Magistratura məRKƏZİ BƏDƏlova əfsanə adiL

Neokeysçilik. İkinci Dünya Mühaibəsindən daha sonra yaranan nəzəriyyə elə neokeynsçilik modeli olaraq tanınan iqtisadi artım konsepsiyası-nəzəriyyəsidir. Nəzəriyyə ingilis iqtisadçısı-nəzəriyyəçisi E.Xarrod həm də amerika iqtisadçıları E. Domar və E.Xansen cəhdlərindən inkişaf etdirilmişdir. Bu baxımdan nəzəriyyədə əsas məqsəd düzgün dayanıqlı iqtisadi artımı eləcə də bazar iqtisadiyyatı halında şəraitində artımın dəyişmədən sabit, möhkəm artımını tempinin nailiyyətinin təmin edilməsidir. Xarrod artımın yeganə təsiri olaraq əhalinin daim hər zaman artan tələbatını ödəyən məhsul istehsalın sabit artma kəmiyyətini tempini və əmək məhsuldarlığının yüksəlməsini göstərirdi. Digər amil kimi o kapital hazırlanmasını yığımını əsas hesab edirdi, xüsusi əhəmiyyətə malikdir. İstehsalın sabit artma halında tempində kapitala dayanan tələbatlar (Gn) aşağıdakı funksiyadakı kəmiyyətlə ifadə edilir.
G_r * G_n
G_n isə əsas eləcə də dövriyyə kapitalının sürətli artımını göstərmiş olur.

Xarrodun bərabərliyində yüksəlişdə artımda təbii temp tarazlıq halını yaradan şərt olaraq hesab olunur.

G_r * G_n = S
S – burada yığım payıdır.

Xarrod investisiyanın həcminin miqdarının, əhalinin yüksək artımının texniki tərəqqi ilə hesablanan müəyyən olunduğunu göstərirdi. Xarrodun artım modeli deyə bilərik ki, əsasən milli gəlirdə artırılan kəmiyyətin tutduğu paydan və istehsalın sərmayə tutumuyla hesablanır. 1973-1975 illərdə olan iqtisadi böhran tənəzzül isə D. Robinsonun dediklərini fikirlərini təsdiqləyib ön plana gətirdi. Qeyd olunan bu nəzəriyyədə ÜMM–un yüksəliş artım halının milli gəlirin bölüşdürülməsində rolunun asılı olması onun elə əsas tərəfidir.

1.2. Ölkənin iqtisadi artımının yüksəldilməsinə təsir edən amillərin xarakteristikası
Milli istehsalın artımı olaraq biz bunu dedikdə elə inkişaf halı səviyyəsi nəzərimizə gəlir ki, məhdud resurslar həm də məlum məkan sərhəddində tərəfindən iqtisadi fəaliyyətin bir nəticəsində ölkənin dövlətin milli gəliri artınış olsun. Iqtisadi artım nəzəriyyəsi, həm məşğulluq nəzəriyyəsi ilə bağlıdır. Lakin bu onların funksional vəzifələri kimi müəyyən qədər fərqlənir. Beləki, məhz məşğulluq nəzəriyyəsi belə tip suala «Nə etmək düzgündür lazımdır ki, əlimizdə mövcud istehsal fondlarından tamamilə istifadə olunsun tipli cavab verirsə, iqtisadi artım nəzəriyyəsi bu sualı belə qoyur: «Tam olaraq məşğuliyyət şəraitində nə və necə etmək lazındırki, istehsal güclərinin yaxud ÜDM-un həcmi yüksəlmiş olsun».

Nə üçün bu iqtisadi artıma həm mühüm iqtisadi səbəb məqsəd kimi baxılır Bu sualın cavabını deyək ki, belə izah etsək olar ki, əhalinin fərdinə hər nəfərinə düşən ümumi əmtəənin məhsulun artımı, həyat səviyyəsinin kəmiyyətinin yüksəlməsidir. Məhsulun real həcminin yüksəlişi artması, xərclərin minimumlaşdırılması olaraq prinsipinə cavab verərək həm də maddi bolluq yaradır. Elə bununla da artımla olan inkişaf edən iqtisadiyyat həm də beynəlxalq miqyasda dövlət daxilində sosial iqtisadi məsələlərin problemlərin həllinə həm yeni istehlak təlabatlarının tələblərinin tamamilə ödənilməsinə imkan yaradır-verir. Artımla inkişaf edən belə iqtisadiyyat, illik real əmtəənin yüksəlişilə müşayət olunur. Bu isə öz tərəfindən növbəsində mövcud hazır istehlak tələbinin ödənilməsinə həm də yeni proqramların əlavə hazırlanmasına şərait yaradır. Əhalinin əmək ödənişinin yüksəlməsi, bununla da onların firəvan həyat mövqeyinin tərzini genişləndirir.

İqtisadçılar əsasən iqtisadi artımın mühüm amillərini fərqli şəkildə qiymətləndirirlər. Deməli, iqtisadi artımın amillərini həm birbaşa həm də dolayı, eyni zamanda intensiv eləcə də ekstensiv, həm idarə olunan həm də idarəolunmaz, həm iqtisadi həm də qeyri-iqtisadi və başqa qruplara bölürlər. (Bax: Şəkil 1.) Məsələn, K.R. Makkonel və S.L.Bryu həmin amilləri funksional əlamətlərinə uyğun qruplara ayırırlar: təklif, tələb, bölgü eyni zamanda başqa amillər.


Şəkil 1. Ayrı-ayrı iqtisadçıların iqtisadi artımın amillərinə dair baxışları

İqtisadi artımın əsas məqsədi tələb və təklif arasında düzgün mütənasibliyin yaradılmışdır.Bu iqtisadi artımın tələb və təklif amilləri hesab olunur.

Lakin qeyd etınəliyik ki, bu amillərlə yanaşı elə amillər də fəaliyyət göstərir ki, onlar iqtisadi artımın keyfıyyət halına təsir göstərməklə, son nəticədə, istehsal prosesinin nəticəsini yüksəltməklə artım sürətinin mənbəyini əks etdirir. Buna misal olaraq istehsalın proporsional inkişafını, stimullaşdırma mexanizminin yaxşılaşdırılmasını, xalq təsərüfatı strukturunun tarazlaşdırılmasını, istehsalın ərazi üzrə tənzimlənməsi və s. göstərmək olar.

Ümumiyyətlə, iqtisadi artımın iki mühüm tipi mövcuddur: ekstensiv və intensiv. Lakin bu tiplərin iqtisadi yüksəlişin müxtəlif mərhələlərində o bir sıra formaları varis olar bilər. İqtisadi artımın bu eksteksiv tipi dedikdə, həm burada artımın elə bir amillər qrupundan danışmaq deməkdir ki, bütün onlar istehsal prosesinineyni zamanda həm miqyasının artmasına genişlənməsinə gətirmiş olur, həm də əldəmiz nəticə üçün daha çox artıq resurslardan, sərməyadən kapitaldan istifadə olunur. Digər tərəfdən amillərin kəmiyyət artıqlığı çoxluğunu istehsala cəlb olunmaqda əldə olunan nəticə kimi daha çox resurs sərf edildiyi müşahidə olunur. Lakin intensiv hal barəsində bunu sizə demək olmaz. Çünki belə şəraitdə həmin istehsal miqyası təkcə əlavə resurslardan əlimizdə olan tələbatı ödəyə biləcək ehtiyat məhsul istehsalı kimi nəzərdə tutulur.

Ümumiyyətlə, artımın bu ekstensiv tipi əgər həmin onun kəmiyyət tərəfini daha da çox əks olunmuş etdirirsə, intensiv tipi haqqında isə onun keyfiyyət göstəricilərini olaraq əks etdirir.Məhz buna görə bəzən elə də iqtisadi artımın amillərinin yaxud mənbələrini göstərərkən, bir tərəfdən qayda olaraq onun həm ekstensiv həm intensiv amillərinin adı çəkilir. Bir cəhəti bizdə xüsusi deyək ki, iqtisadi yüksəlişin artımının «qiymətini», daha çox onun eləcə də cəmiyyətdə neçəyə başa gəldiyi bilmək müəyyənləşdirmək üçün iqtisadi artımın təplərindən istifadə etmək zəruridir.

İqtisadi artımın tipləri xalis formada fəaliyyət göstərmir. Yəni tam demək mümkün deyil ki, iqtisadi inkişafın filan mərhələsində sırf iqtisadi artımın ekstensiv və ya intensiv tipi fəaliyyət göstərmişdir. Adətən onlar vəhdət şəklində fəaliyyət göstərirlər. Lakin inkar olunmaz forma hal kimi deməliyik ki, artımın intensiv olaraq tipli hansısa şəraitdə iqtisadi yüksəlişin inkişafın yeni keyfıyyət formasına salınmasına birbaşa səbəb olur.

Bir qayda olaraq iqtisadi yüksəlişin intensiv tipi ictimai formada istehsalın intensivləşdirilməsinin meydana çıxması, qərarlaşması həm də inkişafı şəraitində baş verir. İntensivləşdirmə ümumiyyətlə, təsərrüfatçılığın qanunauyğun prosesi olub istehsalm səmərəliliyini təmin edən prosesdir.

Texnoloji istehsal üsulunun birbaşa mütərəqqi istehsal prosesinə uyğun əsaslanan intensivləşdirmə demək ki, əsasən məhsul vahidinə sərf edilən resursların miqdarının azalmasına, dövr vahidi ərzində təlabatı ödəyəcək əmtəə artımının baş verməsinə gətirir. Deməli, intensivləşdirmə prosesi məhdud resurslardan artan tələbatın ödənilməsinə xidmət edərək şəxsiyyətin belə şəraitdə hərtərəfli inkişaf etməsinə şərait yaradır. Yəni intensivləşdirmə fəaliyyəti baxımından sosial istiqamətə yönümü daha genişdir. Çünki intensivləşdirmə iri, mütərəqqi maşınlı istehsala əsaslanır, vaxtı qənaətə aparır, tələbatın artmasına səbəb olur. Lakin belə qənaətə gəlmək olmaz ki, intensivləşdirmə özbaşına fəaliyyət göstərir. İntensivləşdirmə prosesinin təmin olunmasında ixtisaslaşdırmanın genişləndirilməsi və dərinləşdirilməsi xüsusi rol oynayır.

Azad bazar iqtisadiyyatı həyatın bütün sahələrində demokratikləşməni qəbul edir, lakin bu heç də hər şeyin bazar vasitəsilə həll olunması deyildir.

İstehsalm demokratikləşməsində, xüsusən də intensiv tipli iqtisadiyyatın demokratikləşməsində mütləq bir mənalı olaraq iqtisadiyyat dövlət tərəfindən tənzim olunmalıdır. Çünki yeni iqtisadi sistemin özünəməxsus dövlət quluculuğu olmaqla ona uyğun iqtisadi mexnizm yaranmalıdır.

İqtisadi artımın amillərinin inkişaf meylindən və nisbətlərindən asılı olaraq onun intensiv tipinin başlacı olaraq üç forması mövcuddur: fondtutumlu, resursqoruyucu və fond tutumu.

Fondtutumlu forma deyək ki, canlı əməyin artımında qənaətini əks olunur, məsrəflərdə istehsal amillərinin payının artmasıyla əməyin fondlarla təmiz silahlanmasının artımını göstərir.

Resursqoruyucu forma üçün məhsul vahidinə sərf edilən canlı həm də əmək məsrəflərinin və istehsal tərəflərinin fondlarının həcminin eyni zamandakı qənaətli xarakterikdir.

Fondtutumlu forma üçün isə istehsalın intensivləşdirilməsinin xüsusi hallardakı xüsusiyyətini əks etdirir, fondtutumlu və resursqoruyucu formalar arasındakı hədləri müəyyənləşdirməyə imkan verir.

Azərbaycan iqtiadiyyatının sənaye sahələrində bu göstəricilər aşağıdakı cədvəldə öz əksini tapmışdır.

İqtisadi artımın intensiv tipinin bu formalarımı göstərməklə belə nəticəyə gəlmək olmaz ki, iqtisadi inkişafın hər hansı bir mərhələsi üçün bu formalarm hər biri səciyyəvi olub. Deməliyik ki, əgər intensiv tip fəaliyyət göstəribsə, belə şəraitdə onun formalarının hər 3-ü eyni vaxtda fəaliyyət göstərib. Ancaq belə şəraitdə onların hər hansı biri aparıcı olub. Hazırki dövrün sosial-iqtisadi inkişafına nəzər salsaq, iqtisadi tənəzzülün dərinləşdiyi bir şəraitdə iqtisadi artımın intensiv tipindən danışmaq bir qədər iqtisadi hadisələrin gedişatından kənarda olasa da göstərməliyik ki, yaxın gələcək labüd hal kimi iqtisadi artımın intensiv tipinin fondtutumlu forması üstünlüyə malik olacaqdır. Çünki texniki tərəqi müəyyən edən sahələri (bu sahələr də fondtutumludur) inkişaf etdirmədən heç cür iqtisadi artımın ekstensiv amillərindən belə səmərəli istifadə etmək olmayacaqdır.

Sonrakı mərhələ üçün iqtisadiyyatın yönümü genişləndikcə iqtisadi inkişafın fondtutumlu formasını resursqoruyucu forması əvəz edəcəkdir. İntensivləşdirmə şəraitində fondtutumlu və resursqoruyucu formalar sadəcə olaraq bir-birini əvəz etınir. Onların bir-birinə təsir dairəsi elədir ki, fondtutumlu formanın amilləri resursqoruyucu formamn amillərinə çevrilə bilər. Məsələn, buna misal olaraq göstərə bilərik ki, əsas istehsal fondların aktik hissəsini yeniləşdirməklə intensivləşdirmə intensiv inkişafın fondtutumlu forması vasitəsi ilə təmin olunurdu. Yaradılmış istehsal avadanlığmdan istifadəni yaxşılaşdırmaqla isə tətbiq olunan resurslarm hər manatından əlavə xalis məhsul əldə etmək mümkün olar. Bu da o deməkdir ki, intensiv artımın resursqoruyucu amili fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Ona görə də hər hansı konkret dövrdə qarşıya qoyulmuş vəzifələrin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar iqtisadi artımın intensiv tipinin formalarmm bir-biri üçün zəmin yaratdığı müşahidə etınək olar.

Bununla yanaşı qeyd etınəliyik ki, iqtisadi artımın ekstensiv tipii şəraitində onun kəmiyyət amilləri tükəndikcə (əmək, maddi, yanacaq, enerji resursları, kapital qoyuluşları) eyni zamanda onlardan istifadənin səmərəliliyi aşağı düşdükdə, tətbii resursların əldə olunması bahalaşdıqca cəmiyyətin sərf edəcəyi xərclərin kütləsi də artınağa başlayacaqdır. Digər tərəfdən onun intensiv tipii üçün xarakterik olan keyfıyyət amillərinə olan ehtiyac, eyni zamanda resurslara olan tələbat yüksəldikcə əlavə məsrəflərin xərclənməsinə səbəb olacaqdır. Belə şəraitdə iqtisadi artımın ən zəruri səviyyəsinin əldə olunması üçün iqtisadi artımın tiplərinin fəaliyyətindəki iqtsadi mühiti diqqət mərkəzində saxlamaq lazımdır. İqtisadi artımın tiplərinə həm obyektiv, həm də subyektiv amillər tükənməsi, təbii sərvətlərinin əldə olunması getdikcə bahalaşması, iqtisadiyyatın bir tərəfli, yəni son məhsul istehsalı və istehlakı baxımdan ixtisaslaşdırılmaması səbəb olmuşdur.

Subyektiv səbəblər sırasına isə, istehsal fondları istifadənin pisləşməsi, kapital qoyuluşunun səmərəliliyinin aşağı düşməsi, xalq təsərrüfatının planlaşdırılması və idarə edilməsi sistemindəki çatışmamazlıq, iqtisadi fəaliyyətindəki ətalət, adamların işgüzarlığının artmasına şəraitin olmaması və s. aid etınək olar.

İqtisadi artımın bu amillərinin hərəsinin özünəxas təsir əhatəsi olmasına baxmayaraq, elə məhz onları bir araya gətirən ümuıni cəhət var ki, onların müəyyən hissəsi təklif, qalan hissəsi isə məhz tələb amilləri simasında birləşir. Deməli, ayrı-ayrı ölkələrin istəs iqtisadi artım səviyyəsindəki istərsə də fərq məhz həmin amillər qrupunun ümumi formasında nə cür eləcə də hansı bölgüdə tətbiq edilməsindən birbaşa asılıdır. Əgər iqtisadi artımın təklif amilləri onun fıziki həcminin,yəni kəmiyyət cəhətdən artımını əks etdirirsə, tələb amilləri isə kefiyyət cəhətdən əks etdirilir. Tutaq ki, ölkə resurs cəhətdən və texnoloji baxımdan zəngindirsə, həmin artım amilləri yığılıb qalır, istehsal potensialından istifadə edilmir. Başqa sözlə, həmin artım amilləri üçün zəruri olan məcmu xərclərin səviyyəsi dəyişməz qalır yaxud da artan resurslardan faydalı məhsul əldə olunması üçün səmərəli bölgü aparılmır. Yəni iqtisadi potensialm məqsədəyönlü istifadəsi üçün resurslarm istehsal dövriyyəsinə tam cəlb olunması ilə yanaşı eyni zamanda onlardan daha səmərəli istifadə etınək lazımdır.

Qeyd etınəliyik ki, iqtisadi artımın keyfıyyət tərəfıni əks etdirən tələb amilləri onun illər üçün səviyyəsinə daha çox təsir göstərir, çünki, iqtisadi artımın keyfiyyətcə dəyişməsə tələbin səmərəliliyi meydana gəlməyəcəkdir. Tutaq ki, neft, pambıq və ya üzüm istehsalı, potensial baxımdan iştənilən səviyyədədir. Lakin onlardan real və ya maksimum faydalı son məhsul əldə olunması üçün məqsədəuyğun istifadə olunmazsa, onda onların fıziki həcmlərinin artırılmasının heç bir faydası yoxdur. Çünki, iqtisadi artim maksimum faydalı məhsul səviyyəsinin əldə olunması ilə hüdudlaşır. Görkəmli Amerika iqtisadçısı P.Samaelson iqtisadi artımın tələbin amillərinin rolu barədə gətirdiyi dəlillər də olduqca dəyərlidir.

Lakin bu heç də bizim saydıqlarımız o demək deyildir ki, müəyyən həddə iqtisadi artımın təklif və tələb amilləri bir-birindən ayrılıqda fəaliyyət göstərirlər. Əslində iqtisadi dinamikanın gedişatında bu amillər qarşılıqlı əlaqə şəklində təsir göstərirlər. Məsələn, işsizlik əgər investisiyanın, yəni əsas kapital qoyuluşunun artım sürətini ləngidirsə, deməli, investisiyanın bu səviyyəsi yeni iş yerlərinin açılması imkanını da məhdudlaşdırır. Yaxud investisiyanın sürətli gedişatı mövcud təbii resursların faydalı məhsul istehsalı üçün tətbiq olunması əvəzinə mövcud vəziyyətin qorunması xatirinə həmin resurslarm qiyməti,daxili bazar nəzərə alınmadan qaldırılır və xarici bazar hesabına reallaşdırılır. Bu da yeni istehsal prosesi üçün zəruri olan əlavə texniki avadanlıqlarm qiymətlərinin bahalaşmasına, istehsal xərclərinin antiinfliyasiya girdabına düşməsinə gətirib çıxarır. Ümüd yalnız çarxı saxlayan oxda olur. Əgər ox sıradan çıxana qədər müxtəlif fiziki, texniki tədbirlər görülməklə yanaşı, ciddi iqtisadi tədbir görülməsə, o da sıradan çıxacaq. Yəni iqtisadi artımı iqtisadi azaltına yox, iqtisadi tənəzzül əvəz edəcək. Belə vəziyyətdə də yalnız iqtisadiyyatı bir qədər əlverişli şəraitə gətirmək üçün qısamüddətli tədbirlər görüləcək. Ona görə də iqtisadi artımı makloiqtisadi səviyyədə mövcud olan göstəricilər vasitəsi ilə qiymətləndirmək də çox vacib olan şərtlərdəndir.

İndi isə konkret olaraq iqtisadi artımın ayrı-ayrı amillərinin mahiyyəti üzərində dayanaq.

Təbii resurslarm kəmiyyət və keyfıyyəti. Qeyd etınəliyik ki, iqtisadi artımın bu amili iqtisadiyyatın bir növ start götürülməsi üçün çox vacibdir. Çünki, təbii resurslarm istehsala cəlb olunmasından əvvəl onun mövcud səviyyəsi iqtisadiyyatın aparılma istiqamətinin müəyyənləşdirilməsinə imkan yaradır. Bu bir qayda olaraq, təbii resursları zəngin olän ölkələrdə kənd təsərrüfatınm sürətli inkişafına səbəb olmaqla onun sənayesinin inkişafına təməl daşını qoyur. Təbii resurslar dedikdə, burada adətən torpaq, xammal resurslarım, yerin təkindən hasil olunan və su şelfındən əldə olunan resursları fərqləndirmək lazımdır. Torpaq bir qayda olaran, kənd təsərrüfatı işlərinin aparılması üçün zəruridir. Aydındır ki, münbit torpaq sahələrinin çoxluğu kənd təsərrüfatı məhsullarının artırılması deməkdir. Lakin bu, bir qayda olaraq, sənayecə zəif inkişaf etıniş ölkələr üçün əhəmiyyət daşıyır. Sənayedə inkişaf etıniş ölkələr üçün əhəmiyyət daşıyır. Sənayedə inkişaf etıniş ölkələrdə torpaq keyfiyyətcə yaxşılaşdırılır, onun həcminin çox və ya azlığı heç də əsas amil rolunu oynamır. Lakin torpaq istehsal üçün əhəmiyyətinin hər şəraitdə saxlayır. Çünki, şoran,yararsız,qumlu,bataqlıq torpaq sahələrinin əlavə kapital tətbiq etınəklə yararlı vəziyyətə gətirmək mümkündür ki, bu da istehsalm amil kimi fəaliyyətini əsaslandırır.

Respublikada kənd təsərrüfatı torpaqlarmdan səmərəli istifadə olunmasına səy göstərilməklə yanaşı əkin sahələridə genişlənir.

Xammal resurslarma gəldikdə göstərməliyik ki, onlar iki hissəyə bölünür: birinci, tükənən resurslara və ikinci, yeniləşən resurslara.

İstehsal olunan məhsullarm kəmiyyəti bir qayda olaraq, tükənən və yeniləşən resurslara müxtəlif şəkildə təsir göstərir. Əgər neft yanacaq sənayesində yalnız mazut kimi istifadə olunursa, onda onun tükənməsi ilə yanaşı sürətli şəkildə hasilat vaxtının azalmasına da gətirib çıxaracaqdır. Yaxud bir hektar meşə sahəsi kəsilib taxta-şalban kimi istifadə olunursa və əvəzində başqa sahədə meşə salınmırsa, bu gələcəkdə taxta-şalbana olan ehtiyacın sürətlə artınasına gətirib çıxaracaqdır.

Təbii xammal kimi, meşəllərin bərpası və yeni meşələrin salınması vacib məsəldir. Bu məsələ son zamanlar diqqət artırılmışdır.

Tükənən xammallara, bir qayda olaraq, neft, qaz, daş kömür və s. yeniləşən xammalara isə balıqçılığı, meşəçiliyi misal göstərə bilərik.

Hər 2 şəraitdə, istər tükənən, istərsə də yeniləşən resurslardan səmərəli istifadə etınək lazımdır. Məsələn, əgər yanacaq sənayesi yalnız mazutla işləsə, deməli, onun tükənməsi sürətlənəcək və yaxud da onu əvəz edəcək digər yanacaq növündən istifadə olunarsa, onda neft tükənməsinin qarşısı tədricən almasaq. Başqa sözlə demiş olsaq, xammal resurslarmdan istifadəyə təbii təkamül yoluna üstünlük verilməlidir. Bir cəhəti də xüsusi qeyd etınək lazımdır ki, təbii sərvətləri zəngin olan ölkələr, bir qayda olaraq onlardan sənayedə inkişaf etıniş ölkələrin vasitəsib istifadə olunur,yaxud da həmin sərvətlərə müxtəlif korporasiyalar nəzarət edir.

Əmək resurslarınm kəmiyyət və keyfıyyəti iqtisadi artımda xüsusi rola malikdir. Belə ki, məhsul artımını ya əmək resurslarmdan, ya da onlardan daha məhsuldar istifadə etınək yolu ilə əldə etınək olar. Yəni əmək sərfinin artırılması ilə vaxt vahidi müddətində daha da çox məhsul istehsal etmək yaratmaq olar. Bu baxımdan əmək sərfi dedikdə, məhsul istehsalında məşğul olanlarm sayı və işlənmiş saatlarm orta miqdarı nəzərdə tutulur. Əmək sərfinin daşıyıcısı olan iş qüvvəsi təhsil və peşə hazırlığından asılı olaraq iqtisadi artımın sürətinə müxtəlif dərəcədə təsir göstərir. Əhalinin təbii artım sürəti yüksək olan, lakin onların təhsili və reşə hazırlığı aşağı olan ölkələrdə o iqtisadi artımın nəinki sürətinə, əksinə onların ləngiməsinə səbəb olur.

Belə bir cəhəti də diqqət mərkəzində saxlamaq lazımdır ki, istehlak məhsullarınım artımı, həyat səviyyəsinin artımı ilə yanaşı əhalinin sayının artmasına da səbəb olur. Bu hər şeydən əvvəl o şəraitdə baş verir ki, istehsalm şəxsi istehlak sahəsindəki artımı, onun əhalinin təbii artımı arasındakı uyğunsuzluq hallarımın qarşısını almış olar. Digər tərəfdən səhiyyə xidmətinin yaxşılaşması ilə uşaq ölümünün qarşısı alınmış olur. Lakin demoqrafik proseslərin, yəni əhali arasında doğum və ölüm hallarınım müxtəlifliyi əhalinin və məşğul olanların sayına təsir göstərməklə iqtisadi artımın mühüm göstəricisi kimi iqtisadi inkişaf proqramının önundə qurmalıdır.

Əsas kapitalın həcmi. Göstərmək lazımdır ki, ölkənin milli məhsulunun və ya milli gəlirinin artımının xeyli hissəsi əsas kapitalın həcminin, başqa sözlə, əsaslı vəsait qoyuluşunun yüksəlişi hesabma əldə olunur.Təxmini hesablamalara görə dünyanın bir sıra inkişaf etmiş ölkələrində əsaslı vəsait qoyuluşu hesabına milli gəlirin real artımı 15-20% əldə olunur.Aydımdır ki, işçinin əmək məhsuldarlığı o vaxt yüksəlir ki, o vaxt vahədə ərzində daha çox karitaldan istifadə etmiş olsun. Bu da o vaxt baş vermiş olur ki, istehsal prosesində daha səmərəli və faydalı nəticə verən investisiyaya cəlb olunmuş olsun. Başqa sözlə, forma dəzgahı ,pambıqyığan maşın, neft emal edən qurğu, dondurma buraxan, ətçəkən maşmlar, daha təkmil və qısa müddətdə daha çox fayda gətirən maşın,texnika və qurğularla əvəz olunsun. Əlbəttə, belə şəraitdə əgər işçilərin sayı azalarsa, onda əsas, kapitalın cəmi kütləsi artar və onun adambaşma düşən həcmi,yəni fondlarla silahlama yüksələr. Əgər işçilərin sayının artımı investisiya olunan kapitalın həcminin artımına nisbətən yüksək olarsa, onda faktiki olaraq əmək məhsuldarlığı aşağı düşər və iqtisadi artımın da sürəti ləngiməyə başlayır. Belə vəziyyət istər bazar sistemi ölkələr üçün istərsə də inzibati-dövlət idarəetınə sistemli ölkələr üçün olsun, nəticə eynidir,lakin, çıxış yolu müxtəlifdir. Bazar sistemi ölkələrdə xüsusi mülkiyyətin çevik və səmərəli fəaliyyəti hesabına mövcud vəziyyətdən çıxış yolu tez tapılır, çünki, bu ölkələrdə ağırlıq mərkəzi, müxtəlif sahibkarlar üzərinə düşür.

Bazar sistemi ölkələrdə əsas kapital qoyuluşu dövlət tərəfindən çox vaxt elə sahələr üzərinə yönəldilir ki, onlar gələcəkdə iqtisadiyyatın bütün bölmələrinin səmərəli fəaliyyətinə təkan vermiş olurlar. Məsələn, dəmir yolları, şoselər, su təchizatları, kanalizasiya, hava limanları, qaz və istixana sistemləri və s. infrastruktur sahələr kimi dövlət tərəfindən intestisiya edilir. Öz növbəsində bu sahələr iqtisadi artımın olunmasına imkan yaradır.

Texniki tərəqqi. Göstərməliyik ki, iqtisadi artıma təsir edən amillər arasında texniki tərəqiyə qədər izah etdiyimiz amillər də özünəməxsus təsir dairəsinə malikdir, lakin texniki tərəqqi iqtisadi artımı hərəkətə gətirən mərkəzi qüvvədir. Texniki tərəqqinin iqtisadi artım üçün həlledici rola malik olmasını onda görmək olar ki, istər təbii, istər əmək resursları, istərsə də kapitaltətbiqi olsun, bunların hər biri bilavasitə texniki tərəqqidən asılıdır. Bu baxımdan artımın bu amilləri texniki tərəqqi vasitəsilə vəhdət halında fəaliyyət göstərirlər. İqtisadi həyatda texniki tərəqqiyə doğru meyil müşahidə olunmursa, onda artım amilləri təcrid olunmuş şəkildə fəaliyyət göstərəcək və tələb olıman heç bir istənilən nəticə əldə olunmayacaq. Ona görə də inkişaf etmiş eləcə də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə texniki tərəqqinin özünün təminedici amilləri olan özünə, təhsilə və idarəetınə sisteminə xüsusi diqqət yetirilir. Daha doğrusu, iqtisadi artım üçün elə bir dövrün gəlib satacağı nəzərdə tutulur ki, bütün investisiyamn önündə insan kapitalı duracaq. Bunun nəticəsində də dünyanın bütün qabaqcıl ölkələrində elm və təhsil sahəsindəki problemlər uzumüddətli iqtisadi siyasətin önündə durur.

Adətən texniki tərəqqi dedikdə, burada yeni texnologiyanın, yüksək keyfıyyət göstəricisinə malik olan alət və avadanlıqlarm yaradılması, yaxud da tamamilə yeni metodla aparılan istehsal prosesi başa düşülür. Halbuki yeni istehsal prosesinin özünün təşkili və idarə olunması da məhz texniki tərəqqinin mühüm istiqamətlərindəndir. Ona görə də texniki tərəqqi dedikdə, yeni istehsal prosesi və təkmilləşdirilmiş texnologiya, istehsalın təşkili və idarə olunmasmın yeni metodu başa düşülməlidir. Texniki tərəqqinin tətbiqində şüar məqsəd yalnız hansısa məhdud resurslardan düzgün istifadə edib tələbatı təmin ödəyə bilən və ya ona müəyyən vaxt ərzində cavab verən son məhsul yaradılması istehsalı anlaşılır. Texniki tərəqqinin kəsb etdiyi əhəmiyyətdən hələ tam danışmaq olmaz. Texniki tərəqqinin nailiyyəti istehsalm elə istiqamətini əhatə etməlidir ki, həmin proses son məhsulda hüdudlaşsın. Deməli, neft hasilatında onun həm emalı, həm də ona xidmət edən sahələrdə kompleks şəkildə texniki tərəqqinin nailiyyətlərindən istifadə olunmalıdır.

Azərbaycanın iqtisadiyyatında elmi-texniki tərəqinin inkişafını, ona ayrılan dövlət vəsaitini həcmi ilə əlaqələndirmək olar.

Göstərməliyik ki, iqtisadi artıma uyğun olaraq təsir edən amillərdən biri kimi məcmu xərclərin səviyyəsinin artmasının yüksəldilməsidir. Əvvəldə göstərdiyimiz amillərdən fərqli olaraq, bu dediyimiz amil eləcə də haqqında bir qədər sonra bildirəcəyimiz resursların kəmiyyətinin düzgün bölgüsü amili tələbin amillərinin fəaliyyətiylə bağlanır (yəni iqtisadi artımın bütün amilləri məcmu şəkildə fəaliyyət göstərdiyi bir şəraitdə tətbiq olunacaq, məhdud resurslardan istifadə məsələsi qarşıya çıxacaqdır). Deməliyik ki, hər hansı bir məhsul istehsalı üçün nəzərdə tutulan resursların xərclənməsi, onun digər tərəfdən bir alternativ məhsul yatarması üçün istifadəsini demək olar ki, qeyri-mümkünləşdirir. Bu o deməkdir ki, iqtisadi artımın hər hansı səviyyəli sürətini əldə etınək üçün istehsal imkanları mütləq nəzərə almaq lazımdır. Hesab edək ki, sement istehsalmın illik imkanı 100 min ton bərabərdirsə, onun bir hissəsi mənzil tikintisi, digər hissəsi özüllüklərin hazırlanması üçün nəzərdə tutulmuşdursa, bu halda iri bəndlərin hazırlanması üçün ondan istifadə etmək mümkün olmayacaqdır. Onda gərək ya mənzil tikintisi dayansın, ya da özüllüklər istehsalı. Yəni xərclərin səviyyəsini yüksəldərkən mütləq onun tətbiq olunduğu digər sahələrindəki həcmini azaltmaq lazımdır.

Digər tərəfdən hesab edək ki, il ərzində 100 min tonun-düyüdən dəyirmana gətirilən buğdanın həcmi 50 min ton aşağı düşürsə, deməli orada tətbiq olunan bütün məcmu xərclərin səmərəliliyi və həmin sahədə çalışan işçilərin məhsuldarlıqları aşağı düşəcək. Hesab edək ki, 100 hektar sahənin hər hektarından heç bir əlavə kultivasiya aparmadan 15 sent. Pambıq əldə edilir. Əgər həmin sahə bir dəfə kultivasiya edilirsə məhsuldarlıq 30 sentnerə, iki dəfə kurtivasiya edilirsə 34 sentnerə, üç dəfə kultivasiya edilərək 39 sentnerə çatdırılsa, sonrakı edilən bütün kultivasiya işlərində artıq məhsuldarlıq dayanacaqdır (yəni sonradan tətbiq olunacaq xərclərə nisbətən əldə olunacaq məhsul sıfra bərabər olacaqdır). Əgər belə olmasaydı bütün torpaqlardan intensiv istifadə etməklə dünyada pambığa olan tələbatı tam ödəmək olardı. Bütün bu misalardan o nəticəyə gəlınək olur ki, çəkilən hər cür xərclərin olduğundan istənilən nəticəni əldə etmək mümkün deyil. Xərclərin tətbiqi artdıqca onların verimi heç də düz istiqamətdə artmır, çünki xərclərin müəyyən tətbiqi səviyyəsində verimi sıradan çıxmağa başlayır.

Bütün bu deyilənlərdən belə nəticəyə fikrə gəlınək olar ki, bir tərəfdən iqtisadi artımın təmin təşkil edilməsinə məcmu xərclərin tətbiqi elə səviyyədə olmalıdır ki, onlar mövcud resurslardan istifadə etməklə müəyyən tələbatı ödəyən məhsul istehsalı ilə hüdudlaşmış olsunlar. Yəni istehsal imkanları resurs tətbiqi ilə uyğunlaşdırılarkən istənilən artım səviyyəsini əldə etınək mümkün olsun.