Magistratura məRKƏZİ” Əlyazması hüququnda Nəsibli Fəxri Fəxrəddin oğlu

2.2. Milli mühasibat uçotu standartlarının tətbiqi şəraitində mənfəətin təhlili metodikası
Aparılan tədqiqatlardan göründüyü kimi, məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan mənfəətin amilli təhlilinin mövcud metodikası ba­­zar münasibətləri şəraitin­də «məsrəf-satışın həcmi-mənfəət» göstəriciləri ara­sın­­dakı funksional ası­lı­lı­ğı əsaslandırılmış şəkildə nəzərə almağa imkan vermir. Mə­lumdur ki, təsər­rüfat subyektlərinin istehsal və kommersiya fəaliyyətinin son ma­liyyə nəticəsi sayılan mənfəətin formalaşmasında həlledici rol oynayan maya də­yəri göstəricisinin səviyyəsi məhsul (iş və xidmətlər) buraxılışı və satışı həc­mi­nin artmasından (azalmasından) asılı olaraq bütövlükdə dəyişikliyə məruz qalır. La­kin, maya dəyərinin strukturuna nəzər saldıqda, məhsul (iş və xidmətlər) bu­ra­xı­lışı və satışı həcminin artması ilə əlaqədar olaraq istehsal məsrəflərinin yalnız mü­əyyən qisminin (material məsrəfləri, əmək haqqı xərcləri, amortizasiya ayır­ma­ları) dəyişdiyi tamamilə aydın görünür. Məhz buna görə də məhsul (iş və xid­mət­lər) istehsalı və satışı həcminin dəyər ifadəsində artımı zamanı şərti-sabit məs­rəf­lərin müəyyən vaxt intervalında dəyişməz qalması son nəticədə məmulat va­hi­di­nə sərf edilən xərclərin azalmasına səbəb olur.

Nəzəriyyə və beynəlxalq praktikadan məlumdur ki, müəssisənin istehsal və kom­mersiya fəaliyyətinin son maliyyə nəticəsi hesab edilən mənfəətin şərti-sabit və dəyişən məsrəflərdən asılılığının öyrənilməsi həm idarəetmə və həm də mar­ji­nal təhlilin imkanlarını xeyli genişləndirir. Son dövrlərdə Qərb ölkələrində məs­rəf­lərin dəyişən və şərti-sabit xərclərə bölgüsünü nəzərdə tutan və mənfəətin təh­li­linin marjinal gəlir kateqoriyasına əsaslanan metodikasına üstünlük verilir. Bu me­todika bazar münasibətləri inkişaf etmiş ölkələrdə geniş tətbiq olunur. Doğ­ru­dan da, bazar iqtisadiyyatının atributu sayılan direkt-kostinq sistemi mühasibat uço­tunun, maliyyə təhlilinin və əsaslandırılmış idarəetmə qərarlarının qəbul edil­mə­si proseduralarının yüksək səviyyədə inteqrasiya olunmasına əlverişli şərait ya­radır. Müxtəlif mülkiyyət münasibətlərinə mənsub təsərrüfat subyektlərində di­rekt-kostinq sisteminin tətbiqi zamanı məsrəflərin şərti-sabit və dəyişən xərclər blo­kuna bölünməsi analitik hesablamalarda mühüm iqtisadi parametr sayılan mar­jinal gəlir göstəricini müəyyən etməyə imkan verir. Marjinal gəlir göstəricisi məhsul (iş və xidmətlər) sa­tı­şın­dan əldə olunan pul gəlirləri ilə də­yişən məsrəflərin fərqi kimi və ya məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan mən­fəətlə şərti-sabit xərclərin cəmi şəklində ifadə olunur. Beynəlxalq praktikada isə marjinal gəlir göstəricisini reallaşdırılmış məhsulun miqdarı ilə məhsul va­hi­di­nə düşən marjinal gəlir dərəcəsinin hasili şəklində hesablamaq və qiy­mət­lən­dir­mək maliyyə hesabatlarının və iqtisadi təhlilin imkanları baxımından daha məq­sə­dəuyğun sayılır:

M_s=S_mmxM_gd-S_x=S_mm(Q-D_x)-S_x (2.1)

burada, M_s – məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan mənfəəti, S_mm – sa­tıl­­mış məhsulun miqdarını, M_gd – məhsul vahidinə düşən marjinal gəlir də­rə­cə­si­ni, Q – məhsulun satış qiymətini, D_x – dəyişən məsrəfləri, S_x – isə şərti-sabit xərc­lə­rin illik məbləğini göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq praktikada (2.1) formulasından yalnız bir nomenklaturalı istehsallarda məhsul (iş və xid­mət­lər) satışından yaranan mənfəətin amilli təhlilində istifadə olunur. Bu zaman real­laşdırılan məhsulun (iş və xidmətlərin) miqdarının, onun satış qiymətinin, də­yi­şən və şərti-sabit xərclərin ümumi məbləğinin dəyişməsinin konkret növ məh­sul (iş və xidmətlər) satışından yaranan mənfəətə təsirini hesablamaq və qiy­mət­lən­­dirmək praktiki cəhətdən heç bir çətinlik törətmir.

(2.2)

burada, P_ms – məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan pul gəlirlərini, - isə məhsul (iş və xidmətlər) sa­tı­şından əldə olunan pul gəlirlərində marjinal gəlirin xüsusi çəkisinin orta kə­miy­yə­tini göstərir. Bir faktı qeyd etmək lazımdır ki, marjinal gəlirin xüsusi çəkisinin or­ta kəmiyyəti müxtəlif faktorların təsiri nəticəsində dəyişə bilər: 1) məhsul (iş və xid­mətlər) satışından yaranan ümumi pul gəlirlərinin tərkibində konkret növ məh­sul (iş və xidmətlər) satışından əldə olunan pul gəlirlərinin xüsusi çəkisinin də­yişməsi; 2) konkret növ məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan pul gə­lir­lə­ri­nin tərkibində marjinal gəlirin xüsusi çəkisinin artması (azalması); Məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan pul gəlirlərinin ümumi məbləği satış qiy­mə­tin­dən, məhsul (iş və xidmətlər) satışının həcmindən (H_sm) və onun strukturundan (UD) asılı olaraq dəyişikliyə məruz qalır. Bu halda, çoxkomponentli is­teh­sal­lar­da məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan mənfəətin amilli təhlili modeli aşa­ğıdakı formanı alır:

(2.3)

Prak­tikada, (2.3) modelinin köməyi ilə satılmış məhsulun (iş və xid­mət­lə­rin) na­tu­ral ifadədə miqdarının, onun satış qiymətinin və strukturunun də­yiş­mə­si­nin, elə­cə də dəyişən məsrəflərin və şərti-sabit xərclərin ümumi məbləğinin art­ma­sının (azal­masının) məhsul satışından yaranan mənfəətə tə­si­ri­ni he­sab­lamaq və qiymət-ləndirmək heç də çətin olmur.

Cədvəl 2.1