Mała encyklopedia kultury antycznej

CIaudii

156

CIoaca mairima

pod Bovillae, w starciu z bandą Milona, swego zaciętego przeciwnika, któremu chciał przeszko­dzić w zdobyciu konsulatu. 16. Sextus Appius C. Pulcher, kuzyn poprzedniego, również przyjął formę nazwiska Chdius, współpracował z Klo-diuszem w czasie jego trybunatu, a po jego śmierci spowodował podpalenie kurii, aby była godnym zmarłego „stosem pogrzebowym". — Klaudiusze z przydomkiem Centho: 17. Caius C. Centho, cenzor w r. 225 p.n.e., zbudował drogę przecinającą Etrurię, tzw. via Clodia. 18. Caius C. Centho, legat w wojnie macedoń­skiej w r. 200 p.n.e., bronił Aten przeciw Fili­powi, zdobył Chalkis. 19. Appius C. Centho, brat poprzedniego, pretor w r. 175 p.n.e., w r. 174 pokonał Celtyberów; w r. 172 został wysłany w poselstwie do Tesalii. — Klaudiusze z przy­domkiem Marcelli zob. Marcelli. — Klaudiu­sze z przydomkiem Nero: 20. Caius C. Nero, uczestnik drugiej wojny punickiej, w r. 214 p.n.e. walczył na Sycylii pod wodzą Marka Klaudiusza Marcellusa; pretor w r. 212, oblegał Kapuę, którą zdobył w roku następnym. Konsul w r. 207 odniósł nad rzeką Metaurus zwycięstwo nad bratem Hannibala Hazdrubalem, który tam po­legł. 21. Tiberius C. Nero, pretor w r. 204 p.n.e., namiestnik Sardynii, w r. 202 kolega Scypiona w konsulacie. 22. Tiberius C. Nero, uczestnik wojny domowej między Antoniuszem i Okta­wianem; najpierw w r. 43 p.n.e. zwolennik An­toniusza, później przeszedł na stronę Sekstusa Pompejusza. Był pierwszym mężem Liwii, póź­niejszej małżonki Oktawiana, i miał z nią dwu synów: Tyberiusza Nerona i Druzusa Nerona. 23. Tiberius C. Nero, syn poprzedniego i Liwii zob. Tyberiusz. 24. Nero C. Druzus, tzw. Druzus Starszy, brat poprzedniego, syn Liwii, ojciec Germanika (zob.) i cesarza Klaudiusza (zob. nast.). 25. Tiberius C. Nero Germanicus, uro­dzony w r. 10 p.n.e. w Galii, czwarty cesarz rzymski (znany jako Klaudiusz), od r. 41 do 54 n.e., następca Kaliguli. Za jego panowania zostało stłumione powstanie w Mauretanii, w r. 43 podbito południową część Brytanii, wzmocniono silę obronną granic nad Renem i Dunajem, sieć wodociągową w Rzymie, wybu­dowano port w Ostii. Przez nadawanie obywa­telstwa mieszkańcom prowincji, jak i całym gminom, wyrównały się różnice między miesz­kańcami Italii i prowincji. Klaudiusz zajmował się literaturą, gramatyką (np. reformą pisowni) oraz historią i był dobrym znawcą problemu

etruskiego. Rozwiódłszy się z poprzednią żoną, poślubił Messalinę, którą wkrótce kazał stracić za liczne przestępstwa. Następnie ożenił się z Agryppiną, która wymogła na nim adoptację swego syna Nerona (w ten sposób Neron został następcą tronu); w r. 54 n.e. Klaudiusz zmarł, prawdopodobnie otruty przez Agryppinę. 26. Nero C. Drusus Germanicus Caesar, adop­towany przez cesarza Klaudiusza syn Luciusa Domitiusa Ahenobarba i Agryppiny zob. Nero 6.

—Inni: 27. Quintus C. Quadrigarius, annalista z czasów Sulli (I w. p.n.e.), w dziele złożonym przynajmniej z 23 ksiąg opisywał historię Rzymu od inwazji Galów do swoich czasów (zob. an-naliści). 28. Marcus Awelius Flavius C. Gothicus, urodzony w Illirii, cesarz rzymski w latach 268 -

- 270. Najpierw był dowódcą wojskowym w cza­sach Decjusza i Waleriana, po śmierci Galienusa został obwołany cesarzem przez żołnierzy; ode­pchnął Alamanów za Alpy i pokonał Gotów pod Naissus. Zmarł w czasie epidemii dżumy.

CIaudiopolis zob. Bitynion.

CIaudius Ciaudianus Grek z Aleksandrii, ostat­ni wielki poeta rzymski (urn. po r. 404 n.e.), piszący zarówno po łacinie, jak po grecku. Działał na dworze Honoriusza i jego wszech­władnego ministra Stiiichona, którego wychwa­lał w poematach De consulatu Stiiichonis i De bello Gothico. Obok tematów mitologicznych, jak Gigantomachia (po grecku i po łacinie), De raptu Proserpinae, poruszał również tematy aktualne, sławiąc przeszłość i współczesną mu wielkość Rzymu, występując ze złośliwymi in­wektywami przeciw faworytom, intrygantom i eunuchom dworskim, wychwalając zaś swoich mecenasów. W poematach mitologicznych obrał sobie za wzór Owidiusza i Stacjusza. Doszedł do wielkiego mistrzostwa słowa, utwory jego odznaczają się wdziękiem, malowniczością opi­su, ciepłym liryzmem i dużym temperamentem.

CIaudius Ptolemaeus zob. Ptolemeusz 20.

Cledonius gramatyk rzymski z V w., działa­jący w Konstantynopolu, autor komentarza do obu Artes Donata, najpierw wydawanego razem z tekstem Donata, później oddzielonego.

clientes zob. klienci.

Clitorium zob. Klejtor.

Clitunmus dziś Clitunno; rzeka w Umbrii;

słynne z piękności jej źródła opiewali Wergiliusz, Propercjusz i Klaudianus, a w czasach nowo­żytnych Byron i Carducci.

CIoaca Maxima główny kolektor kanałowy,

Cloacina

157

Cocceii

zbudowany w Rzymie (wg legendy) za Tarkwi-niusza Starego, odnowiony i potężnie rozbudo­wany przez Sullę. Służył do odwadniania nizin leżących między Kapitolem a Palatynem, a jed­nocześnie stanowił odprowadzenie ścieków z in­nych kanałów miejskich do Tybru.

Cloacina bogini rzymska opiekująca się ście­kami; jej mała, okrągła świątyńka znajdowała się w północnej stronie Forum Romanum już od IV w. p.n.e.

CIoatius architekt rzymski wspomniany przez Cycerona w Listach.

CIodia siostra Klodiusza (zob. Ciaudii 15), żona konsula Kwintusa Cecyliusza Metellusa Celera. Słynna z urody, inteligencji i dowcipu, pozbawiona zasad moralnych, była opiewana przez Katulla jako Lesbia. Clodius zob. Ciaudii 15, 16. Cloelii (lub Ciullii) Kleliusze, Kluiliusze, rzym­ski ród patrycjuszowski pochodzący z Alby. 1. Caius Chelius rzekomy ostatni król Alba Longa; miał wprowadzić swe wojsko na tery­torium rzymskie i otoczyć swój obóz fosą, którą nazywano potem fossa Cluilia (lub fossae Clui-liae). 2. Chelia, młoda Rzymianka, która wraz z innymi dziewczętami rzymskimi znajdowała się jako zakładniczka u króla etruskiego Porseny (r. 507 p.n.e.). Uciekła z niewoli przebywając Tyber wpław, lecz senat rzymski odesłał ją z powrotem do Porseny. Król, zdumiony jej męstwem, zwolnił ją wraz z grupą dziewcząt, a senat uchwalił wystawienie jej pomnika przed­stawiającego dziewczynę na koniu. 3. Qulntus C. Siculus, konsul w r. 498 p.n.e. 4. Titus C. Siculus, założył w r. 442 p.n.e. kolonię rzymską w Ardei, mieście Rutulów. 5. C. Gracchus, przywódca Ekwów w walce z Rzymianami w r. 458 p.n.e., pokonany przez Cyncynata.

Cluentii ród rzymski pochodzenia plebejskiego. 1. Lucius Cluentius, przywódca sojuszników italskich w wojnie przeciw Rzymowi, pokonany przez Sullę pod Nolą w r. 89 p.n.e., poległ w, czasie walki. 2. Aulus C. Habitus, syn po­przedniego i Sassi. Ojczym jego, Statius Albius Oppianicus, usiłował go otruć, za co został skazany na wygnanie. Oppianicus Młodszy, syn Statiusa Albiusa, oskarżył w r. 66 p.n.e. Au-lusa C. o spowodowanie śmierci swego ojczyma;

obronił go Cycero w słynnsj mowie Pro Ciu-entio. Oppianicus otruł siostrę Aulusa C., Cluentię. CluilH zob. Cloelii.

Ciupea (Clypea, pierwotnie gr. Aspis) miasto i przylądek w Byzacjum, w Afryce pomocnej, zdobyte przez Rzymian w czasie pierwszej wojny punickiej; w r. 47 p.n.e. zostało po zwycięstwie Cezara kolonią rzymską. '

Closium dziś Chiusi; miasto etruskie, jedno z dwunastu związku etruskiego, rezydencja króla Porseny, słynne ze źródeł siarczanych.

CIusios (od dudo, ciaudo zamykam) przydo­mek Janusa w czasie pokoju, kiedy drzwi jego świątyni były zamknięte, w przeciwstawieniu do przydomka Patulcius (pateo stoję otworem), który nadawano mu w czasie wojny, kiedy świątynię otwierano.

Cintorius (Lutorius) Priscus autor wiersza na śmierć Germanika, za który otrzymał nagrodę od Tyberiusza.

Clnvii ród rzymski pochodzący z Kampanii. 1. Caius Clmius, uczestnik wojny przeciw Per-seuszowi Macedońskiemu w r. 168 p.n.e. 2. Mar-cus C., przyjaciel Cycerona, prowadził jego inte­resy pieniężne i został jednym z jego spadko­bierców. 3. Marcus C. Sufus, wyższy urzędnik cesarski w I w. n.e., autor dzieła historycznego obejmującego okres od Kaliguli do Nerona i wypadki po śmierci tego cesarza. Dzieło to było jednym ze źródeł Tacyta; nie dochowało się do naszych czasów. Cn. zob. Cnaeus.

Cnaeus lub Cneus (wym. Gneus) rzymskie imię (Jproenomen) męskie, oznaczane skrótem Cn. Cnapius zob. Knapski.

coactor łac. 1. c. exactionum poborca trud­niący się zawodowo ściąganiem pieniężnych na­leżności podatkowych lub kwot należnych od kupujących na licytacjach. 2. c. argentarius, in­kasent bankiera. 3. c. agminis, żołnierz tylnej straży w wojsku rzymskim, pilnującej, aby żoł­nierze nie opuszczali szeregów podczas marszu. 4. c. lanarius rzemieślnik wyrabiający z filcu kapelusze, buty itd.

Cocceii Kokcejusze, ród rzymski pochodzenia umbryjskiego. 1. Lucius Coccelus Nerya, konsul w r. 36 p.n.e., przyjaciel Oktawiana, pośredni­czył w układach między nim a Antoniuszem. 2. Lucius C. Auctus, architekt i inżynier rzymski z czasów Augusta, współpracownik Agryppy. Wybudował port wojenny na jeziorze Avemus, łącząc je z morzem, z drugiej zaś strony połączył jezioro podziemną galerią z Kumami (dziś Grotta delia Pace —1000 m dług.). Jego dziełem jes.. prawdopodobnie również tzw. dziś Grotta Vec"

cochlear

158

collegiuni

chia w pobliżu Neapolu, wspomniana przez Strabona. Na inskrypcji znalezionej w Puteoli widnieje jego pełne imię: 1. Cocceius 1. C. Po-stumi Auctus Architectus. Napis pochodzi praw­dopodobnie ze świątyni Augusta. 3. Marcus C. Nerva, prawnik, konsul w r. 22 n.e., przyjaciel Tyberiusza; zagłodził się na śmierć, aby nie patrzeć na zbrodnie cesarza. 4. Marcus C. Nerva, wybitny prawnik, syn poprzedniego. 5. Marcus C. Nerva, syn poprzedniego, cesarz zob. Nerva.

cochlear łac. łyżka o spiczasto zakończonym trzonku, służąca jednocześnie do odmierzania płynów.

Cocles zob. Horatii 4.

Cocytus zob. Kokytos.

Codanus sinus cieśnina między Szwecją i Jut-landią oraz między Szwecją i Danią, dziś Kattegat i Sund.

codex łac. pewna ilość związanych razem tabliczek drewnianych powleczonych woskiem lub kartek papirusowych wzgl. pergaminowych, prototyp dzisiejszej książki, w przeciwstawieniu do zwoju papirusowego lub pergaminowego, C. służył najpierw jako podręczny notes do ro­bienia notatek. Używano wyrazu c. w następu­jących znaczeniach: a) księga do zapisywania, do robienia notatek; b) c. accepti et expensi księga dochodów i wydatków, prowadzona przez każdego zamożniejszego Rzymianina; c) zbiór konstytucji cesarskich; znane są następujące zbiory: C. Gregorianus — prywatny zbiór kon­stytucji cesarskich pochodzący z r. 291 n.e.;

C. Hernwgeniamis prawdopodobnie z r. 295 n.e., stanowiący uzupełnienie poprzedniego; C. Theo-dosianus, ogłoszony w r. 438 n.e. urzędowy zbiór konstytucji od czasów Konstantyna W., usyste­matyzowany przez komisję powołaną na pole­cenie Teodozjusza II i podzielony na 16 ksiąg;

C. lustinianus zob. Corpus iuris cmiis; d) księga papirusowa lub pergaminowa zawierająca kilka lub kilkanaście utworów jednego lub więcej autorów; w tym znaczeniu zaczęto używać ter­minu c. u schyłku cesarstwa.

codicillus toć. (demin. od codex), mały notat­nik, list, bilet polecający; podanie, suplika, proś­ba skierowana na imię cesarza; testament lub zwłaszcza uzupełnienie do testamentu; pismo odręczne cesarza, rozkaz gabinetowy, patent, dyplom, nominacja.

Codesyria zob. Celesyria.

Coelii zob. Caelu.

coemptio łac. świecka forma zawarcia mał­żeństwa cum manu, tj. takiego, przy którym żona przechodziła pod władzę męża — manus mariti. Innym sposobem zawarcia takiego małżeństwa była sakralna forma confarreatio (zob.), jeszcze innym — usus (zob.). C. była dokonywana w dro­dze mancypacji, tj. pozornego kupna narzeczonej przy użyciu specjalnego formularza. Jako sprze­dawca występował ojciec narzeczonej lub sama narzeczona, jeżeli nie podlegała władzy ojcow­skiej (jeśli była sui iuris).

cogito ergo sum łac. myślę, więc jestem, for­muła filozofa Kartezjusza (Renę Descartes, 1596-1650).

cognatio zob. agnatio.

cognomen łac. zob. nomen.

cohors zob. kohorta.

Collatia starożytne miasto Sabinów w pobliżu Rzymu, nad rzeką Anio.

Collatinus (Lucius Tarquinws C.) mąż Lukre­cji, po wypędzeniu Tarkwiniuszów został w r. 509 p.n.e. wraz z Brutusem pierwszym konsulem rzymskim.

collegium łac. zrzeszenie zalegalizowane przez władze państwowe, posiadające osobowość pra­wną. Członków jego łączył zwykle wspólny za­wód i wspólny kult. Celem kolegiów było nie­sienie pomocy swoim członkom, obrona intere­sów zawodowych i zbiorowe sprawowanie kultu. Do założenia kolegium trzeba było co najmniej trzech osób. Wykluczano z c. za czyn hańbiący. Członkiem c. mógł zostać również wyzwoleniec lub nawet niewolnik. Najliczniejsze były kolegia rzemieślnicze; 8 z nich — a mianowicie garnca­rzy, cieśli, szewców, farbiarzy, garbarzy, brą-zowników, złotników i auletów — szczyciło się tym, że zostały założone jeszcze za czasów Numy. Później powstały kolegia piekarzy, rzeźników, kupców i wiele innych. Wspólne czynności za­wodowe łączyły też członków kolegiów kapłań­skich sprawujących kult poszczególnych bóstw. Członkowie tych kolegiów pochodzili z najmoż-niejszych rodów, byli obierani i funkcje swe sprawowali dożywotnio. Były wśród kolegiów kapłańskich kolegia pontyfików, augurów, lu-perków, arwalów i in. Przy wprowadzaniu no­wego oficjalnego kultu zakładano nowe kole­gium kapłańskie. W ten sposób powstały kolegia zmarłych i uznanych przez senat za bogów ce­sarzy rzymskich: c. sodales Augustales, Ciaudiales, Flaviales itp. Powstawały też kolegia wyzwo­leńców i niewolników wielkich familii rzymskich sprawujące kult Larów patrona i pana. C. speł-

Collina porta

159

Compitalia

niały też rolę klubów towarzyskich. Istniały ponadto stowarzyszenia pogrzebowe, colleg'a funeraticia, których celem było zapewnienie członkom odpowiedniego pogrzebu. W okresie schyłku republiki kolegia stawały się często klu­bami politycznymi, co spowodowało ogranicze­nie ich swobody przez Cezara i Augusta. Za czasów dominatu kolegia skupiające ludzi o okre­ślonym zawodzie przekształcano w zamknięte, całkowicie zależne od państwa korporacje, przy­należność do nich była przymusowa i dziedzi­czna. Członkowie ich nie mogli zmienić ani zawodu, ani miejsca zamieszkania. Rzemieślnicy szczególnie pożyteczni dla państwa, jak: płat­nerze, żeglarze, piekarze, rzeźnicy i in. cieszyli się pewnymi przywilejami, np. byli zwolnieni od służby wojskowej, od podatków i robót pu­blicznych.

Collina porta brama w murach Serwiusza w Rzymie, w północnej części Wzgórza Kwiry-nalskiego; szczątki jej zachowały się do dzisiaj.

Collina regio jedna z czterech dzielnic Rzymu z czasów Serwiusza Tulliusza, rozciągająca się na Wzgórzu Kwirynalskim. Ludność C. r. nale­żała do Collina Tribus.

colon, colum zob. kolon.

colonia zob. kolonia.

Colonia nazwa wielu miast i miejscowości zakładanych przez Rzymian na podbitych tery­toriach: 1. C. Agrippina (dziś Koln, Kolonia) założona w r. 50 n.e. na lewym brzegu Renu, na miejscu stolicy plemienia Ubiów, na rozkaz żony cesarza Klaudiusza, Agryppiny, która się tam urodziła. 2. C. Awelia Aguensis, Aguae Aureliae dziś Baden-Baden.

Colosseum zob. Koloseum.

columbarium łac. (dosł. gołębnik), budowla sepulkralna, po części podziemna; w jej we­wnętrznych ścianach drążone były rzędy nisz na urny z prochami. W każdej niszy mieściło się do 4 urn. Nad niszami lub pod nimi umieszczano napisy, epitafia. C. mieściły się na przedmieś­ciach Rzymu, przy drogach wiodących do mia­sta, poza Rzymem nie spotyka się ich. Budowały je możne rody dla swych wyzwoleńców i nie­wolników, bractwa pogrzebowe — collegia fune­raticia — dla swoich członków oraz prywatni przedsiębiorcy, którzy następnie sprzedawali po­jedyncze miejsca.

Columella (C. Lucius Iwilus Moderatus C.) urodzony w Gades w latach trzydziestych I w. n e., pisarz rzymski i agronom, autor dzieła rol-

nizego w 12 księgach De re rustica, będącego niezwykle ważnym źródłem dla poznania spraw lolniezych Italii w I w. n.e., w szczególności zaś kryzysu w dziedzinie rolnictwa i instytucji ko-lonatu.

Cominianus gramatyk łaciński z IV w. n.e.

Cominii ród rzymski pochodzenia plebejskiego. 1. Lucius Cominius, trybun w armii dyktatora Lucjusza Papiriusza Kursora, uczestnik wojen samnickich (IV w. p.n.e.). 2. Quintus C., oficer Cezara. 3. Caius C; mówca współczesny Cyceronowi, chwalony przez niego dla jasnego stylu. 4. ekwita rzymski z czasów Tyberiusza, autor utworów satyrycznych wymierzonych przeciwko cesarzowi.

Cominium miasto leżące na pograniczu tery­torium Hemików i Samnitów, zdobyte w r. 291 p.n.e. przez konsula Lucjusza Postumiusza Megellusa.

comitium łac. miejsce przeznaczone na zebra­nia lub zgromadzenia ludowe. Termin comitia (l.mn.) oznaczał samo zgromadzenie; c. centuriata, zgromadzenie centurii; c. curiata, zgro­madzenie kurii; c. tributa, zgromadzenie tribus. Comitia nosiły też osobne nazwy zależnie od celu wyborów: c. consularia, gdy wybierano kon­sulów, c. praetoria, gdy odbywały się wybory pretorów.

commentarii łac. kronika, zapiski, notatki:

c. diurni, oficjalny dziennik rzymski zwany też acta diurna; c. pontificum, zapiski prowadzone przez pontyfików, dotyczące głównie spraw kul­towych; c. senatus, protokoły z posiedzeń senatu. Tytuł c. dawano też utworom literackim zawie­rającym wspomnienia, pamiętnikom (np. Pa­miętniki Cezara) lub komentarzom w naszym rozumieniu, a więc pismom objaśniającym utwo­ry dawniejszego autora.

conunercium łac. 1. handel. 2. przysługujące stronom prawo wzajemnego zawierania transak­cji kupna-sprzedaży. 3. zdolność prawna do zbywania i nabywania wg zasad rzymskiego prawa cywilnego (w szczególności w drodze mancypacji).

Commius Gal z plemienia Atrebatów, zwolen­nik Cezara, pomagający mu w zjednywaniu stronników w czasie podboju Galii, potem jego zacięty przeciwnik.

Commodus zob. Kommodus.

Compitalia święto rzymskie obchodzone 2 maja ku czci bóstw Lares compitales, opiekujących się ulicami; na rozdrożach (compitum) stawiano

complinium

160

Considii

im ołtarze i kapliczki. Kapłani zajmujący się tymi obchodami nazywali się compitales.

complimum łac. w domu italsko-etruskim czworokątny otwór w dachu nad atrium, przez który woda deszczowa wpadała do basenu, implmium, znajdującego się pod nim.

Compsa dziś Conza; miasto Hirpinów w po­bliżu źródeł rzeki Aufidus.

Comum dziś Como; miasto w Galii Cyzal-pińskiej nad Lacus Larius (dziś" jezioro Como). Skolonizowane przez Cezara, otrzymało nazwę Novum C.; ojczyzna obu Pliniuszów, słynne z wyrobów żelaznych.

concha łac. 1. naczynie w kształcie muszli, używane jako patera ofiarna lub miska. 2. instru­ment muzyczny dęty, w kształcie muszli; róg. 3. częste tło popiersi w sarkofagach i nagrob­kach rzymskich. 4. puszka lub słoiczek do pachnideł i balsamów.

concilium łac. .1. zgromadzenie ludowe dla wysłuchania relacji urzędnika, w przeciwsta­wieniu do comitia, na których odbywano wybory i przeprowadzano głosowanie. 2. komitet skła­dający się z wybitnych obywateli pod kierownic­twem przewodniczącego, utworzony dla załatwie­nia określonych spraw. 3. zgromadzenie przed­stawicieli plemion sojuszniczych z terenu Italii, jak: Latynowie, Etruskowie, Samnici itd. 4. zgro­madzenie plebejuszów. 5. zgromadzenie czo­łowych osobistości w prowincjach.

Concordia bóstwo rzymskie, uosobienie po­jęcia Zgody opiekującej się stosunkami wewnę­trznymi w państwie. Przedstawiano ją w postaci kobiety trzymającej w lewej ręce róg obfitości, w prawej wagę albo gałązkę oliwną. Święta jej obchodzono 16 stycznia i 30 marca. W r. 367 p.n.e. po wygaśnięciu walk plebsjuszów z patry-cjuszami Marek Furiusz Kamillus wystawił jej pierwszą w Rzymie świątynię. Znajdowała się ona na Forum i często służyła za miejsce posiedzeń senatu.

concordia parrae res crescunt, diseordia maxi-mae diiabuntur zgodą rosną małe sprawy, nie­zgodą największe się rozpadają (Sallustius Bellum ługwthinwn 10, 6).

concubina łac. kobieta wolna żyjąca z wolnym mężczyzną w trwałym związku pozamałżeńskim. W Grecji był to związek nie hańbiący kobiety i uregulowany przepisami prawnymi, lecz niższy od małżeństwa. Mężczyzna mógł mieć jedno­cześnie żonę i c., którą w każdej chwili mógł odesłać do ojca. Dzieci zrodzone z c. nie miały

praw do spadku. W Rzymie konkubinat nie mógł istnieć obok małżeństwa lub drugiego konkubinatu i miał zwykle miejsce, gdy zacho­dziły przeszkody do zawarcia małżeństwa, np. legionista nie mógł się żenić w okresie trwania służby.

Condrusi lud germańskiego pochodzenia, za­mieszkujący Galię Belgijską, na prawym brzegu rzeki Mosy (dziś terytorium Condroz).

confarreatio tac. sakralny akt zawarcia mał­żeństwa, przy którym główny obrzęd polegał na wspólnym złożeniu w ofierze Jowiszowi przez nowożeńców placka z orkiszu (panis farreus);

w czasie tego aktu, dokonywanego w obecności 10 świadków, kapłan Jowisza odprawiał uro­czyste modły. Ta forma c., była dostępna jedynie dla patrycjuszów.

confessio łac. częściowe lub całkowite uznanie powództwa przez pozwanego lub przyznanie się oskarżonego do winy.

congiarium fac. 1. miara (congius) wina, oliwy, pszenicy lub soli albo ich ekwiwalent w pieniądzach, rozdawane jako zasiłek ubogim, a także żołnierzom czy pewnym kategoriom obywateli (np. klientom). 2. naczynie o objętości l congius. 3. zob. largitio.