Magtymgulynyň Düşündirişli Sözlügi, Türkmen ýazyjysy Nurmuhammet Aşyrpur (Aşyrpur Merdeow) tarapyndan ýazylyp birinji jildi 1997 ýylda Eýranyň Gunbedkabus şährinde çapa berildi
Yüklə 6,36 Mb.
|
|
- ser. duw. DUW JAHAN(p. du: jaha:n) - ser. duw. DUW REKEGAT (p. du: reke''at) - ser. duw. DUW TEN (p. du: ten) - 1) gazylyp alynýan ýa-da ajy suwdan DUZ (du:z) alynýan ýiti tagamly nahara goşulýan ak madda; 2) gm.tagam, iýmit, çörek; 3) lezzat, datly. Dünýä sözi meňzär duzsuz tagama. Kişiniň duzuny dadyjy bolma. - bile duz-tagam iýen. DUZ EMEK ( t-p. du:z+nemek)Nemek-duz diýmekdir. Mü'müne azar biýr adamyň pisi, Turar, dagwa tutar duz-emek bilen. - 1) duz bermek, duz basmak; DUZLAMAK (du:zlamak) 2) gm. duzly sözler bilen ýüzüni almak;awutmak. Magtymguly, haýwan bilse balasyn, Ynsan bagryn duzlamaýyn bolarmy? DUM (p. dom) - guýruk, haýwanlaryň we guşlaryňbeden organlaryndan biri; dumly-guýrukly. Goç dumly, guş dilli, galkan gulagy. DUMAN (duma:n) - 1) tozanyň howa galmagyndanemele gelýän bulançaklyk; 2) otdan ýokary galýan garahowa, tüsse; 3) ümür, tot. Bitiren işin, görüň, gende namardyň, Jeň diýiban gaçar duman ýoluksa. DUMLY (p-t. domly) - ser. dum. DUMMUÝ (p. dom+mu:ý)- gylguýruk (guşuňady). Dummuý çykyp seýrana, Gezer döwran içinde. DUN (a. du:n) - 1) pes, nejis; zelil; 2) aşak; aşakdabolan; 3) başga, gaýry; dun dünýä, dähri-dun - pesdünýä, wepasyz dünýä; şahy-dun - pes patyşa, ýaramazpatyşa, zalym şa. Köp namarda mal berip sen, dun dünýä, Gözi gökde, gaýgysy ýok, sir gider. DUNHIMMET (p-a. du:n+himmet)- pes, päli ýaman,betniýet, zat görmedik; erki bolmadyk. Her musiFFä(?) jan çekmegiň ebesdir, Dunhimmetden, saňa hergiz il bolmaz. DUR (p. du:r) - daş, uzak; dur düşmek - daşadüşmek, uzak ere düşmek. Eter tarpatyl-aýnda mähjur bolup düşen dur; dur olmak - daşlaşmak; aýrylmak, aýrylypgitmek. Gam senden sowular, derdiň dur olar, Kemal han owgan dek äre ýüz ursaň; dur eýlemek (etmek) - daşlaşdyrmak, uzaklaşdyrmak,aýyrmak. HäFt dowzahny oşol ummatymdan eýledur. DURA-BARA - ýuwaş-ýuwaşdan, kem-kemden,bara-bara, barha. Dura-bara dosty sowyr, Garyp galan barsyz ärden. DURA-DURA - durup-durup; ýuwaş-ýuwaş,kem-kemden. Bisabyr gul tiz ýolugar belaga, Sabyrly gul dura-dura şat bolar. - "durmak" sözünden, 1) duralga, durulmaly DURAGýer; 2) mesgen, mekan, menzil; 3) "Kur'an" okalanda käbirdurulýan ýer. Bu sözuň "duru:g", ýagny "ýalan"bolmagy-da mümkin. Ýlançy bendemiz, sansyz durag bar, Bilip, ýalgan sözni aýdyjy bolma. DURD (p. dord) - 1) galyndy, çökündi; 2)arak-şerabyň löderesi, gabyň düýbünde galýan goýylödere. Gündogar edebiýatynda şeýle içgi iň güýçli welezzet beriji hasaplanypdyr. Selim, Baba Selman buýurdy merde, jyýalany tutup, saldylar durda. DURDY ŞAHYR- Magtymgulynyň döwürdeşşahyrlaryndan biri. Magtymguly onuň bilen sorag-jogapgoşgy aýdyşypdyr. Durdy şahyr, senden habar alaýyn, Öten pygamberiň ýaşy nädendir? - 1) sap, arassa, tämiz, päkize, bulançak däl; 2) DURYaçyk, bulutsyz (howa); antonimi: bokur, bulançak. Hak tagala, bu ne-niçik ahwaldyr, Dury diýp içdigim gumly çykypdyr. DUTA (p. du:+ta:) - bükük, bükülen; iki bükülen;duta kylmak (eýlemek)-bükmek, iki bükmek. Kyl duta puştuň amaldan, biriýa senjide bol! Haşrda mizan terazusy gurulmasdan burun. jelek elip kaddym duta eýledi. DUSTAG - 1) türme, tussaghana; 2) turmä salnanadam; ser.tussag. jaýy-bent oldum bu gün gam haýlynyň dustagyna, Ýüz bela-mähnetli bir söwdaýa aşykbolmuşam. DUHAN (a.doha:n, ks. adhana) - 1) tütün; düýt; 2)duman; Sureýi-duhan- "Kur'anyň" kyrk dördünjisüresiniň ady. Bu sözler ol "sureýi-duhandyr". DUHANKEŞLIK (a-p. doha:n+keşlik) - çilimkeşlik,çilim çekmeklik. Duhankeşlik halal bilse, öz käFir, Zen talak, halal Fitwa bergen käFir. DUHUL (a. dohu:l) - girmek, girmeklik, dahyl bolma;duhul kylmak (etmek)-girizmek,girdirmek. Külli-ummatlarny jennet era kylgyl duhul. DUÇAR (p. doça:r) - uçrama, ýolukma; duş gelme;duçar bolmak uçramak, ýolukmak, duş gelmek. Duçar bolup, alym bile ýörene. Şoňa duçar bolsaň, işiň ýol alar. DUŞ GELMEK (du:ş gelmek)- gabat gelmek, duçarbolmak; duş etmek - duçar etmek. Rahmete duş gelip, bu wagt erenler, Hak nury seçiler çagdyr bu çaglar. Dilegim duş etme zalyma meniň. DUŞAK - 1) aýag bagy, düýäniň, eşegiň, atyň ikiöňki aýaklaryny daňmak üçin ýüp; 2) böwet,päsgel. Öý, il gerek, ýorgan-düşek, jerzent bentdir aýal - duşak DUŞWAR (p. doşwa:r) - kyn, müşgil, aňsat däl,çetin. Niçe bolgan wezni-agmalynda ryswa köp durar, Ýygla bu gün halatyň duşwar bolmasdanburun. DUŞGÄR (du:ş+gä:r) - duş geýän manysyndaulanylypdyr. Türkmen dilinde gabat gelenok. DiňeMagtymgulynyň ady bilen ýazylan goşguda duşgeýär. Her ýan gadam ursa saýýat, bolmaýyr olduşgär, Bendi kylyp ala bilmez, düşmez türkmenbalasy. DUŞMAK (du:şmak) - sataşmak, duş gelmek, gabatgelmek; ýüzbe-ýüz bolmak. Bir başym sansyz derde DUşdy diýip aglaryn. DUŞMAN (p. doşmen) - 1) ýow, ganym, ýagy; 2)zyýan getirýän zatlar. Ýman bile duşman bolma, Duşman bile syrdaş bolma. DUÝuNMAK - duýmak, aňmak, özüňi duýmak, özýagdaýyňy bilmek. Oglanlyk, garrylyk hiçdir, Gurply wagtyň duýunawer! DÜWÜNBIL - ser. dügünbil. DÜGÜL (p. degel,dekel) - 1) direg, uzyn we ýogyn pürs;2) bogaldyk; 3) gm. ýokary, örän beýik. Burgüt guş deý ganat kakyp dügülden, Muhannesler geçer jandan, oguldan. DÜGÜNBIL- bili düwünli, ortasy düwünli (ýaý). Baş goşmandyr arryk, agsak şa bile, Atdyryp dügünbil sary ýaý bile. DÜZEMEK - abat etmek, gurmak, tertibesalmak. Guwanma kesekden gurlan binaýa, Kesek bina tutmaz düzemek bilen. DÜÝT (p. du:d) - 1) tüsse; 2) çaň, duman; 3) gm.çilim. Her zaman düýt ýuwtduryp, her öýkeniňiz daşeýleýir, Bary gapyl bolmaňyzlar şeýle betkärdirçilim. - 1) çilimkeş, çilim DÜÝTKEŞ (p. du:d+keş)çekýän, papiros-sigaret çekýän; 2) hammamyň, peçiňtüsse çykýan turbasy. Janyňa kast etme, düýtkeşim, özüň, Haýypdyr janyňa, çilim çekmegil! DÜÝŞ (dü:ýş) - uklap ýatan adamyň kellesindepeýda bolýan hyýaly zatlar. Adam utanmaz işinden, Gorkar ýatanda düýşünden. DÜKAN (a. dokka:n, ks. deka:ki:n) - 1) her hili harytsatylýan jaý, magazin; 2) senetçilik ussahanasy. Dükanym eýesiz galdy, neýläýin. Boş galdy dükänim, dargady barym. Ol ne ussat erer, nedir dükany, Ussat bolsaň, bize mudan habar ber! DÜLDÜL (a. doldol) - miFiki çalymtyl bir urkaçygatyryň ady. Bu gatyry Müsüriň Aleksandriýe şäheriniňMukawkas atly häkimi Muhammet pygambere sowgatiberipdir. Muhammet bolsa ony oz giýewi hezret Alabagyşlapdyr; Düldül duwar - 1) Düldül münen; 2) gm.hezret Aly. Gurt aglap, Ýkup ýanynda, Düldül Alynyň şanynda. Neda kyldy Ganbary. DÜLDÜL SUWAR (a-p. doldol+sewa:r) - ser.Düldül. DÜNÝÄLIK (a. donýa:lik) - baýlyk, dünýä malynyele alanlyk. Niçeler mal tapmaz, teňgi-dest bolar, Niçeler bar-dünýälikden mest bolar. - dünýä sözüniň gysgaldylan DÜŇE (a. doňýa:) Formasy, älem, jahan, ýaşalýan planeta. KäFirler kast etdi resul janyna, Resul doga kyldy düňe malyna. DÜR (a. dorr, ks. dorar) - 1) gymmatbaha daş, göwher,hünji, merwerit; 2) gm. söz, çeper söz, manyly söz; dürsaçmak - saýramak, gowy sözler aýtmak, çepersözlemek. Käşki, soran bolsa saçadym dürler; dürri-bigymat - 1) arzan dür, bahasy pes dür; 2)bahasyna etip bolmajak, juda gymmat. jis äriň ýagşy hatyny, Dürri-bigymata meňzär; dürri-galtan - togalak dür, gymmatbaha dür. Her kimge el bermez dürri-galtany; dürri-egana - ýeke-täk dür, taýy bolmadyk dür;dürri-manzum - şygra öwrülen çeper sözler. Bilen ýanda meňzär gymmat düre sen, Magtymguly, ýangyl, öçgül, Ý lal otur, ýa dür saçgyl. DÜRDÄNE (a-p. dor+da:ne) - 1) ýeke-täk merwerit,dürüň bir dänesi, dürüň bir sany hünjüsi; 2) gm.gözýaş, gözýaş damjasy. Hijranyda çäki erer ýakam Ýusup diýe-diýe, Niçe dürdänedir, gözden dökem Ýusupdiýe-diýe. DÜRLÜK - dürli, her hili, jürbe-jür,dürli-dürli. Gara ýerden ýaşyl sebze gögerdip, Her agaçdan dürlük miweçykardyp. - ser. DÜRRI-BIGYMAT (a-p-a. dorr-e bi:+gy:mat) dür. - ser. dür. DÜRRI-GALTAN (a-p. dorr-e galta:n) Jahan boldy münewwer, Dürri-galtanym geldi. DÜRRI-EGANA (a-p. dorr-e ýega:ne) - ser. dür. Her kaýsysy baglar içre şahana, Şejagat bahryda dürri-egana. DÜRRI-MANZUM (a. dorr-e manzu:m) - ser.dür. DÜRÜST (p. dorost) - dogry, düzüg, ýerinde. Eý, ýaranlar, haram işe ulaşmaz, Eger dürüst bolsa päli bendäniň. - "düşmek" işliginiň gadymy hal işlik DÜŞGEÇ Formasy; düşüp, düşen. Sen düşgeç zeminlere. Düşgeç ol mejlis era, her kim çeker, bimareder. DÜŞGÜN - 1) düşen, pese süşen; 2) bagtlydurmuşyny elden gideren; 3) duçar bolan. Bir uFta düşgüne, Köňül gele joşguna. Gojaldym, düşgün oldy, gyşa döndiýazlarym. - düşmedik; düşmän; hal DÜŞMEEN,DÜŞMEÝIN işlik; "düşmek" işliginiň-an-en öten zaman orak işlikFormasynyň ýokluk galyby. Watandan aýrylyp, garyp düşmeýen, Ülkesinde iliň gadryn hiç bilmez. DÜŞÜBAN (düşüba:n) - düşüp, "düşmek"işliginiň gadymy hal işlik Formasy; gözden düşmek -abraýdan düşmek, ryswa bolmak, özüňiýigrendirmek. Magtymguly aýdar, iliň gözünden Düşüban hor bolsaň, görgün özünden. DYZ (dy:z) - but bilen baldyryň süňkleriniň birigýäneri; dyza çökmek - boýun burmak, ýalbarmak; boýunbolmak, boýun egmek. Sany, hesibi ýok gelýän perýadyň, Dyza çöküp ýyglar Turan, Çowdur han. Elden gitse ýigitligiň bahary, Kuwwat gaçar, dyz egiler, bil galmaz. DYKANÇ - dykylyp salnan zat, dykylan zat. Tamugyň dykanjydyr, her kim bu işge razydyr, Şek degildir, dostlarym, geldi kyýamatdannyşan. DYMMAK - ümsüm oturmak, geplemän oturmak, sesçykarman oturmak. Hudany unudyp, ýalan sozländen, Läkin, lal oturyp, dymmak ýagşydyr. DYMYŞK (a. Dymaşk) - Damask(r). Siriýanyňpaýtagyty. Örän gadymy şäherleriň biri. Onuň taryhyYbrahym Halyldan-da dört müň ýyl ozal başlanýar.Dürli döwürlerde grekler, Eýranlylar, rimliler webaşgalar tarapyndan basylyp alnypdyr. Emma ikinji halypaOmar ibi Hattap döwründe 14-nji hijri (635-636) ýylyndabu şäher musulmanlaryň eline geçýär. 1946-njy ýyldaSiriýa özbaşdak bolandan soň ýurduň paýtagty bolýar.Bu şäheriň gadymy ady Şamdyr. Şam, Nejepde, Mekge, Dymyşk ilinde... Ý reb habar bilerinmi, ýar, senden. DYNDYRMAK (dy:ndyrmak) - 1) aglamagyny besetdirmek, eňremegini goýdurmak; 2) ynjaltmak,köşetmek. Tört gije üç gün aglap, dyndyrdygym bilmezmiň? Eşek münüp Isa dek, ýeldirdigimbilmezmiň? DYNMAK (dy:nmak) - halas bolmak, rahat bolmak,azat bolmak, gutulmak; 2) ynjalyk tapmak, karar tapmak;3) kesmek, üzmek. Ol jandar ýok bolar, halk andan dynar, Ogul-gyz az dörär, halk öwji synar. Halaldan, haramdan ýygnap gallalar, Her ne tapsa, dynmaý dyka başlady. - ynsanyň we haýwanyň el-aýak DYRNAKbarmaklarynyň ujundaky duýgusyz buýnuz-süňk. Dyrnagy demirden talaňçy dünýä, Işiň ýokdur namys bile, ar bile. DYRYG (p. diri:g) - ser. daryg. - dyrjaşmak, jan çekmek, jan etmek, DYRYŞMAK yhlas bilen ýapyşmak, çalyşmak. Aç dyryşar gaty nany iýmäge, Müşgildir bişirge un tapylmasa. DÄLW (p. delw) - ser. delw. - ýüz döndermek, boýun DÄNMEK (dä:nmek) towlamak, söz berip, soň boýun towlamak. Asy bolma, günähiňden dänewer, Özüň tany menligiňden inewer. DÄjBE (a. da:bba, ks. dewa:b) - dört aýakly haýwan;ýer ýüzünde ýöreýän haýwan, köplenç ýük çekýänwe münülýän haýwanlara aýdylýar; däpbetil-arz - ýerhaýwany, ýeriň ýüzündäki haýwan (dini düşünjeleregörä, ol haýwan kyýamatyň öň ýanynda Deçjal (ser)bilen geljekmişin, adam şekilinde bolan bu haýwanyň birelinde Musanyň hasasy, beýleki elinde Süleýmanyňmöhüri bolup, şol möhüri dinsizleriň maňlaýynabasjakmyşyn). Däpbetil-arz atly deçjal soňundan, SaFadan Merweýe, bil, beýan geler. DÄjBETIL-ARZ (a. da:bbet-ol+arz)- ser. däpbe. DÄRI (p. da:ru:) - derman; em. Il-günde gadyr galmasa, Söz hem ne derde däridir. DÄHR (a. dehr, ks. dohu:r) - 1) dünýä, älem, jahan;2) asyr; zaman, zamana; soňy bolmadyk zamana, rozugär(ser), döwür, uzak mütdet; 3) dünýä, tebigat; dähr era(içre) - dünýäde, dünýäniň içinde. Dähr içre bolar her dem, jahan içre jan peýda. Anyň üçin dähr era bir köşe kyldym ygtyýar. Ýygylsa, kylmaz çäre, aňa dähriň tebibi. - ser. dähr we DÄHR ERA (a. dehr era:) era. DÄHRI-DUN (a. dehr-e du:n) - ser. dun.
Egdir, aç hem bolsa, şire ýüz ursaň. Ýlançyda ýegdir galsa ýagşy at. Gökde melik, ýerde beşer ýegrägi. EGAN (p. ýega:n) - ser. ýegana. - (asly "ek+ga:ne), ýeke-täk, EGANA (p. ýeta:ne) tenha, ýeke; deňsiz, taýsyz, ýalňyz, deňi-taýy bolmadyk;yşky-egana - ýalňyz yşk, ýeke-täk yşk; ýalňyzyňyşky. Çün meni ryswa kylan yşky-egana ugradym... Şunça sergerdan-sepil-u zaýa aşyk bolmuşam. EGSAN (p. ýeksa:n) - 1) deň, barabar; birmeňzeş; 2)düz; sap; ýegsan etmek- barabar etmek, birmeňzeş etmek;ýegsan bolmak - biri-birine meňzeş bolmak. Dost goýmadyň, ýegsan etdiň ýer bile. Dünýä gelen barça zatlar Egsan bolar ýer biläni. - köne düşünje EDI ASMAN (t-p. ýedi a:sma:n)boýunça, perişdeleriň mekany. Magtymguly "Sygyrsuratlyk" atly goşgusynda ýedi gat asmanyň atlarynysanap geçýär. Olar: Rukga, Arkalwin, Kaýdum, Magun,Ratga, (Erkyýa), ReFna (Fena) , Ajap (urýana). Soň şolýedi gat asmanyň işlerini düzgüne salýan dörtperişdäniň atlaryny-da sanaýar. Olar: Mikaýyl, Ezraýyl,YsraFyl, Jebraýyl. Şulardan soň şahyr ýeriň wederýalaryň eýeleriniň (beýikleriniň) atlaryny-dagörkezipdir. Olar: Sarsaýyl we Karkaýyl. Magtymgulynyňýazyşyna görä, birinji gat asman ýyldyzlardan ybaratbolup, onuň asly ýaşyl zumurratdan. Ikinjigat-kümüşden; üçünji gat-gyzyl ýakutdan; dördünjigat-ak hinjiden; bäşinji gat-gyzyl altyndan; altynjy gat -sary ýakutdan; ýedinji gat bolsa-nurdan. Goşguda her gatasmanyň özüne mahsus perişdesiniň sypatlary weýeeleriniň (beýikleriniň) atlary-dagörkezilipdir. "Töwratda" ýedi gat asmanyň atlary şeýle berilýär:Bilon, Rokiýa, Şhakim, Zebul, Maon, Mahon, Arabat. Ilki asman tutmuş ahtardan zynat, jerişdesi badyr sygyr suratlyg, Ady Rukga asly ýaşyl zumurrat, Beýikleri bardyr Ysmaýyl atlyg... Sorsaň ýedinji gat gökdäki syrdan, Ady Ajap durur, asmany nurdan, jerişdesi bardyr adam sypatlyg, Beýikleri bardyr Nurbaýyl atlyg. EDI WELI- bulara "budalaýy-sabga" diýilýär.Jamynyň "NeFehatyl-üns" atly kitabynda aýdylyşynagörä, hudaý tagala ýer şaryny ýedi ýurda bölüp,şolaryň her birine öz bendelerinden birini ýolbaşçybelläp, olara "abdal" at goýupdyr. Edi weli şol ýedi abdalbolmaly. Käbir maglumatlara görä, ýedi weliden maksat:aktap, owtat, nukaba, nujaba, abdal, gows we ahýar (ser).bolmaly. On iki ymam, ýedi weli, çiltenler, Hyzyr-Ylýas nebiulla haky üçin. Edi weli, ýaran bolup, medet ber. - köne düşünjelere görä, Allatgala EDI GAT ER Muhammediň nuruny ýaradyp, ol nura rahmat nazary bilegaraýar, uly deňiz döreýär.Ondan soň deňze nazarsalýar, ol deňiz gaýnap möwüç urup, köpük bolýar. Olköpük ýedi para bolup, şol ýedi para köpükden ýedigat ýer sişenbe güni emele geýär. Ol ýedi gat ýerbiri-biriniň üstünde, bir gat erden ikinji gat ýeriň arasybäş ýüz ýyllyk ýoldur. Her gat eriň özüne mahsus adybar: 1) Remka; 2) Ahlada (Halda); 3) Arka; 4) Harma(Erbiýa); 5) Lagar (Humalta, Mutaýýa); 6) Siçjin (Ajiba);7) Garyba; (Aýna). Käbir sözlüklerde ýedi gat ýer "HäFtyklym" ("Edi yklym") bilen bir manyda düşündirilipdir.Her gat ýerde belli bir mahluk ýaşaýarmyş. Edi gat ýerde kylmyş sakar dowzahy, Weýildir guýusy, siçjin bulagy. Edi ýerde, dokuz pelek üstünde, Ý reb, habar bilerinmi, ýar, senden! - ser. asman. EDI GÖK Dosta ýetdi bara-bara, Edi gögi ýara-ýara. EDI DAG- gadym döwürde meşhur bolan ýedi dagaşakdakylardan ybarat: 1) Kap dagy; 2) Demawend dagy(türkmenleryň arasynda Jümäwetdag ady bilen meşhur);3) Serendip dagy; 4) Gülüstan dagy (Tusuň ýakynynda);5) Waran dagy (Magrypda); 6) Lezgiýan dagy (muňaJebeli-Fatk hem diýilýär), bu dag derbendiň ýakynyndaKaspi deňziniň kenaryndan başlanýar; 7) Çyn (Hytaý)dagy. Edi dag, ýedi derýa, Däli dünýäni görsem. EDI DERÝ (t-p. ýedi derýa:)- ýedi deňiz, giňmeýdany tutýan we içinde gämiler ýüzüp bilýän suwhowdany. Gadym döwürde adamlar ýeriň ýüzünde ýedisany deňiz bar diýip pikir edipdirler. Ol deňizleriň atlaryşeýle: 1) Ahzar (Ýşyl) deňzi; 2) Umman deňzi; 3)Gulzum ýa-da Gyzyl deňzi; 4) Berber deňzi; 5) Okýanus(Okean); 6) Rum ýa-da Kostantaniýe deňzi; 7) Garadeňiz. "Burhany-Katyg" sözlüginde şol deňizler aşakdakyýaly berlipdir: 1) Çyn (Hytaý) deňzi; 2) Magryp deňzi; 3)Rum deňzi; 4) Nabtaş deňzi; 5) Tabarye deňzi; 6) Jürjendeňzi; 7) Horezm deňzi. Edi dag, ýedi derýa, Däli dünýäni görsem. Ol ne kişi, ýedi derýa geçedir? Sekizin gözleýip, mestana barmyş? EDI DOWZAH (t-p. ýedi du:zah)- köne düşünjeboýunça, ýedinji gat ýerden soň jähennem ýa-dadowzah diýilýän mekan bolup, ol-da ýedi gatmyş. Olaryňatlary aşakdakylardan ybaratdyr: 1) sakar; 2) sä'y:r; 3)leza (nati); 4) hutama; 5) jehim; 6) jähennem; 7) hawyýa.Şu ýedi gat dowzahyň her biri dürli tipdäki günäkäriňjezalandyrymagy üçin bellenilipdir. Her kime zulm eýlese, hak dowzahyň odun saçar, Tapdy dowzahdan aman, kim söhbetiň görgeçresul. EDI ÝYLDYZ- ýedi sany hereket edýän ýyldyz."Gyýasul-lugat" sözlüginiň berýän maglumatynda görä,olar aşakdakylardan ybarat; 1) Kamar(a). Muňa parsça Mah (Aý) diýilýär,hindiçe ady-Sum. Bu ýyldyzyň orny birinji gat asmandabolmaly; 2) Otarit (a). Munuň parsça ady Tir,hindiçesi-Budh. Grek dilinde muňa Hermes diýilýär. Buýyldyz Günüň töwegine aýlanýan iň ýakyn we iň kiçiplaneta hasaplanýar. Ol Gün ýyl hasabynyň dördünjiaýy (tomsuň başy), 88 günde bir gezek Günüňtöweregine aýlanýar; Mekuriý. Munuň orny ikinji gatasmanda; 3) Zöhre(a) (wenera). Muňa pars dilinde Nahytdiýilýär, hindiçe ady Sukar. Munuň orny üçünji gatasmanda bolmaly, Ere ýakyn planetalaryň biri; 4)Şems(a). jars dilinde muňa Hurşyt (Gün) diýilýär,hindiçe ady Ait. Munuň orny dördünji gat asmandabolmaly; 5) Myrryh (a). Muňa pars dilinde Bähramdiýilýär, Mars, hindiçe ady Mangal. Munuň orny bäşinjigat asmanda, Myrryh gan ýaly gyzyl bolany üçin, gadymdaol uruş hudaýy hasaplanypdyr; 6) Müşteri(a), Ýupiter.Muňa parsça Birjis, hindiçe-de Brahaspat diýilýär.Munuň orny altynjy gat asmanda bolmaly. Günsistemasyndaky planetalaryň iň ulusy hasaplanýar.Ýgtylygy jähetden Zöhreden soň ikinji orunda durýar.Muňa "jelegiň- asmanyň kazysy" hem diýlipdir; 7) Zuhal(a), Saturn. Munuň ady pars dilinde Keýwan, hind dilindeSanyçar bolmaly. Munuň orny ýedinji pelekde bolup,Müşteriden soň iň uly planeta hasaplanýar. Bir ýagtyhalka onuň töweregini gurşap alypdyr. Edi ýyldyza parsdilinde "HäFt ahtar" we "HäFt sitara" hemdiýilýär. Magtymguly, sözleýir, dokuz pelek Zöhresi, Edi ýyldyz gardaşy, Aýyň, Günüň parasy. EDI MERDAN (t-p. ýedi merda:n)- 1) ýedi erkekler(haFt merdan); Muhammet pygamber we dört halyFa(dört çarýar), ýagny Abubekir, Omar, Osman, Aly hem-deonuň ogullary Hasan bilen Husaýyn; 2) käbir sözlüklerdeýedi merdan aşakdakylar hasaplanýar: aktap (ser.), owtat(ser.), nukaba (ser.), nujaba (ser.), abdal (ser.), gows (ser.)we ahýar (ser.). Käbirleri-de eshaby-kähFi ýedi merdandiýip ýazypdyr, çünki olar ýedi adam bilen bir it ekenler;ser. ýedi weli. EDI jIR (t-p. ýedi pi:r)- ýedi sany meşhur kary("Kur'any" labyzly okaýan) ýedi pir adyny alypdyrlar.Olaryň atlary: 1) NaFyg Medeni; 2) Abdylla ibn KesiriMekki; 3) Abu Amr Basry; 4) Ibn Amyr Şamy; 5) AsymKüwFiý; 6) Hemze KüwFiý; 7) Aly KüwFiý (lakamyKisaýy). Gide bilmen şähriňize, hyz-haramdan gorkaram, Edi piriň labzydan bir ýadygärem dogrusy. EDI SEMAWAT (edi sema:wa:t)- ýedi asmanlar, edigökler; ser. ýedi asman. (a.t. ýedi solta:n)- türkmen klassyky EDI SOLTAN - ýedebiýatynda (edilikleriň) ençemesi bar. Şolardan (edigat ýer), (edi gat asman), (edi dag), (edi pir), (edi yklym),(edi ýylduz), (edi aşuk-magşuk) we başgalary görkezmekmümkin. şol (edilikleriň) biri-de (edi soltan) ýa-da (edihojadyr) Bular hakda öň hem gysgaça ýatlanypdy. Emmaasyl çeşmelere salgylanyp, degişli mysallar getirilmändi.Galyberse-de, olaryň kimlerdigi barada dürli garaýşyňbardygy aýdylmandy. Hakykatda (edi soltan) ady iki toraraaýdylýar. Olaryň birinjisi ýedi sany meşhuraryF-pir-sufizm taglumatynyň belli wekilleridir. Bularyňkimlerdigi hakda Orta asyr çeşmeleriniň biri bolan(Syrajyl-ajyzyn) atly şygyr bilen ýazylan didaktiki eserdemaglumat berlipdir. Bu eseriň bir wariantyDöwletmämmet Azadynyň golýazma eserlerini öz içinealýan bir ýygyndyda hem duş gelýär. (syrajyl ajyzynda)(edi soltan) ýa-da (edi hoja) hakda şeýlediýilýär: Hatmy-hoja ýedi büzürkniň işi, Aýdaýyn-saňa beýanyn, ýeý kişi Bagzy diýip, "edi soltandyr" olar, Bagzy ýedi hoja diýp berdi habar. Edi hojany saňa meFhum eteý, Atlaryn bir-bir saňa maglum eteý. Türk içinde hoja Ahmet Ýsawy, Olar erur köp meşaýyh serweri, Edi äriň biridir ol ni:kza:t, Hoja Abu Ýusuby-a:ly syFa:t, Hoja Abdylhalyky - ol ni:kna:m, Tutdy ol Gajduwan mülki tamam. Är Bahaweddin Buharadan erur, Bu sagyt hoja Abulhaýr ol eziz, Ediniň biridir, eý sahyp temiz. Birini ol şyh Abulmansur eder, "Matori:di" diýp, ol ärden al habar Edi hojanyň biridir Bulhasan, Harakan mülkün kylyp ötdi watan. Görşümiz ýaly, bu ýerde ady tutulan ýedi ägirdikäbiri (edi hoja), käbirleri-de (edi soltan) diýipatlandyrypdyr. Olaryň altysy k-kDD asylaryň aralygynda,biri-de kDý asyrda ýaşap geçen şahsyetlerdir. Olar: Hoja Ahmet Ýsawy (1105-1160), hoja Abu ÝusupHemeanu (1048-1140), Hoja Abdylhalyk Gajduwany(1179-njy ýylda aradan çykan), hoja BahaweddinNagyşbendi (ady Hojamuhammet, Buharadan)(1318/9-1388/9), Hoja Bu Sagyt ýagny, Abusagyt Abulhaýr(967-1048/9), şyh Abulmansur, ýagny, Hüsaýyn ibnMansur Beýzawy Hallaç (921-922-nji ýyllarda öldürilen),Bulhasan, ýagny, Abulhasan Harakanu (1033-1034-njiýyllarda aradan çykan). Bularyň hemmesi Gündogardaatlary meşhur aryF-sopulardyr. Şular bilen birlikde, ýedi sany ussat şahyr - gündogaredebiýatynyň ýedi sany klassygy (edi soltan) adyna ýeýebolupdyr, ýöne olaryň-da edebi mirasy belli derejedesufistik taglymat bilen baglanyşyklydyr. Olar: JelaleddinRumy Möwlewi, Abdyrahman Jamy, Müslihiddin AbuMuhammet Abdulla Sagdy, HaFyz şirazy, şyh FerideddinAttar, Senaýy we Nowaýy. Bularyň işjeňligi esasan, çeperdöredijilik bolsa-da, sufistik taglymat bilen-debaglanyşklydyr. Eý ýaranlar, musulmanlar, Bir gije seýran içinde, Otuz iki kişi gördüm, Ol şahy-merdan içinde.
Sordular saglyk kelamy, Şyhy-Sagyt, molla Jamy Ol (edi soltan) içinde, Bu ýerdäki (şyhy Sagyt) ady şyh Abu SagytAbulhaýyrdyr. Neşirlerde (şyhy-seýit) diýip berilmegi dogry däl. EDI YKLYM (t-a. ýedi ykly:m)- ýedi ýurt. Gadymdöwürde ýer ýüzüniň ýurtlaryny ýedi bölegebölüpdirler. Olar aşakdakylardan ybarat: 1) Hiduwan; 2)Arap we Hebeşan; 3) Müsür we Şam; 4) Eýranşähr; 5)Saklap-Rum; 6) Türk we Ýjuç; 7) Çyn we Maçyn.Gündogar klassyk şahyrlarynyň eserlerinde "Edi yklym"diýen düşünje köplenç "bütindünýä" diýen manynyaňladýar. Magtymguly, Rumustana, Çaldy gylyç Hindistana, Badahşana, Türküstana, Edi yklyma han oldy. Edi yklym bardyr, ýedidir dagy. EDIŇDE (edi:ňde)- ýedi ýaşyňda. Yüklə 6,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|