Magtymgulynyň Düşündirişli Sözlügi, Türkmen ýazyjysy Nurmuhammet Aşyrpur (Aşyrpur Merdeow) tarapyndan ýazylyp birinji jildi 1997 ýylda Eýranyň Gunbedkabus şährinde çapa berildi

Sähra gamyşyndan nayşeker olmaz.

Nayynsap (p-a. Na:-ensa:f) نا انصاف – ynsapsyz, adalatsyz, biensap.

Süythor nayynsaplar halal tyllany,

Haram peydasyna berişin görüň.

Nakyl (a. Nakl) نقل – 1) bir erden başga ere geçirme, daşama; 2) göçme, öyüňi çalşyrma; 3) hekayat, rowayat; 4) agyzdan-agza ya-da kitaplar arkaly dowam edip gelen parasatly söz; 5) terjime.

Ata-baba aydar, şeyle nakyldyr,

«sözlemän oturmak, bilseň, nakyldyr».

Nakyp (a. Naky:b, ks. Nokaba:) نقيب – 1) kowum başlygy, bir taypanyň yolbaşçysy, aksakal; 2) ser. Nukaba.

Üç yüz altmyş alty eren her biri,

Her gününe biri nakyp oturmyş.

Nala (p. Na:le) ناله – agy, eňreme; ah çekme, iňňildi, zarynlama; nala düşmek (çekmek) – iňňildemek, ah çekmek; nala-giryan – zarynlap aglayan, zaryn agy; nala yaymak – agyny äşgär etmek.

Ol adam oglunyň imes balasy,

Gulagyn dyndarmaz aşyk nalasy.

Çeň şowkundan ol nigär ne nalaga düşdi nay.

Eder men nala-giryan.

Aglayyr bilbil mydam, älemge yayyp nalasyn.

Nalan (p. Na:la:n) نالان – 1) nala çekyän, eňreyän, zarynlayan, ah çekyän; 2) nala çekip, zarynlayan halda, ah çekip; nalanan – nala çekyänler, eňreyänler.

Mydam olup juende,

Til seniň üçin nalan.

Nalaç (p-a. Na:-’ala:ç) ناعلاج – alaçsyz, çäresiz, çykgynsyz yagdayda bolma; alaç tapmayan.

Binamaz bendäni gör, dowzahdadyr nalaçny,

Binamaz yüzi gara, dergähide mätäçni.

Nalyş (p. Na:liş) نالش – agy, iňňildi, aglama, pygan, nala, ah, eňreme; nalyş kylmak (etmek) – agy bilen yüz tutmak, aglamak, eňremek; nalyşly – nalyş edyän, aglayan, eňreyän.

Doga kylyp säher wagty,

Nalyş kylsam guşlar bile.

Nalyş etsem, arzym etmez ol huda,

Dergähiňden tilär nalyşly gullar.

Nam (p. Na:m) نام – at; biriniň ya-da bir zadyň atlandyrylyan ady; nam-nyşan – at-sor, yz, alamat.

Bak, olardan ne nam galdy, ne nyşan,

«pyragy» diyp çagyray sen meň namym.

Nam-nyşan (p. Na:m-nyşa:n) نام و نشان – at we alamat, ady-sory, yz, galan yz, alamat; ser. Nam.

Nam-nyşan yokdy erden,

Asmandan, jennetden, hüyrden.

Hiç biriniň nam-u nyşany bolmaz.

Nama (p. Na:me) نامه – hat, yazgy, depder; salam haty; namayy-agmal – köne düşünje boyunça, göyä her bir adamyň yagşy-yaman eden işleriniň jemi yazylyan yazgy depderi; nama syyah – 1) gara depder, yazgysy gara; 2) gm. Günäkär adam.

Galam alyp, namany gönderdigim bilmezmiň?

Kayda bargay men, meni-şermendeyi-nama syyah.

Nama syyah (p. Na:me siya:h) نامه سياه – ser. Nama.

Namaz (p. Nama:z) نماز – 1) çokunma, boyun egme; 2) musulmanlaryň hudaya boyun sünyändiklerini bildirmek üçin günde bäş wagt eglip-galyp erine etiryän ybadatlary, şonda yörite ayatlar we dogalar-da okalyar; namazy-peyşin - öyle namazy; namazy-huften – yassy namazy, yatyljak wagty okalyan namaz; namazy-diger – geljekki namaz, ikindi namazy; namazy-şam – agşam namazy; namazy-bamdat – ertir namazy.

Säher çagy bir mähraba sataşyp,

Namaz kaysy, azan kaysy, bilmedim.

Peyşini okasaň, üzersiň karzyň.

Tört parzyň okasaň, namaz digerde.

Huftenni terk etseň, dowzahda yakar,

Namazy-şam delmuryp, yüzüňe bakar.

Ertiri okasaň namazy-bamdat.

Namazhon (p. Nama:z-ha:n) نماز خوان - «namaz» we «handen» - okamak işliginiň häzirki zaman köki bolan «han» dien sözlerden düzülen; namaz okayan, dindar, dinçi, takwa.

Namazhon derwüşler, döwletli baylar,

Pelegiň gerdişi keçdir, yaranlar.

Namazy-diger (p. Nama:z-e di:ger) نماز ديگر – ser. Namaz.

Namazy-peyşin (p. Nama:z-e pi:şi:n) نماز پيشين – ser. Namaz.

Namazy-huftan (p. Nama:z-e hoften) نماز خفتن – ser. Namaz.

Namazy-şam (p. Nama:z-e şa:m) نماز شام – ser. Namaz.

Namart (p. Na-:merd) نام مرد – 1) bigayrat; gorkak, muhannes (ser.); 2) ynsapsyz, ynsanyetsiz, pes (adam); näkes (ser.).

Ey yaranlar, mert yigitden mert dörär,

Haçan turdy namart ogly mert oldy.

Namart duşman görse, gussadan öler.

Namahrum (p-a. Na:-mahru:m) نا محروم – mahrum däl, umytsyz däl.

Bir gün çykar sen namahrum,

Gezme hoş kanagat bile.

Namdar (p. Na:m-da:r) نامدار – pars dilindäki «nam» - «at» we «da:şten – bir zatly bolmak» işliginiň häzirki zaman düyp işliginden yasalan sypat; meşhur, atly, belli, abrayly.

Biri zeňňi baba, ol-da namdardyr ...

«maksadyň ne bolsa algyl!» diydiler.

Namut (p. Na:-omi:d) نا اميد – umytsyz, tamasyz; ser. Nowmyt.

Namut galdyň, ger şeytana yol berseň.

Mertden dileg eden namut öwrülmez.

Namyrat (p-a. Na:-mora:d) نامراد – mahrum, maksat-myradyňa etmedik.

Ol kimsedir zelalatyn joşdurdy,

Myrat elde eken, namyrat nedir?

Namys (a. Na:mu:s, ks. Newa:mi:s) ناموس – asly grekçe bolmaly; 2) kanun, nyzam, düzgün; 2) edep, päklik, asyllylyk; 3) ar, utanç, haya, şerim; gayrat.

Magtymguly, geç namysdan, aryňdan,

El götergil bu wepasyz käriňden.

Nan (p. Na:n) نان - çörek; nan-u nemek - çörek-duz; nan-u aş - çörek we aş, sup.

Beren nanyň saya bolsa gerekdir.

Tutgul, yagyn bilgil, nan-u aşymdan.

Ak süyt emdiň, ulaldyň, hey aglar sen nan gerek.

Nan-u aş (p. Na:n we aş) نان و آش – ser. Nan.

Nan-u nemek (na:n we nemek) نان و نمك – ser. Nan.

Nanyg (a. Na:fi’) نافع – peydaly, bähbitli, hayyrly.

Sergyň jahana şayyg,

Hökmüň äleme napyg.

Nar (a. Na:r) نار – ot (ogonü); nar çekmek – ot çekmek, oda sezewar bolmak, oda uçramak.

Süythorlary, gybatkeşi nar çeker.

Daşdan bişdim, içden köydüm, köz boldum,

Ki nar kaysy, kebap kaysy, bilmedim.

Aydadyr magtymguly, bu bendäge nardyr çilim.

Nard (p. Nerd) نرد – ser. Nerd.

Narow (p. Na:rewa:, na:rew) نارو – 1) närza, pisint etmedik; 2) haram; 3) hile, pirim; narow etmek – närza etmek, yykmak.

Köňlüm narow etme, kylma terhosy,

Bir sapar işidir, goyber, azadym.

Narynç (p. Na:renj) نارنج – 1) apelsine (pyrtykala) meňzeş bir sort miwäniň ady, ol örän suwly, emma turşy bolyar, arapça turunç hem diyilyär; 2) şol miwäniň açyk gyzyl reňkiniň ady.

Narynjy, turunjy, leymun almalar.

Ol kim idi dünyäde gulzum deryadan geçdi?

Ol kim idi narynçda ajap gülzara düşdi?

Nas (a. Na:s) ناس - «ynsan» sözüniň köplük sany ya-da köplük manyny aňladyan at; ynsanlar, halk, ilat; umum; adamlar; eyyühannas – ey adamlar.

Geliň bir tedbir eyläň, bu derde eyyühannas,

Dyza çöküp, dem ursa, isa, hyzyr hem ylyas.

Nasry-sayyar (a. Nasr-e sayya:r) نصر سيّار – nasr ibn sayyar, arap serkerdeleriniň biri. Merwan ikinjiniň halyflyk eden döwründe horasanyň häkimi bolupdyr. Abu müslüm gozgalaň turzandan soň, ölüm howpundan gorkup gaçypdyr. Gaçyp barşyna 130-nji hijri (747-748) yylyna golay sawa şäherinde aradan çykypdyr.

Nasry-sayyar, merwan hekem döwründe ...

Zeynel-abydine bagyşla bizni.

Nasyr (a. Nas:sir, ks. Ensa:r) ناصر – kömek beriji, kömek ediji, yardam beryän, yardamçy, kömek edyän; yar; dost. Neşir edilen «wepat bar» goşgusynda bu sözüň manysy tekste ters gelyär. Ol nädogry okalan bolmagy mümkin; aslynda «ka:syr» (saklanyjy, saklanyan, gusur edyän dien manyda) bolmagy has ähtimaldyr.

Yaman işden hemme nasyr (?) Boluňlar,

Sorag bar-u sowal bar-u hayhat bar.

Natuwan (p. Na:tewa:n) ناتوان – güyçsüz, kuwwatsyz; yarawsyz, ejiz; hor, biçäre; kesel, nähoş.

Agzasyna şikes gelip, sargaryp,

Näkuwwat, natuwan, nalaç etmesin.

Yşky birlen häkister bolgan bu natuwana men.

Naferjam (p. Na:ferja:m) نافرجام – 1) ahyry yaramaz, soňy erbet, işiniň soňy erbet adam; 2) bihuda, peydasyz; betgelşik.

Gelleban arbaba dönüp bolmuş arbaplar emir,

Sahlara yokdur itagat, ili naferjam olur.

Nafeü (a. Na:fi’) نافع – ser. Napyg, nafyg.

Nafyg (a. Na:fi’) – ser. Napyg.

Nafyz (a. Na:fiz) نافذ – 1) dilip geçyän, içinden geçyän; 2) täsir edyän, diňlenyän.

Sergyň jahana şayyg,

Hökmüň äleme nafyz.

Nahan (p. Niha:n) نهان – gizlin, yapylgy, üsti örtülgi, yaşryn; nahan olmak – 1) gizlenmek; aradan çykmak.

Er yüzüne yayylyp, yörirler nahan peyda,

Bu bestedahan guşlar kylarlar zyban peyda.

Nahayat (a. Niha:et, ks. Niha:ya:t) نهايت – soň, ahyr, gutaran eri, her bir zadyň gutaryan eri.

Dünyäniň işine yokdur nahayat,

Bilmenem, yakynmy ahyrzamana.

Naçar (p. Na:ça:r) ناچار – 1) nalaç; mejbur; çäresi yok, çäresiz; 2) biçäre; 3) häzirki zaman türkmen dilinde ayal, zenan manysynda ulanylyar.

Namartlar hem muhannesler – naçarlar,

Duzuň iyip, işiň bolsa gaçarlar.

Tire tofrak astyda naçar bolmazdan burun.

Naşayysta (p. Na:şa:yiste) ناشايسته – layyk däl, mynasyp däl; erbet, yaramaz; naşayysta agmal – yaramaz işler, mynasyp däl amallar.

Naşayysta agmalym, göyä gadam urar kör,

Meger eyäm istese, bolgay nury-ala-nur.

Naşat (p. Na:şa:d) ناشاد – ser. Näşat.

Diyr: «kylmagyn naşat sen,

Eyle başym azat sen.

Naşta (p. Na:şta:) ناشتا//ناشته – 1) aç, ertirden zat iymedik adam; 2) ertirlik nahar; 3) ajöze.

Hoş temizli beg oglunyň naştasyn,

Sygyr yatagynda kylmak yaraşmaz.

Naşy (p. Na:şi:) ناشى – 1) tejribesiz, täze işe başlan, öz işinde entek ussatlyk derejesine etmedik; 2) nadan bilimsiz.

Magtymguly, çölde gezen naşyny,

Bilik sorma, köp sürdi diyp yaşyny.

Her naşydan kerem çykmaz.

Iş salyşsaň naşy bilen,

Daga-daşa atar gider.

Naüleyn (a. Na’leyn) نعلين – ser. Nagleyn.

Ne jüre نه جوره – nähili, nätüysli.

Ne jüre zamandyr, nedir hyyaly.

Ne het (p-a. Ne-hedd) نه حد – ser. Het.

Nebat (a. Neba:t, ks. Neba:ta:t) نبات - ösümlik, ot; agaç.

Erden çykan nebatlar,

Gyzyl güller, gök otlar.

Neysansyz, nebatsyz niçe yazlar bar.

Nebatat (a. Neba:ta:t, bs. Neba:t) نباتات – ser. Nebat.

Nebi (a. Nebi:, ks. Enbiya:) نبى – pygamber, allatagala tarapyndan gelyän habary halka etiryän adam, yalawaç; «resuldan» tapawudy: resul kitaby bolan pygambere aydylyar. Emma nebiniň kitaby bolmayar.

Niçe mursal geçdi, niçe müň nebi.

Arzuw eyläp geçmiş öňki nebiler.

Nebis (a. Nefs, ks. Nofu:s) نفس – 1) ruh, jan; yaşayyş; 2) ynsandaky haywany höwes, maddy zada bolan tebigy meyil; 3) ten, jeset, ynsan şahsyeti, her zadyň hakykaty.

Serigat ugrunda dogry yörmedi,

Nebis üçin imansyz öte başlady.

Nebiulla (a nebi:-alla:h) نبى الله – 1) allanyň pygamberi, allanyň habar etiryäni; 2) nuh pygamberiň lakamy.

Älemi gark etdi anyň dogasy,

Dostuň nuhy-nebiulla haky üçin!

On iki ymam, edi weli, çiltenler,

Hyzyr-ylyas nebiulla haky üçin.

Nebüwwet (a. Nebowwet) نبوت – pygamberlik, pygamberlige bellenmeklik.

Ey şehenşahy-nebüwwet, magdany-jud-u kerem.

Newe (p.) نوه – agtyk, ogluň ya-da gyzyň çagasy.

Ogul döwletini bermän eesi,

Yzynda bir nyşan yokdur newesi.

Neda (a. Nida:) ندا – ser. Nida.

Nedamat (a. Neda:met) ندامت - ökünç, puşman; gynanç; eşki-nedamat - ökünç gözyaşy; ahy-nedamat - ökünç ahy-nalasy.

Gussa bile däne-däne gözüňden,

Eşki-nedamatyň akança bolmaz.

Çün yowuz ahy-nedamat kyl-u kallar ondadyr.

Nedermiş ندرميش – asly ne edermiş; näme edyän eken, näme edyän eken; «etmek» işliginiň hekaya öten zaman formasyndan yasalan işlik.

Imdi geldik, müumün gullar nedermiş,

Kaysy işde, kaysy yoldan gidermiş.

Nedir نه دير – nämedir?

Aşyk, beyan eyle, kaysy şejerden,

Hem janly, hem jansyz dogan zat nedir?

Nejat (a. Neja:t) نجات – gutulma, halas bolma, nejat tapmak – gutulmak, halas bolmak; dynmak; nejat bermek (etmek) – gutarmak, halas etmek, boşatmak.

Akybet berdi nejaty, müsürde han eyledi.

Mundag murda jesetge mahaldyr tapmak nejat.

Nejd (a. Ks. Enja:d) نجد – 1) giň we beyik er, beyik erdäki yurt; 2) saud arabystanynda birnäçe giň gumluk meydany öz içine alyan welayatyň ady; 3) şol erde bolan bir dagyň ady.

Nejd dagynda gözel mejnun yşkynda,

Yanar otly leyli bolup galyp men.

Nejd dagyna çykar bolsak.

Nejef (a.) نجف – yrak respublikasynyň şäherlerinden biri. Ewfrat (furat) deryasynyň günbatar tarapynda erleşyär. Dini ylymlaryň möhüm merkezlerinden biridir. Hezret alynyň mazary şol erde erleşyär.

Sam, nejefde, mekge, dymyşk ilinde...

Ya reb, habar bilerinmi, yar, senden.

Nejim (a. Nejm, ks. Enjom we noju:m) نجم – ser. Enjüm.

Nejip (a. Neji:b, ks. Nojeba:) نجيب – ser. Nujeba.

Nejis (a. Nejis, ks. Enja:s) نجس – hapa, arassa däl, näpäk; erbet, yaramaz.

Burnundan aksa nejis, her dem husuly-käm eder,

Bilmes özi dünyä zerre, syratyn betnam eder.

Nejmitdin kübra (a. Nejm-ad-di:n kobra:) نجم الدين كبرى – şyh nejmitdin abuljenap ahmet ibn omar ibn muhammet ibn abdylla sopy hywaky horezmi xıı-xııı asyrlaryň sopy-pirleriň arasyndan etişen iň görnükli şahsyetleriň biri. Onuň meşhur ady şyh nejmitdin kübradyr. 540-njy hijri (1145-1146) yylynda horezmde eneden bolup, 618-nji (1221-1222) yylda hem şol erde mongollaryň yöriş eden wagtynda öldürilipdir. Ol üç sany uly alymyň elinde okapdyr. Yaşlykda isgenderie şäherine gidip, hadys aytmaklyga şol eriň alymlaryndan rugsat alyar. Ol uly alym bolup etişyär, ençeme akyldaryň we şahyryň ussady we halypasy bolyar. Su jähtden ony x-xı asyrlarda geçen abusagyt abulhayyr bilen deňeşdirmek mümkin. Onuň gol astynda köp sopular terbielenendigi üçin oňa «şyhy-weliteraş» («weli yasayan şyh») dien lakam galypdyr. Nejmitdin ilki dini ylymlary we hadysy (ser.) Öwrenyär. Soň tebrizde baba fereçden, dizfulda şyh ysmayyl kasrydan we başga-da ençeme alymlardan sapak alyar. Iň soňunda horezme öwrülip gelyär we medresede sapak berip başlayar. Nejmitdiniň birnäçe şägirdi bolupdyr. Olaryň käbiri: şyh mejditdin bagdady, baba kemal hujandy, şyh nejmitdin razy we b. Nejmitdin sufizme degişli birnäçe eser galdyrypdyr. Meselem, «menazyl-as-sayyran». Nejmitdine halk arasynda «şyh kebir» («beyik şyh») hem diylipdir. Onuň mazary köneürgençde erleşyär.

Nezar (p. Neza:r) نزار – 1) arryk, hor; güyçsüz, gujursyz; 2) yagsyz et; zar-u nezar – biçäre we hor, arryk we haldan düşen; ser. Zar.

Kim olar pamal kylgaylar seni zar-u nezar.

Yagşylyk hemrah kyl, bu dem goluňda ygtyyar.

Nezir (a. Nezr, ks. Nozu:r) نذر – 1) hudayyoly, hudayyň yolunda bir zat bermeklik we berilyän zat; 2) äht, peyman, şert; 3) doga; nezir etmek – huday yolunda bir zat bermegi äht etmek.

Syh bolanlar nezr üstünde uruşyp.

Gol göterdim, durdum pyyaza, nezre,

Diydim: «rugsat bolsa, aydayyn sowal»

Durdular nyyaza, nezre.

Ney (p.) نى – 1) gargy, gamyş, suwly we batlak erlerde ösyän dik we şahalarynyň içi boş ösümlik. Ol jaylaryň üstüni basyrmak we boyra (ser.) Dokamak üçin peydalanylyar; 2) üflenip çalynyan saz guraly; ser. Nay.

Nem düşmese gökden, er ney götermez.

Neykäre (t-p. Ne-ka:re) نه كارده – nähili işde, nähili işdäki adam, näkärdäki adam.

Hiç bilmes men ki, men älem era neykäre men,

Ya nebiulla, tarahhum eyle, wejhi gara men.

Neylegüň نيله گونگ - nädersiň, nähili bolar, niçikdir.

Neylegüňdir gabr azabyndan etişse nary-nar.

Gelseler azada jismiňni iymekge mur-u mar.

Neyleyin نيله ين - «ne eyläyin, neyläyin» sözüniň gysgaldylan formasy; näme edeyin, näme eyläyin.

Hakdan özge çäre yokdur, ne kylay men, neyleyin.

Ganatym yok, uçabilmen, neyläyin.

Neylerem نيلارم – näderin, näme ederin.

Ähli-hal bolsam, dier men: «özge haly neylerem»,

Bu sowulmaz derdi-yu galmagaly neylerem.

Neyläyin (neylä:yin) نيلاين – ser. Neyleyin.

Neysan (a. Neysa:n) نيسان – asly siriya dilinden. Grek aylarynyň edinjisi. Siriya kalendarynyň bäşinji ayy (aprelü); yazyň ikinji ayy. Adat boyunça şol ayda köp yagyş yagyar; yaz ayy; ebri-neysan – yazky yagyşly bulut.

Neysansyz, nebatsyz niçe yazlar bar,

Hoşluk bilen geçen gyşyna degmez.

Neyşeker (p.) نيشكر – şeker çiňrik, şeker gamşy, şeker edilyän gamyş.

Köňlüm istär arş üstünde hayata,

Sähra gamyşyndan neyşeker olmaz.

Nekir (a. Neki:r) نكير – ser. Müňker-nekir.

Nem (p.) نم – 1) yzgar; damja, öl; çyg; 2) gm. Gözyaş; nem akdyrmak – gözyaş dökmek.

Gel, ey dostum, çekme gaygy-gamy sen.

Akdyrmagyl gözleriňden nemi sen.

Nem düşmese gökden, er ney götermez.

Nema (p. Nema:) نما – 1) pars dilinde «nemuden» («görkezmek») işliginiň häzirki zaman düyp işligi 2) görkeziji, görkezyän; aşretnema – ayşy-eşret görkeziji.

Görnüşiň aşretnema, görküň üçin köňlüm gudaz,

Gysga ykbalym goly, dost, dameni-waspyň deraz!

Nemayyş (p. Nema:yiş) نمايش – 1) görnüş, yalkym, şöhle; 2) oyun; 3) görkezmek («nemuden» işliginden yasalan at işligi); nemayyş bermek – yalkym bermek, şöhle bermek.

Gije-yu gündizge berip nemayyş,

Hurşyt ile mahy-taban yaratdy.

Nemayan (p. Nema:ya:n) نمايان - äşgär, görnüp duran, görünyän, mälim; nemayan etmek (eylemek) – görkezmek, äşgär etmek, mälim etmek.

Nemnäk (p. Nemna:k) نمناك – 1) çygly, nemli, zeyli; 2) gm. Gözyaşly; dide nemnäk – gözi yaşly.

Asmanyň yüzünden dökse bu nemnäk.

Keypi-hal bilgen kişiniň didesi nemnäk olar.

Nemrut (a. Nemru:d) نمرود – gadym döwürde wawilonda (babylda) häkimlik eden we meşhur wawilon galasyny saldyran legendar patyşa, nuhuň neberesinden. Ol özüni huday diyip yglan edyär. Rowayata görä, ybrayym pygamber adamlary butparazlykdan el çekmeklige çagyranda, ony nemrut oda taşlayar, emma ot gülzara öwrülyär.

Nemrut haka ok taşlady,

Setdat bir jennet başlady.

Nemrut otny aňa kadyr gülüstan eyledi.

Nep (p. Nef’) نفع – peyda, bähbit, gazanç; nep almayan - peyda almayan, peydalanmayan.

Nep almayan kişi sözden, öwütden,

Dayanylga bolmaz gury söwütden.

Nepes (a. Nefes, ks. Enfa:s) نفس – 1) dem, dem alyş, howany içiňe çekip, daşary çykarma; 2) göç açyp yumasy salym.

Aslyň owuç gumdur, dem bir nepesdir.

Her nepesde nefsi-nas birle bolmasdyr ki kaş.

Tä nepes tendedir, tende jan bardyr.

Ner (p.) نر//اينر – 1) erkek; 2) gm. Başy dik, hiç kimden minnet çekmeyän; 3) iner (arwana bilen bugradan bolan erkek düe).

Töwekgel ner erer, endişe – maya.

Iman bilen barsaň, ner tek bolar sen.

Nerges (p.) نرگس – 1) sary yaprakly owadan gül (bu gülüň gunçalary göze meňzeş bolany üçin, ol edebiyatda köplenç meňzetme yoly bilen göz manysynda hem ulanylyar); 2) gözeliň gözi; nerges göz – nerges yaly göz.

Gara gumdan dolar bu nerges gözler,

Gözi nerkes, boyy şemşat,

Kirpikleri misli polat.

Nerd (p.) نرد – meşhur oynuň ady. Onuň esbaplary bir tagta, otuz çöp we iki kubikden (ta:s ya-da zari) ybarat. Oňa «tagta nerd», häzirki döwürde «nard» hem diyilyär.

Gäwdär ogly doňuz bilen it oynar,

Beg balasy sadranç oynar, nert oynar.

Bir bay oglunyň elinde,

Sadranç oynap, nerd iňňildär.

Nerdiban (p. Nerdiba:n) نردبان – basgançak, merduwan, agaçdan edilen basgançak.

Melekler nerdibandyr, zemin sayasyna mätäç,

Iki nagleyn arşyň kellesinde täji-agladyr.

Nerduwan (p. Nerdiba:n) نردبان – ser. Nerdiban.

Çarh oldy nerduwanym,

Gök paya-paya döndi.

Nerim (p. Nerm) نرم – yumşak, mylayym, göwni açyk; nerm-u mylayym – yumşak we mylayym, yumşak we mynasyp.

Eger sen hem bolsaň, nerm-u mylayym,

Sen mylayym bolsaň, guluň bolayym.

Nerkes (p. Nerges) نرگس – ser. Nerges.

Nerm-u mylayym (a-p. Nerm we mola:yim) نرم و ملايم – ser. Nerim.

Nert (p. Nerd) نرد – ser. Nerd.

Nesep (a. Neseb, ks. Ensa:b) نسب – asyl, gelip çykyş; yakynlyk, garyndaşlyk; asyl-nesep – gelip çykyş, ata-baba.

Nesepge ynanyp, galma amaldan.

Hoja, seyit, patşa – soralmaz nesep.

Nesibe (a. Nesi:be) نصيبه//نصيب – 1) pay, kysmat; 2) bagt, ykbal; 3) miesser, huday tarapyndan berlen zat.

Her ere barsaňyz, nesibäňiz bar.

Bir parça gamy-döwran bolmuş anyň nesibi.

Nesil (a. Nesl) نسل – 1) perzent; maşgala, züryat; 2) ata-baba bir maşgaladan bolan kowum-garyndaşlar, arkaba-arka gelyän garyndaşlyk.

Adam nesli däldir meger,

Hüyri-gulman başyn eger.

Nesimi (a. Nesi:mi:) نسيمى – seyit ymametdin. Asyl ady aly, kakasynyň ady seyit muhammet. Türki dilde dörän edebiyatyň iň görnükli wekilleriniň biri. Nesimi takmynan 1369-1370-nji yyllarda şamahyda, başga bir maglumata görä, bagdadyň nesim etrabynda dogulyar we 1417-nji yylda reaköion yslam ruhanylarynyň pitwasy boyunça derisi soylup öldürilyär. Türki dildäki edebiyatyň we halk döredijiliginiň taryhynda nesimi mertligiň, durnuklylygyň we gahrymançylygyň simwoly hökmünde şöhrat gazanypdyr.

Nesiminiň öldürilişi hakda tezkirelerde şeyle maglumat berilyär: halap (aleppo) şäherinde şägirtlerinden biri onuň:

Hakbi:n nazari: ba:ed ta:ru:ye mera:bi:ned,

Çeşmi: ke bowed hodbi:n, key ru:ye hoda: bi:ned.

(meniň yüzümi görmek üçin hakykaty göryän bir göz gerek,

Diňe özüni göryän (ulumsy) göz hudayyň yüzüni nähili görüp bilsin) –

Dien setirler bilen başlanyan gazalyny belent ses bilen okayar eken. Muny eşidenler «bu gazal kimiňki?» diyip sorayarlar. Ol yigit: «özümiňki» diyip jogap beryär. Sol wagtyň özünde häkim ol yigidi tutmaklygy buyuryar. Yigit asyljak bolup, dar agajyň aşagynda durka, nesimi baryp: «ol gazal meniňki!» diyyär. Netijede, yigidi boşadyp, nesimini soyup öldüryärler, jesedini derwezeden asyp goyyarlar.

Nesimi türkmen klassyky edebiyatynda-da degişli orun almaga mynasypdyr.

Nesimi dek soyup meni, seglere şam kylar imdi.

Nesimini dabanyndan soydular.

Nesip (a. Nesi:b) نصيب – 1) pay, üleş; her kime etyän pay, bölek, kysmat; 2) allanyň takdyry bilen bellenen zat; täley; bagt; 3) miesser; nesip etmek – miesser etmek, kysmat etmek, ene-de ser. Nesibe.

Nesip etse, alty arşyn biyz bile.

Bir parça gam döwrany, bolmuş anyň nesibi.

Ir-giç eter her bendäniň nesibi.

Nesihat (a. Nesi:hat, ks. Nesa:yih) نصيحت - öwüt, pent, maslahat.

Bir guyruksyz itdir, gaçgyl,

Nesihat yokmayan ärden!

Nesihatgöy (a-p. Nesi:hat-gu:y) نصيحتگوى – nesihat beriji, nesihat aydyjy, öwüt-nesihat edyän. «nesihat» (arapça) we pars dilindäki «goften» (aytmak) sözüniň häzirki zaman düyp işligi bolan «gu:y» sözünden.

Keyik dey gaçar, barmaz nesihatgöy alymga,

Serkeşligiň subhana meşhur etdi älemge.

Nesne نسنه – zat, bir zat; hiç bir zat.

Çoh nesneler geler-geçer gözüme,

Bu dünyäni bedi-betkär harap eylär.

Nesuh (a. Nesu:h) نصوح – päk, halys, dogry, tüys yürekden erine etirilen; ser. Toba nesuh.

Halyk-a, bihuda ömrüm bada geçdi, bilmedim,

Almadym toba nesuh, zulmat yaragyn kylmadym.

Netem? نتم – näme edeyin? «etmek» işliginiň buyruk formada gelip, «ne» görkezme çalyşmasy bilen gelşi.

Gan yyglaram şam-u säher, netem yusup die-die,

Men yakubam, ahy-zary çekem yusup die-die.

Nefaga (a. Nefaka, ks. Nefaka:t) نفقه – 1) yaşayyş üçin gerek bolan pul, harajat, ayal-oglan-uşagyň yaşamagy üçin gerek harajat; 2) etime ya-da talak berlen ayala berilyän pul, aliment.

Patyşalar rişwet diyip dem ursa,

Pakyrlara gün-nefaga hal olar.

Nefakat (a. Nefeka:t) نفقات – ser. Nefaga.

Nefg (a. Nef’) نفع – ser. Nefyg.

Nefes (a., ks. Enfa:s) نفس – ser. Nepes.

Nefret (a.) نفرت – 1) yigrenç; halamazlyk; 2) ürküp gaçma, gorkma; tisginme; bizar bolma; nefret eylemek (etmek) – yigrenmek; tisginmek.

Bir gün gabryň görüp, nefret eylär sen,

Dünyäniň aşratyn neçün tilär sen.

Nefs (a.) نفس – ser. Nebis.

Nefsi-howa (a. Nefs-e hawa:) نفس هوا – ynsany yaramaz işlere itekleyän haywany höwes, adamy erbet keypi-sapa höweslendiryän meyil.

Her işe mayyl etdiň nefsi-howada bizni.

Yaranlar, yoldaş boldum nefsi-howa zalymga.

Gerçe bu magtymgulydyr mayyly-nefsi-howa.

Nefyg (a. Nef’, ks. Mena:fi’) نفع – nep, peyda, hayyr, bähbit, gazanç, girdeji; nefyg yokdur – peyda yokdur; ser. Nep.