Mała encyklopedia kultury antycznej

Ayienus (Rufus Festus A.) rodem z Volsinii (dziś Bolsena), prokonsul Afryki w r. 366, autor poematów dydaktycznych z zakresu geografii, pt. Descriptfo orbis terrae i Ora maritima, naśla­dujących ściśle podobne opracowania greckie Zachował się też jego przekład poematu Ara-. tosa Phaenomena.

Awentyn (Aventinus mons) najbardziej na po­łudnie wysunięte wzgórze Rzymu; mimo że objęte Murami Serwiańskimi (zob. Serwiusza mury), nie wchodziło jednak w skład miasta czterech regionów okresu republikańskiego. Od r. 456 p.n.e. siedziba plebejuszy. Znajdowało się tam archiwum gminy plebejskiej, świątynia Mi-nerwy—opiekunki rzemieślników, a dzień 19 marca, w którym otwarto świątynię, stał się świętem ogólnorzemieślniczym. August włączył A. do miasta, dzieląc go na XII i XIII region. W okresie cesarstwa A. stał się najbardziej ary­stokratyczną dzielnicą Rzymu; wznosiły się tam

107

Azyniusz Pollio

luksusowe domy, wille, pałace oraz Termy Decjusza i Karakalli.

axamenta łac. pieśni religijne, śpiewane przez kapłanów z kolegium saliów (zob.), skierowane nie do jednego bóstwa, lecz do wszystkich jed­nocześnie.

Akius zob. Aksios.

Asona dziś Aisne; rzeka w Galii, w kraju Remów, boczny dopływ Isary (dziś Oise).

Azan mit. jeden z trzech synów Arkasa (zob".), przypadła mu w udziale jedna z trzech części Arkadii; pokazywano jego grób w Mantynei.

Azania południowe wybrzeże Etiopii, z han­dlowym miastem Rhapta.

Azja Mniejsza (łac. Asia minor, gr. Asia hę mikrd) nazwa ta obejmuje zwykle część konty­nentu azjatyckiego wysuniętą najbardziej na za­chód, tworzącą duży półwysep otoczony od pół­nocy Morzem Czarnym, od południa Morzem Śródziemnym; granicę wschodnią tworzą Góry Armeńskie i górny bieg Eufratu. W epoce kla­sycznej granicę między A. M. a kontynentem azjatyckim stanowiły góry Taurus i dolina rzeki Hałys. Od strony Morza Egejskiego znajdują się tu urodzajne doliny; brzeg jest dobrze rozwi­nięty, otoczony licznymi wyspami. Już w epoce mykeńskiej Grecy zaczęli tu zakładać kolonie;

główna fala kolonizacji przypada na w. VIII i VII.

azjanizm (azjańska wymowa) styl panujący w wymowie i w pewnym odłamie literatury od początku Ul w. do poł. I w. p.n.e. Utrzymywał się następnie w szkołach deklamatorów, u przed­stawicieli tzw. drugiej sofistyki oraz u wielu auto­rów łacińskich przez cały okres cesarstwa rzym­skiego; wywierał wpływ na ostatnich przedsta­wicieli literatury pogańskiej i na wykształconych pisarzy kościelnych od w. IV n.e., a przez nich na wymowę bizantyńską. Styl ten, którego głó­wnym przedstawicielem był Hegesias z Magnezji (Ul w. p.n.e.), charakteryzowano jako: kwie­cisty, bujny, obfity, rozlewny, malowniczy, sen­tencjonalny, dowcipny, harmonijny, przełado­wany. Rozpowszechnił się przede wszystkim w szkołach retorycznych Azji Mn., stąd nazwa. Mówcy azjaóscy starali się wpływać nie tyle na intelekt słuchaczy przez odpowiednią argu­mentację, ile na uczucie i wyobraźnię za pomocą obrazów, metafor, metonirnii, personifikacji, sto-

pniowaó i innych figur retorycznych, dalej za pomocą zdań wykrzyknikowych, pytań reto­rycznych, antytez itd., oraz pracz patetyczny, przesadny sposób wygłaszania.

Azjos (gr. Asios) 1. mit. syn Hyrtakosa z Aris-by, sprzymierzeniec Priama, któremu przywiódł liczne posiłki; padł z ręki Idomeneusa. 2. mit. syn Dymasa, Frygijczyk z Sangarios, brat Hekaby, wuj Hektora, zginął z ręki Ajasa Tela-mończyka. 3. przydomek Zeusa w kreteńskim mieście Asos. 4. mit. syn Imbrasosa, towarzysz walk Eneasza. 5. A. z Samos, syn Amfiptolemosa, poeta grecki prawdopodobnie z drugiej poł. VII w. p.n.e., autor poematu genealogicz­nego o nieznanym nam tytule, z którego zacho­wało się kilkanaście fragmentów heksametrowych, m.in. piękny opis procesji Samijczyków, oraz poematu pisanego miarą elegijną, o charak­terze realistycznym, może nawet satyryczno-pa-rodystycznym, z którego zachował się czterowiersz przedstawiający żebraka na weselu Melesa.

Azotos miasto w Palestynie, zdobyte w VII w. p.n.e. przez króla Egiptu Psammetycha, potem przez Jonatana Machabeusza, który miasto zbu­rzył; w r. 56 p.n.e. odbudował je A. Gabiniusz.

azyl (gr. dsyhn, łac. asylum) nietykalne miej­sce schronienia i przechowania A. były święte gaje i świątynie bogów, później także ściśle oznaczony .teren wokół świątyni lub miejsce przy ołtarzu bóstwa. Ktokolwiek schronił się w miejscu objętym prawem a., miał zapewnioną ochronę i jeśli nawet był przestępcą, nie mógł być na tym miejscu zabity ani pojmany; każ­demu, kto naruszył, prawo a., groziła zemsta bogów. W Grecji istniało bardzo wiele świątyń i ołtarzy z prawem a., m.in. ołtarze różnych bóstw w Atenach, świątynia Apollina na Delos itd. W Rzymie, wg legendy, Romulus objął prawem a. gaj dębowy na Kapitelu. Gdy Grecja została włączona do państwa rzymskiego,' wła­dze tolerowały ten zwyczaj grecki, ale potem zaczęto go ograniczać. Zaczęła natomiast roz­wijać się w państwie rzymskim za czasów ce­sarstwa nowa forma a., mianowicie za tego rodzaju schronienie zaczęły służyć świątynie ce­sarzy oraz miejsca przy ich posągach i wize­runkach.

Azyninsz Pollio zob. Asmii^.

B

Baal mit. bóstwo plemion semickich, uosa­biające dobroczynną działalność promieni sło­necznych. Kult B. dostaje się do Egiptu za cza­sów Ramzesa II (XIX dynastia) i ogarnia przede wszystkim niższe warstwy społeczeństwa. Żoł­nierze egipscy widzieli w B. boga-strażnika granic państwa. Wyobrażano go sobie w postaci psa, który szczekaniem zwiastował zbliżanie się wro­gów lub odpędzał złodziei. Niekiedy identyfi­kowano go z Sethem. Świątynia B. znajdowała się w dzielnicy obcokrajowców w Memfis. Seleukidzi wprowadzili kult B. do Syrii i odda­wali mu szczególną cześć. Do Rzymu kult syryj­skiego B. z Emesy wprowadził Heliogabal. Bóstwu temu jako bogu Słońca Heliogabal podporządkował inne bóstwa, co przejawiło się symbolicznie w przeniesieniu do świątyni B. nie tylko świętego kamienia Wielkiej Macierzy Bo­gów, ale takich świętości religii starorzymskiej, jak Palladium, świętych tarcz saliów (zob. mdlę) oraz ognia Westy. Po śmierci Heliogabala kult B. został usunięty. Zob. Soi.

Babilon (Babylon) 1. miasto nad Eufratem, założone wg legendy przez Nemroda (ok. 2700 r. p.n.e.), stanowiło w czasach Hammurabiego (ok. 1700 r. p.n.e.) stolicę Babilonii (zob.). Miasto było otoczone murami ze 100 bramami (obwód wynosił ok. 60 km), wyposażone w liczne bu­dowle, pałace, świątynie, ze słynną bramą wio­dącą do świątyni bogini Isztar (z ok. 2700 r. p.n.e.). Dziełem królowej Semiramidy miały być wiszące ogrody, zaliczane do siedmiu cudów świata starożytnego. Odkryte dzięki wykopali­skom substrukcje tej budowli okazały się dzie­łem znacznie późniejszym, pochodzącym z okresu Nebukadnezera (VII w. p.n.e.). Wzniesiono tam również świątynię Zeusa Belosa i 8 wysokich wież z krętymi schodami, na których wg Stra-bona znajdowały się obserwatoria astronomi­czne. Z końcem XIII w. p.n.e. rezydowali w B królowie Asyrii. B. zniszczony przez Sanacheriba w r. 689 p.n.e. odbudował Nebukadnezer (Na-buchodonozor, 604 - 561 r. p.n.e.). Cyrus Starszy zdobył B. w r. 538 p.n.e. i uczynił go stolicą jednej z satrapii państwa perskiego. Aleksander W. zamierzał uczynić z B. główne miasto swej uniwersalnej monarchii. B. stanowił centrum handlu, przemysłu i nauki (astronomia), a bo­gactwo miasta weszło w przysłowie. 2. (Cherau) miasto w Egipcie na prawym brzegu Nilu, na granicy Delty. Dziś przedmieście Kairu. W cza­sach rzymskich był to ważny punkt strategiczny. Zachowały się tylko ruiny twierdzy.

Babilonia (Babylonid) rozległa równina w dol­nym biegu Tygrysu i Eufratu, rozciągająca się do Zatoki Perskiej. Przez 2000 lat stanowiła potężne państwo, które doszło do szczególnego rozkwitu za panowania Hammurabiego, ok. 1700 r. p.n.e. Ostatnim królem był Nabonid, pokonany przez Cyrusa w r. 538 p.n.e. B. weszła wówczas w skład państwa perskiego; po śmierci Aleksandra W. dostała się pod panowanie Seleukidów.

Babrios bajkopisarz grecki, żyjący w Syrii na przełomie I/II w. n.e. Opracował w cholijambach (zob.) bajki Ezopa. Z dziesięciu ksiąg jego bajek zachowały się tylko 123 bajki, odnalezione w r. 1844 w klasztorze na górze Athos.

Bachanalie zob. Bakchanalie.

bachantki, bakchantki zob. menady.

Bachus zob. Dionizos.

Baebia Prima wyzwolenica Kwintusa Bebiusza (I w. p.n.e./I w. n.e.). Jej pomnik nagrobny w kształcie okrągłego ołtarza ozdobionego cie­kawą dekoracją reliefową znajduje się w Mu­zeum Narodowym w Warszawie. Został on znaleziony w r. 1869 przy via Latina i stanowi

Baebii

109

Bakchanalie

klasyczny przykład rzymskiej sztuki mieszczań­skiej okresu Augusta.

Baebli Bebiusze, rzymski ród pochodzenia plebejskiego. 1. Baebius, autor prawa (w r. 197 p.n.e.) o powiększeniu liczby pretorów z 4 do 6 w związku z powstaniem dwóch prowincji hisz­pańskich. 2. Quintus B; trybun ludowy w r. 200 p.n.e., przeciwnik wojny prowadzonej przez Rzym z Filipem Macedońskim. 3. Caius B., trybun ludowy w r. 111 p.n.e. Gdy trybun Gajusz Memmiusz na zgromadzeniu ludowym w Rzymie wezwał Jugurtę do złożenia zeznań, przekupiony przez Jugurtę C. B. nakazał wezwa­nemu milczenie, uniemożliwiając dochodzenie w tej sprawie. 4. Quintus B. Herermius, trybun ludowy w r. 217 p.n.e. 5. B. Macer, adresat listu Pliniusza (III, 5), konsul desygnowany, w r. 117 n.e. prefekt Rzymu. 6. B. Macer, pre­fekt pretorianów za Waleriana (253 r. n.e.). 7. B. Macrianus, retor, nauczyciel Aleksandra Sewera (222 - 235 r. n.e.). 8. B. Massa, proku­rator prowincji Afryki w r. 70 n.e., donosiciel za panowania Domicjana; w r. 93 za nadużycia, których się dopuścił w Hiszpanii Betyckiej, został skazany na śmierć. 9. Quintus B. Tam-philus, członek poselstwa rzymskiego do Hannibala w r. 219 i 218 p.n.e. 10. Marcus B. Tam-philus, w r. 194 p.n.e. wysłany wraz z dwoma innymi urzędnikami (tresviri, triunwirl colomae deducendae) do Sipuntum w celu założenia tam kolonii. W r. 193 był trybunem ludowym, w roku następnym jako pretor otrzymał w zarząd pro­wincję Hispania citerior. Brał czynny udział w wojnie z Antiochem, a w r. 191, działając wspólnie z Filipem, królem macedońskim, zdo­był szereg miast tesalskich. W r. 181 został kon­sulem, w następnym roku jako prokonsul do­wodził w Ligurii z kolegą z okresu konsulatu Korneliuszem. By ostatecznie złamać opór Ligurów przesiedlili do Samnium 40000 Ligurów, tworząc gminy Ligures Baebiani i Ligwes Cor-neliani od imion obu prokonsulów. Senat przy­znał im za to prawo triumfu. 11. Cnaeus B. Tamphilus, pretor w r. 168, zarządca Hlirii w r. 167 p.n.e. 12. B. Tullus, prokonsul prowincji Azji w r. 109 n.e.

Baecula 1. małe miasto w Hiszpanii na gra­nicy prowincji Baetica. 2. miasto w Hiszpanii na terytorium zamieszkiwanym przez plemię Ausetanów; tu w r. 208 p.n.e. Scypion pokonał Magona i Masynissę.

Baetica dziś Andaluzja; kraina w południo­wej Hiszpanii, z powodu bogatych złóż miedzi wcześnie skolonizowana przez Fenicjan i Karta-gińczyków. Słynęła również z doskonałej wełny. Od drugiej wojny punickiej (218 - 201 r. p.n.e.) stała się prowincją rzymską.

Baetis dziś Gwadałkwiwir; największa rzeka południowej Hiszpanii, mająca źródła w pobliżu miasta Castulo w kraju Oretanów. Płynąc na południo-zachód przez Betykę, wpadała do mo­rza na południe od Gades. Była główną drogą ruchu handlowego dla prowincji Baetica.

bagaudae (lub bacaudae; wyraz celtycki, dosł. zbuntowani) chłopi galiccy, którzy wzniecili po­wstanie w r. 283 przeciw cesarzowi Karynusowi (Carinus) i później wielokrotnie powstawali prze­ciw władzy rzymskiej.

Bagoas eunuch na dworze perskim, pocho­dzenia egipskiego, który w r. 338 p.n.e. otruł króla perskiego, Artakserksesa III Ochosa. (Zob. też Arses).

Bagradas największa rzeka prowincji Afryki, wypływająca z Numidii, w okolicy Thubursicum Numidarum, wpadająca do morza między Utyka a Kartaginą.

Baje (Baiae) miasto i źródło lecznicze na wybrzeżu kampańskim, pomiędzy Cumae a Pu-teoli, słynne zarówno z pięknego położenia, wartości leczniczej źródeł, jak z wesołego, zbytkownego życia, jakie tam prowadzono. Wielu patrycjuszy i ekwitów rzymskich posiadało tam piękne wille (wzmiankę o tym odnajdujemy w satyrze Warrona).

bajka (gr. apólogos, łac. apologus) krótki utwór literacki prozą lub wierszem, w którym występują jako bohaterowie zwierzęta, rośliny a także przedmioty. B. zawiera naukę moralną, mądrość życiową, wyrażoną w przysłowiu lub w uwadze dodanej na początku lub w zakończe­niu utworu. Czerpie motywy i tematy zwykle z opowieści ludowych. Twórcą b. zwierzęcej miał być w Grecji Ezop, niewolnik pochodzący z Azji Mn., żyjący w VI w. p.n.e. W formie wierszowanej przyswoił b. literaturze greckiej poeta Babrios z II w. n.e. Literaturę rzymską wzbogacił o zbiór b. Fedrus żyjący w czasach Augusta (I w. p.n.e.). Przerabiał on b. Ezopa, ujmując je w formę wiersza. Pisał także b. Avia-nus w IV w. n.e. Na b. Ezopa i Fedrusa wzo­rowali się bajkopisarze tej miary, co: La Fontaine, Kryłow, Krasicki, Trembecki, Mickiewicz.

Bakchanalie (Bacchanalia) orgiastyczne obcho­dy kultu Dionizosa (Bakchosa) w Rzymie. Wg

bakchantki

110

Balbus

Liwiusza, ustanowione w Wielkiej Grecji, prze­niesione następnie do Etrurii, skąd przedostały się do Rzymu. Początkowo bytyto uroczystości nocne obchodzone wyłącznie przez kobiety trzy razy do roku. Później odbywały się co 5 mie­sięcy przy udziale również mężczyzn. W ścisłej tajemnicy zbierano się nocą w gaju Stimuli (Semeli) w pobliżu Rzymu, przy ujściu Tybru i w Ostii. Stopniowo zaczęły dominować w uro­czystościach rozpusta i wyuzdane orgie, co spo­wodowało w r. 186 p.n.e. wielki proces, który objął ponad 7000 osób (w samym Rzymie are­sztowano przeszło 3000 osób), z których wieleskazano na śmierć. W czasie śledztwa ujawniono nie tylko przestępstwa natury seksualnej, ale mordy, otrucia, fałszerstwa, a nawet spisek polityczny. Senat w związku z tym zabronił odtąd obchodzenia B. W w. XVII w Tiriolo w Kalabrii znaleziono tablicę brązową z wyry­tym tekstem dekretu senatu o B.

bakchantki (gr. Bakchaj, łac. Bacchae) zob. menady.

bakchej (gr. Bekchźjos, toć. Bacchius) metrum 5-morowe o schemacie ^-^{^}--^{^}-. Zgłoska krótka w b. może być zastąpiona przez długą. W poezji greckiej b. były używane rzadko, występują tylko sporadycznie wśród innych miar w stro­fach lirycznych dramatu, zwłaszcza tragedii. Metra bakcheiczne łączone są zwykle w dymetry luB tetrametry, rzadziej w trymetry. Przeważnie po każdym b; a zawsze po dymetrze występuje diereza. Na terenie rzymskim b. są ulubioną miarą Plauta, występują także u Terencjusza. Budowę mają staranną, unika się w nich jam-bicznych skróceń, iktus wierszowy zgadza się przeważnie z akcentem wyrazowym. Jako metra zastępcze zamiast b. u Plauta mogą wystąpić:

molossus — •^Ł -^f-, jonik a minore '-"^-' -^Ł- -^c, neon czwarty '^'ó'-'ó, chorijamb —ó^i-s-, peon drugi '"' -^c- ^"->, jaonik a maiore —-^L\^"-'. Przeważają jednak w partiach bakcheicznych czyste b. Najczęściej używanym przez Plauta wierszem bakcheicznym jest tetrametr akatalek-tyczny.

Bakchiadowie (gr. Bakchiadaj) ród arystokra­tyczny w Korynde, wyprowadzający swe po­chodzenie od Heraklidy, Bakchisa, który wg legendy miał panować w Korynde ok. r. 924 p.n.e. Przedstawidele tego rodu do r. 748 p.n.e. sprawowali władzę królewską, następnie zamiast dożywotniego króla wprowadzili obieralnego na rok władcę, pochodzącego z arystokracji. Przez

cały niemal wiek utrzymywali się przy władzy, aż w r. 658 zostali obaleni przez Kypselosa. Wówczas uszli z Koryntu i znaleźli schronienie w Sparcie.

Bakchis legendarny król Koryntu, •potomek Heraklesa, protoplasta rodu Bakchiadów (zob.).

Bakchos zob. Dionizos.

Bakchylides z Keos (ok. 516-450 r. p.n.e.) poeta liryczny, siostrzeniec poety Simonidesa z Keos, autor dytyrambów i epinikiów. Utwory jego w liczbie dwudziestu znaleziono w dwu zwojach papirusowych w r. 1896 w Egipcie. W porównaniu z Pindarem, którego był współ­zawodnikiem, styl jego odznacza się większą ' prostotą i jasnością, mniej w nim patosu i gwał­towności. Dytyramby B. mają charakter ballad, w których są rozwinięte poszczególne epizody mitów. W tematyce przeważają mity ateńskie, co świadczy o wzrośde znaczenia politycznego Aten po wojnach perskich. Szczególnie dekawy jest dytyramb o Tezeuszu, w formie dialogu króla Egeusza z chórem; jest to jakby forma przejściowa od liryki chóralnej do dramatu.

Baktria (łac. Bactria, gr. Baktriant) kraj w Azji środkowej, położony na północ od gór Paropamisos, w żyznej dolinie rzeki Oksos. B. prze­cinały główne szlaki handlowe wiodące z Da­lekiego Wschodu do Morza Śródziemnego. Głó­wne miasta to m. in. Baktra (zwana też Zarias-pa) i Eukratideja. B. została podbita przez Asyryjczyków, potem przez Persów, wreszde przez Aleksandra W. Po jego śmierci stanowiła część królestwa Seleukidów. W r. 250 p.n.e. pod wodzą Diodota, który założył oddzielne kró­lestwo, uniezależniła się ód Seleukidów. Od r. 140 należała do królestwa scytyjskiego.

Balbinus (Decius Caelius B.) cesarz rzymski w r. 238 n.e., panujący jednocześnie z M. Ciau-diusem Pupienusem. W tymże roku obu za­mordowano.

. Balbus przydomek kilku członków rodu Kor­neliuszów, Atiuszów i in. 1. Lucius Comelius B. z Gades (I w. p.n.e.), służył w wojsku pod do­wództwem Metellusa -Piusa w czasie wojny z Sertoriuszem, później pod dowództwem Pom-pejusza, dzięki któremu otrzymał obywatelstwo rzymskie. W r. 61 p.n.e., gdy Cezar udał się jako propretor do Hiszpanii, był w jego wojsku praefectus fabrum, w r. 60 był pełnomocnikiem Cezara przy zawieraniu triumwiratu. Gdy oskar­żono go o nieprawe przywłaszczenie sobie oby­watelstwa rzymskiego, bronił go Cycero. B. usi-*

Balęary

111

banki

^ował nakłonić Cycerona. do pośredniczenia mię­dzy Cezarem i Pompejuszem w r. 49. Po ucieczce Pompejusza związał -się jeszcze ściślej z Cezarem i wyjednał u niego przebaczenie dla Cycerona;

po śmierci Cezara stanął po strome Oktawiana. W r. 40 był konsulem. Starożytność znała jego korespondencję z Cyceronem, pamiętniki o ży­ciu Cezara i pismo pt. Ephemeris (nie zacho­wane). '2. Lucius ComeHus B. z Gades, siostrze­niec poprzedniego, brał udział w walkach Cezara w Egipcie i Hiszpanii. W mieście rodzinnym rozbudował port. W r. 19 p.n.e. jako prokonsul w Afryce pokonał plemię Garamantów i odbył triumf, jako pierwszy, nie będący z urodzenia obywatelem rzymskim. W r. 13 p.n.e. wybudo­wał w Rzymie teatr. 3. Titus Ampis B., trybun ludowy w r. 62 p.n.e., stronnik Pompejusza, przyjaciel Cycerona. Skazany na wygnanie po śmierci Pompejusza, uzyskał od Cezara pozwo­lenie na powrót dzięki wstawiennictwu Cycerona. 4. Marcus Attius B. zob. Attii 2.

Balęary (Baleares) zob. też: Gymnesiae insulae;

grupa 2 wysp na Morzu Śródziemnym, w pobliżu wschodniego wybrzeża Półwyspu Iberyjskiego:

Balearjs mam (dziś Majorca) i Balearis minor (dziś Minorca). Mieszkańcy wysp B. zajmowali się uprawą roli i winnic oraz pasterstwem, słynęli też jako znakomici procarze. Oddziały ich znajdowały się w wojsku kartagińskim, potem w rzymskim. Wyspy zostały skolonizo­wane przez Fenicjan i stanowiły ważne pozycje dla Kartagińczyków w czasie wojen punickich. Zdobył je dla Rzymu w r. 123 p.n.e. Kwintus Cecyliusz Metellus, który otrzymał wówczas przydomek Balearicus. Przesiedlono tam 4000 Ttalików. Rzymianie założyli na wyspach szereg miast, wśród nich. Palma, Pollentia, Cinium i in. W czasach cesarstwa B. służyły jako miejsce deportacji. W r. 425 n.e. B. zostały zdobyte przez Wandalów pod wodzą Genzeryka.

balista (gr. lithobólos, lithobóhn, łac. ballista) starożytna machina oblężnićza, służąca do wy­rzucania ciężkich kamieni. Machiny takie w ok­resie hellenistycznym i rzymskim umieszczano na wozach ciągnionych przez muły. Przecho­wywano je w specjalnych arsenałach. Taki ar­senał, pochodzący z III w. p.n.e., odkopano w Pergamon.

balneae zob. łaźnie.

balteus (łac. pas, rzemień) 1. pas skórzany przerzucany przez lewe ramię i spinany na prawym boku; przywiązywano do niego miecz.

2. pasek podtrzymujący suknię na biodrach.

3. wydłużony koniec togi, który się zarzucało z prawego ramienia na lewe. 4, rzemienie skła­dające się na uprząż konia. 5. termin archi­tektoniczny oznaczający listwę w głowicy joń.skiej.

Bałtyk tac. marę Suebicum (Sueyicum) morze wewnętrzne w pómocno-wschodniej części Eu­ropy. Znakomity podróżnik i geograf grecki Pyteas z Massalii (IV w. p.n.e.) słyszał o Bałtyku od kupców, sam jednak tam nie dotarł. Odkrył on wyspę bursztynową, którą nazwał Balisia (Helgoland), i dopłynął najdalej do Kategatu. Bliższe wiadomości o B. posiadał Pliniusz, który podaje, że w czasach Nerona, ok. r. 60 n.e., jakiś eques Romanus wyruszył z Carnuntum po bursztyn i dotarł aż nad Bałtyk. Opis opłynięcia B. można odtworzyć na podstawie opisów Ptolemeusza i Martiana Herakleoty, którzy podają też szereg nazw plemion mieszkających nad brzegami B. (zo.b. bursztyn).

banausos (gr. bdnausos) zdun, w dalszym zna­czeniu rzemieślnik; w mniemaniu zamożnych warstw społeczeństwa greckiego był to człowiek godny pogardy, ponieważ wykonywał za zapłatę pracę fizyczną, która przystoi jedynie niewol­nikom. Do przełomu V/IV w. p.n.e. mianem b. określano również artystów plastyków, ponie­waż i oni żyli z pracy rąk. Dlatego słynny malarz Polignot, nie chcąc się narazić na uznanie go za b., wymalował bezpłatnie Stoa Pojkile w Ate­nach, aby go nie oskarżono o ergolabia, czyli pracę za pieniądze. Jednak warstwa b. zyskała w Atenach duże znaczenie polityczne. W okresie hellenistycznym można zaobserwować wyraźną zmianę w poglądach na pracę, zwłaszcza w filo­zofii cyników, gdyż coraz więcej wolnych ludzi zaczęło się trudnić pracą fizyczną.

Bandusiae fons źródło w posiadłości Horacego, Sabinum, w pobliżu jego willi, opiewane przez poetę.