczne, np. w komediach Kobiety na zebraniu ludowym i Bogactwo — zagadnienie biedoty i nierówności majątkowej. Jakkolwiek komedie A. zawierają wiele elementu fantasty­cznego (np. chóry żab, os, ptaków, chmur;

w komedii Ptaki Ateńczycy zakładają miasto w przestworzach, w państwie ptaków; w kome­dii Chmury „dumalnia" Sokratesa znajduje się wśród chmur itd.), to równocześnie dają one

arystokracja

85

arystokracja

bogaty obraz przejawów życia Aten i wsi attyckiej, gdyż A. jest jednym z największych realistów literatury greckiej w jej okresie kla­sycznym. Na język polski tłumaczyli utwory A. B. Butrymowicz, E. Cięglewicz, S. Srebrny. Nie mamy kompletnego przekładu wszystkich ko­medii. 2. A. z Bizancjum (ok. 257 - 180 r. p.n.e.), jeden z najwybitniejszych filologów starożyt­ności, piąty dyrektor Biblioteki Aleksandryjskiej, nauczyciel Arystarcha z Samotrake (zob.). Spo­rządził krytyczne wydania Homera, Hezjoda, liryków, tragików i komediopisarzy. Ważna była zwłaszcza jego praca nad Pindarem, którego utwory zebrał po raz pierwszy i których formę metryczną zaznaczył w swoim wydaniu. Był również twórcą znaków krytycznych używanych odtąd przez całą filologię starożytną: podwójna kreska zwracała uwagę na wyraz niezwykły lub podejrzany, gwiazdka — na grupę wierszy, które w tym samym brzmieniu znajdują się na innym jeszcze miejscu. Uzupełnieniem jego działalności były liczne prace leksykograficzne, jak: Attikaf lekseis (Wyrazy attyckie), Lakonikdj glossaj (Glo­sy lakońskie) itd.

arystokracja (gr. aristokrdfeja dosł. rządy naj­lepszych) w świecie greckim a. skrystalizowała się jako klasa społeczna w tzw. epoce homero­wej, przyjmując i rozszerzając uprawnienia daw­nego naczelnika plemiennego, basileusa. Skry­stalizowanie się a. jako klasy społecznej i ugru­powania politycznego wiąże się ściśle z powsta­niem i rozwojem tak typowej dla świata grec­kiego formy życia społecznego, jakim było miasto-państwo, czyli polis. W okresie VIII w. i pierwszej połowy VII o. sprawuje w polis pełnię władzy politycznej i sądowej, na ten czas przypada powstanie instytucji politycznych sta­nowiących formalne organa władzy, np. urzędu archonta w Atenach. A. skupia w swym ręku znaczną część gruntów uprawnych, a także wzbogaca się w drodze piractwa, uważanego wówczas za zajęcie zaszczytne. Zdobyte przez a. doświadczenia w żeglarstwie i znajomość krain w zachodniej części Morza Śródziemnego czynią z niej organizatorów wielkiego ruchu koloniza-cyjnego, który rozpoczął się w połowie VIII w. Polityczna władza a. budzi sprzeciw innych warstw społecznych, określanych ogólnie nazwą demos, w wielu też póleis dochodzi do zaciętych walk wewnętrznych, zwanych stdseis. W oparciu o demos energiczne jednostki zdobywają pełnię władzy, utrzymując się przy niej przez pewien

czas jako tzw. tyranowie. Łamią oni z reguły władzę polityczną, a także często i znaczenie ekonomiczne a., otwierając drogę do władzy szerszym warstwom społecznym. W poł. VII w. w najbardziej rozwiniętych miastach greckich (Korynt, Megara, Sikion, Milet i in.) następuje więc zmierzch a., tyrania bowiem toruje drogę takim formom władzy, gdzie o znaczeniu w ramach polis decydują nie związki krwi, ale majątek. Praktycznie więc decydowanie o sprawach polis przechodzi w ręce tych obywateli, którzy są w stanie uzbroić się i walczyć w obronie polis jako hoplici. Stąd mówi się o p o lite i hoplitów. W Atenach wła­dza a. przetrwała dłużej, bo aż do początku VI w., kiedy to reformy polityczne Solona osła­biły a. rodową, a wprowadziły wspomnianą wy­żej zasadę timokracji, tj. rządy obywateli posiadających odpowiedni cenzus majątkowy. Dalsze osłabienie ateńskich rodów arystokra­tycznych nastąpiło w okresie tyranii Pizystrata (trzecie ćwierćwiecze VI w.), ostatecznie jednak ich aspiracje zostały złamane z chwilą położenia podwalin demokracji ateńskiej przez Klejstenesa (508/7). W okresie późniejszym rody arystokra­tyczne uprawiały stałą opozycję wobec ustroju demokratycznego. W Rzymie znaczenie a. było znacznie większe niż w świecie greckim. Powstała z końcem VI w. republika rządzona była począt­kowo wyłącznie przez rody arystokratyczne, których przedstawiciele zagarnęli wszystkie urzę­dy i władze państwowe. Rody owe zwały się patrycjuszowskimi i pozostawały w ostrym kon­flikcie z tymi warstwami społecznymi, które nie wchodziły w obręb a. rodowej, objętymi ogólną nazwą plebejuszów (zob.). W V w. i IV plebejusze wywalczyli sobie pełne równouprawnie­nie w dostępie 'do wszystkich władz państwo­wych, dotyczyło to jednak tylko górnej, najbo­gatszej warstwy plebejuszów. Z patrycjuszy i z ta­kich właśnie plebejuszy uformowała się w pier­wszej połowie IElw. nowa a., zwana nobilitas (zob.). Praktycznie biorąc, tylko spośród kilku­dziesięciu rodów tej nobilitas rekrutowali się najwyżsi urzędnicy państwowi, choć teoretycznie każdy obywatel miał dostęp do tych godności. Instytucją polityczną, która najjaskrawiej wyra­żała stanowisko nobilitas, był senat, który od schyłku IIIw. stał się decydującym czynnikiem władzy. Stąd mówi się o nobilitas jako a. sena­torskiej. Chociaż, formalnie biorąc, decydowa­nie o najważniejszych sprawach państwowych

Arystoteles'>Arystoteles'>Arystoksenos

Arystoteles

i uchwalanie ustaw należało do zgromadzeń lu­dowych, senat posiadał dość możliwości, żeby na nie wpływać. Począwszy od 133 r. (tj. wystą­pienia Graicchów), władza polityczna a. wchodzi w stadium kryzysu i upadku, co jest równo­znaczne z kryzysem i upadkiem republiki. Po ustaleniu się w Rzymie systemu jedynowładcze­go, tj. pryncypatu (lata trzydzieste i dwudzieste I w. p.n.e.), >;. senatorska traci bezpowrotnie swe znaczenie polityczne, zachowuje jednak swe zna­czenie jako najbardziej uhonorowany stan w spo­łeczeństwie rzymskim. Pryncypat też przejmuje ideologię dawnej republiki nobilów. To znacze­nie socjalne a. zachowuje, pomimo częstych i krwawych represji ze strony wielu cesarzy, aż do końca państwa rzymskiego.

Arystoksenos (gr. Aristoksenos) 1. A. z Ta-rentu (IV w. p.n.e.) uczeń Arystotelesa, po prze­niesieniu się do Grecji osiadł w Mantynei. Był autorem wielu dzieł z zakresu teorii muzyki, w których łączył nauki pitagorejczyków (np. o etycznym i leczniczym wpływie muzyki) z na­uką Arystotelesa. Opierając teorię muzyki na doświadczeniu, biorąc za podstawę kwintę i kwa­rtę, oznaczył z ich różnicy cały ton i półton. Z pism jego zachowały się trzy księgi Harmoniki (Harmonika stojcheja) oraz część ks. II Elemen­tów rytmicznych (Rhythmikd stojcheja), które obejmowały dwie księgi. Inne, nie zachowane, pisma omawiały naukę o instrumentach i kom­pozycji oraz historię muzyki; A. zajmował się również historią literatury, a jego żywoty Pita­gorasa, pitagorejczyków. Solona, Platona i in. były wzorem dla biografii perypatetycznej.

Arystoteles (gr. Aristoteles, 384 - 322 r. p.n.e.) ze Stagejry w Tracji, syn lekarza, w siedemna­stym roku życia udał się do Aten, gdzie przez 20 lat, aż do śmierci Platona, studiował w jego Akademii. Na zaproszenie króla Filipa udał się do Macedonii w r. 343 p.n.e., gdzie przez pewien czas przebywał na dworze królewskim jako nauczyciel, i wychowawca Aleksandra. W r. 335 powrócił do Aten i założył tu własną szkołę filozoficzną zwaną Liceum, Likajon, od Gaju Apollina Likejskiego, w którym się znajdowała, lub perypatetycką od przechadzek mistrza z uczniami po cienistych alejach (peri-patos przechadzka). Po śmierci swego protek­tora, Aleksandra W., A. obawiając się prześla­dowań ze strony ludu uciekł na Eubeję i tam wkrótce umarł. A. położył podwaliny pod wszyst­kie niemal nauki, przede wszystkim jako twórca

logiki formalnej, jako przyrodnik, estetyk, hi­storyk ustrojów politycznych. Przyjmując idee platońskie, A. w przeciwieństwie do Platona odmawiał im bytu samodzielnego, zaprzeczał, jakoby idee istniały poza rzeczywistą materią, i twierdził, że bytem samoistnym, czyli substan­cją są jedynie rzeczy. A. stanął w' ten sposób na stanowisku realizmu w przeciwieństwie do zwolenników idealizmu platońskiego i zbliżył się do materialistycznego punktu widzenia. W samej substancji wyróżniał A. dwa składniki: formę, która jest siłą działającą celowo, przyczyną i ce­lem rzeczy, oraz materię, będącą podłożem zja­wisk i ich przemian. Ani materia, ani forma nie istnieją wg A. samodzielnie, lecz są jedynie dwiema stronami jednego procesu życiowego. Istota życia polega na stopniowym formowaniu materii i urzeczywistnianiu tego, co jest w niej potencjalnie zawarte. Pierwszy impuls do tego procesu dała, wg A., pierwsza przyczyna, czyli rozum, Nus, który jest bytem nieruchomym, niezmiennym i niematerialnym, doskonałym i po­dobnym do bytu w interpretacji szkoły eleackiej. Ów Nus wprawił w ruch świat i jest jego pierw­szą przyczyną, a zarazem ostatecznym jego ce­lem. Zasadnicze zagadnienia filozoficzne omówił A. w swych dwu głównych dziełach: Ta meta-fysika (Metafizyka) i Ta fysika (Fizyka). Teorię państwa opracował w swym dziele Potitika (Po­lityka). Książka ta jest bardzo znamienna dla realistycznego sposobu myślenia A. Platon kon­struował swoje idealne państwo nie licząc się z warunkami historycznymi, A. zbierał mate­riały konkretne i zbadał konstytucje 158 państw. Państwo, wg A., powinno realizować maksimum szczęścia swych obywateli. Ustrojem, który rea­lizuje to najlepiej, jest jego zdaniem monarchia lub rządy arystokracji. Demokrację uważał A. za ustrój gorszy, ponieważ rządzący w niej ludzie dbają, jako biedni, przede wszystkim o swoje interesy. Omawiając powody przewro­tów w państwie oligarchicznym mówi A., że główną ich przyczyną jest ucisk: kiedy oligar­chia gnębi i krzywdzi lud, łatwo o powstanie ludowe. Najlepszym sposobem zapobieżenia prze­wrotom jest umiar w zamożności klas uprzy­wilejowanych. W państwie rządzonym przez średnio bogatych, opartym na prywatnej wła­sności ziemi, narzędzi pracy i niewolników, cnota będzie realizowana mjlepiej, a celem państwa jest właśnie cnota obywateli. Doktryna A. o państwie odegrała ważną rolę w średnio-

Arystoteles

87

Arystyp

wieczu, poglądy jego wyzyskał przede wszystkim Tomasz z Akwinu. Charakterystyczna dla A. właściwość porządkowania zjawisk wyraziła się także w usystematyzowaniu rozmaitych dziedzin filozofii, od której odłączył on logikę jako naukę przygotowawczą. Sama filozofia została podzielona na praktyczną, obejmującą etykę i politykę wraz z retoryką, ekonomiką i poe­tyką, i na teoretyczną, obejmującą fizykę, matematykę i metafizykę. Jego badania w zakre­sie fizjologii i anatomii zwierząt dały początek naukowemu traktowaniu tych dziedzin, a jego Haj perl ta z6a historia/' (Historia zwierząt) należy do najznakomitszych dzieł starożytności. A. wymienia 500 różnych gatunków zwierząt i jest pionierem w zakresie sekcji ciał zwierzę­cych. Podobno dokonał własnoręcznie sekcji anatomicznej około 50 różnych gatunków zwie­rząt. Rezultatem studiów biologicznych było stworzenie przez A. metody klasyfikacji wszyst­kich zwierząt. Jego scala naturae nie straciła na aktualności aż do czasów Linneusza. W swych pracach logicznych (Organon) stworzył A. naukę o formach i prawach myślenia, czyli logikę formalną. Jego system logiki przetrwał niemal bez zmian aż do dnia dzisiejszego. Dał on naukę o definicji, o określaniu pojęć, połączył ją z dok­tryną o kategoriach, pod które podpadają po­szczególne pojęcia. Sformułował naczelne prawa myślenia logicznego: zasadę tożsamości, niesprzeczności i wyłączonego środka, stworzył na­ukę o sylogizmie, sformułował zasady formalnie ścisłego i prawidłowego wyprowadzania z prze­słanek sądu (wniosku). Opierając logikę na uzna­niu obiektywnie istniejącej rzeczywistości, A. dal tej nauce podstawy materialistyczne. Wśród nauk, których rodowód sięga do A., znajduje się także estetyka. Poglądy estetyczne A. zawarte są w jego Poetyce, Retoryce i w księdze VIII Poli­tyki. Wykorzystał w nich olbrzymi, osobiście zebrany, materiał. Istotę sztuki widział A, w od­twarzaniu rzeczywistości. Podczas gdy Platon, zgodnie ze swym stanowiskiem idealistycznym uważał, że mimetyczna istota sztuki świadczy o jej bezpożyteczności, A. odrzucając całą istotę platońskiej teorii sztuki widział w odtwórczej istocie sztuki jej zasługę. Sztuka naśladując rze­czywistość wydobywa z niej to, co ogólne i ko­nieczne, a więc wewnętrzną istotę rzeczy. A. był pierwszym filozofem greckim, który badał konsekwentnie istotę przeżyć estetycznych. W Po­etyce zajmuje się m.in. istotą przeżycia estetycz­nego tragedii, znajdując rozwiązanie postawio­nego przez się problemu w katharsis (oczysz­czeniu). Akcja tragedii, wg A., wywołuje w nas uczucie litości i trwogi, powodując w ten sposób oczyszczenie naszej emocji artystycznej od afek­tów, tj. wyzwalając nas od nich. Poglądy este­tyczne A. zaważyły decydująco na dalszym roz­woju estetyki, ulegały jednak pewnej deformacji, zwłaszcza w poglądach estetyków francuskich XVII i XVIII w. (Boileau). Pewne dezyderaty estetyki A., m.in. warunek jedności akcji dra­matu (podporządkowanie wszystkich wątków dramatu wątkowi naczelnemu), należą i dziś do kanonów estetyki.