Magistratura məRKƏZİ” Əlyazması hüququnda Nəsibli Fəxri Fəxrəddin oğlu

Cədvəl 2.4

«Direkt-kostinq» və «abzorpşen-kostinq» sistemlərinin oxşar və fərqli cəhətlərinin təsnifatı

«Direkt-kostinq» sistemi	«Abzorpşen-kostinq» sistemi
a) Satışın həcmi istehsalın həcmindən artıq olduqda xalis gəlir çox olur;	a) İstehsalın həcmi satışın həcmindən artıq olduqda xalis gəlir çox olur;
b) Daimi qaimə xərcləri istehsal maya dəyəri hesablanılarkən nəzərə alınmır;	b) Daimi qaimə xərcləri istehsal maya dəyəri hesablanılarkən nəzərə alınır;
v) Daxili hesabat üçün qəbul edilir;	v) Kənar hesabat üçün qəbul edilir;
q) Məhsul vahidinin satış qiymətini onun tam maya dəyərindən artımı fərqləndirir;	q) Ümumi mənfəət məbləği fərqlənir;

Bir faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, «direkt-kostinq» sisteminin tətbiqi za­ma­­nı istehsal məsrəflərinin şərti-dəyişən və şərti-sabit xərclər blokuna bölünməsi ümu_­­mi xərclərin hərəkət tənliyinin qurulmasını obyektiv zərurətə çevirir. Ümumi xərc­lərin hərəkət tənliyinin qurulması, onların aşağı və yuxarı hədd metodu üzrə şər­ti-dəyişən və şərti-sabit xərclər blokuna bölünməsi aşağıdakı hesablamalarla hə­yata keçirilir: 1) istehsal xərcləri və məhsul (iş və xidmətlər) istehsalının həcmi haq­qında məlumatlardan istifadə etməklə istehsala və xərclərə uyğun maksimum və minimum hədd seçilir; 2) istehsalın həcmi və xərclər arasındakı səviyyə fərqi mü­əyyən edilir; 3) vaxt vahidi ərzində sərf olunan xərclərin fərqini həmin dövr­də­ki istehsalın artım tempinə bölməklə məhsul (iş və xidmətlər) vahidinə düşən xərc də­rəcəsi hesablanılır; 4) şərti-dəyişən xərc dərəcəsini istehsalın maksimal (mi­ni­mal) həcminə vurmaqla dəyişən xərclərin maksimal və minimal artımı təyin edi­lir; 5) ümumi məsrəflərdən dəyişən xərclərin mütləq ifadədə artım tempi çı­xıl­maq­la şərti-sabit xərclərin artımı müəyyənləşdirilir; 6) ümumi xərclərin mütləq məb­ləğinin dəyişməsinin istehsalın ümumi həcminin dəyişməsindən asılılığını əks et­­dirən (ümumi xərc artımı=daimi xərc artımı+məhsul vahidinə düşən dəyişən xərc artımı x istehsal həcmi artımı) (2.7) ümumi xərc tənliyi tərtib olunur. Müəy­yən dövr ərzində sərf olunan xərclərin dəyişmə fərqini istehsalın ümumi həcminin də­­yişmə fərqinə bölməklə istehsal məsrəflərinin məhsul (iş və xidmətlər) istehsalı həc­minin dəyişməsinə reaksiya dərəcəsini müəyyən edən əmsal tapılır. Şərti-sabit xərc­lər üçün bu əmsalın mütləq kəmiyyəti sıfıra bərabər olur. Dəyişən xərclər üçün bu əmsal bütün hallarda sıfırdan böyük olur, 01 olduqda isə proqressiv reaksiya adlanır. Məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin aşağı salınması və istehsalın rentabellik sə­viy­yə­sinin yüksəldilməsi üçün deqressiv xərclərin aşağı düşmə tempinin proqressiv və mütənasib xərclərin artım tempini üstələməsi vacib şərtlərdən biri sayılır. Məh­sul (iş və xidmətlər) istehsalının həcmi haqqında maksimal mümkün və fak­ti­ki məlumatlara əsaslanmaqla faydalı və əhəmiyyətsiz sabit xərclərin məbləğini müəy­yənləşdirmək praktiki cəhətdən elə də çətinlik törətmir. Faydalı sabit xərc­lə­rin ümumi məbləğini hesablamaq üçün şərti-sabit xərclərin yekun məbləğini istehsalın maksimal həcminə bölüb, faktiki məhsul (iş və xidmətlər) istehsalı həc­mi­nə vurmaq tələb olunur. Praktikada, əhəmiyyətsiz xərclərin təhlili və qiy­mət­lən­dirilməsi bütün qeyri-məhsuldar xərclərin araşdırılması ilə başa çatır. İstehsal məs­rəflərinin dəyişən və şərti-sabit xərclərə, şərti-sabit xərclərin isə faydalı və əhə­miyyətsiz xərclərə bölünməsi «direkt-kostinq» sisteminin birinci xüsusiyyəti he­sab edilir. İstehsal və maliyyə uçotunun birləşdirilməsi «direkt-kostinq» sis­te­mi­nin ikinci xüsusiyyəti sayılır. Bu zaman mühasibat uçotu və maliyyə hesabatı elə təşkil olunur ki, «xərclər-istehsalın həcmi-mənfəət» sxeminə daxil olan hər bir ele­mentə ardıcıl nəzarət etmək mümkün olur. Sözügedən tezisin doğruluğunu məh­sul (iş və xidmətlər) satışından yaranan mənfəətin təhlili üçün informasiya ba­zası sayılan «Mənfəət və zərərlər haqqında hesabat» for­ma­sı­nın məlumatların­dan da görmək olar:

1) (2.7)

2) (2.8)

3) (2.9)

(2.7), (2.8) və (2.9) formulalarından göründüyü kimi, marjinal gəlir məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə olunan pul gəlirləri ilə (əlavə dəyər vergisi və ak­siz­­lər daxil edilmədən) dəyişən xərclərin fərqini və ya şərit-sabit xərclərlə məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan mənfəətin cəmini əks etdirir. Marjinal gəlirin he­sablanması zamanı məsrəflərin dəyişən və şərti-sabit xərclər blokuna bö­lün­mə­si birməhsullu və çoxnomenklaturalı istehsallarda zərərsizlik səviyyəsinin təh­li­li­nə əlverişli şərait yaradır. Lakin, sözügedən göstəricilər üzrə tərtib edilən he­sa­bat­lar yalnız daxili istifadəçilər üçün nəzərdə tutulur. Gəlirlər haqqında he­sa­ba­tın çox mərhələli tərtibi direkt-kostinq sisteminin üçüncü xüsusiyyəti sayılır.

Nəzəriyyə və beynəlxalq praktikadan məlumdur ki, direkt-kostinq sis­te­mi­nin analitik imkanları maya dəyəri, məhsul (iş və xidmətlər) satışının həcmi və mən­fəət göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin tədqiqinə imkan yaradır. Bu əla­qə (satışın həcmi=maya dəyəri+mənfəət) (2.10) formulasından bir daha aydın gö­rünür. Ölkə uçot praktikasında maya dəyəri, satışın həcmi və mənfəət gös­tə­ri­ci­ləri arasındakı funksional əlaqənin öyrənilməsinə əsaslanan idarəetmə modeli zə­­rərsizlik nöqtəsinin təhlili adlandırılır. «Məsrəf-satışın həcmi-mənfəət» gös­tə­ri­ci­ləri arasındakı funksional əlaqə və asılılığın təhlili prosesində dəyişən və şərti-sa­bit xərclərin, satış qiymətinin, istehsal edilmiş və satılmış məhsulun həcminin və çeşidinin dəyişməsinin mənfəət və zərərlərə təsiri öyrənilir. Doğrudan da, ma­ya dəyəri, mənfəət, istehsalın və satışın həcmi göstəriciləri arasındakı qarşılıqlı əla­qənin öyrənilməsi idarəetmədə daha əsaslandırılmış qərarlar qəbul edilməsinə əl­verişli şərait yaradır. Bu əlaqənin təhlili: 1) zərərsizliyə nail olmaq üçün tələb olu­nan istehsalın həcmini; 2) proqnozlaşdırılan mənfəətin əldə olunması üçün tə­ləb edilən satışın həcmini; 3) məlum satış həcmində gözlənilən mənfəəti; 4) satış qiy­mətinin, dəyişən və şərti-sabit xərclərin, məhsul buraxılışı və satışı həcminin də­yişməsinin mənfəətə təsirini; 5) satılmış məhsulun çeşidinin dəyişməsinin zə­rər­siz­lik nöqtəsinə, məqsədli mənfəətə və maksimal mümkün mənfəətə təsirini he­sab­lamağa bilavasitə imkan verir. Deyilənlərdən göründüyü kimi, müasir bazar mü­nasibətləri şəraitində direkt-kostinq sisteminin tətbiqi xərclərin eyni vaxtda ma­ya dəyərinə bütövlükdə daxil edilməsini, dəyişən və şərti-sabit xərclərin uço­tu­nun ayrılıqda aparılmasını, ehtiyatların qiymətləndirilməsi və gəlir səviyyəsinin müəy­yən edilməsini, mühüm xərclərin təhlilinin aparılmasını, zərərsizliyin təh­li­li­ni, «məsrəf-satışın həcmi-mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin və ası­lılığın öyrənilməsini, mənfəət və maya dəyərinin sistemli təhlilinin həyata ke­çi­ril­məsini təmin edir. Müasir dövrdə «məsrəf-satışın həcmi-mənfəət» göstəriciləri ara­sındakı funksional əlaqə və asılılıq aşağıdakı kimi təhlil edilir və qiy­mət­lən­di­ri­lir.