Мцндярижат

K.Bünyadzadə

Fəlsəfi etüdlər

Ocaq və kül
İosif Brodski belə deyir: «Sona qədər yanmağın nə olduğunu yalnız kül bilir».

Gözəl deyilmişdir, deyilmi?

Bəli, gözəl görünür ilk baxışdan...

Düşündürür həm də. Kül elə müdrik ola bilsəydi…

«Kül» müstəqim mənada, həm də məcazi mənada daxili enerjisi, yanma potensialı artıq sərf olunmuş və bir daha yanmaq və canlanmaq iqtidarında olmayan bir qalıqdır. Daxili hərəkətverici qüvvə alovla birlikdə çıxır. «Yanmaq» həm də hərəkətə gəlmək, «həyəcanlanmaq» və bu həyəcanı başqalarına ötürmək deməkdir. Yanğının iztirabları da alovla birlikdə çıxıb səpələnir. Kül əgər xatırlaya bilsəydi iztirab çəkərdi, iztirab çəkə bilsəydi, bu onun yeni yanğısı olardı. Amma, maləsəf, kül bunların heç birinə qadir deyil.

J.Jores isə: «Ocaqdan külü yox, közü götürmək lazımdır», – deyir. Şüb­hə­siz, köz hələ varsa! Bu məqamda Əbu Turxanın da məlum təcnisi yada düşür:

Yad elin istisinə,

İsinən isti sinə,

Yananda külə dönər,

Kül nədir, istisi nə?

O şey ki, axıradək yanıb külə dönə bilir, o, olsa-olsa müvəqqəti, məh­dud, sonlu bir ocağı simvolizə edər. Müvəqqəti olan isə milli ruhun, həyat uğ­runda mübarizənin və əbədi nurun rəmzi ola bilməz.

Ancaq milli ruha söykənən, min illərin dərinliyindən güc alan proses da­­vamlı olur. Mənbəyi bizə yad olan hər hansı şey isə gec-tez tükənəcəkdir və uzaq yolda ona bel bağlamaq olmaz. Bir atım barıtla savaşa çıxmaq ol­maz. Böyük idealların gerçəkləşməsi üçün tükənməyən nur mənbəyi lazımdır.

Poetik təb də bir atım barıt kimidir. Həyəcanlanmış atom öz artıq ener­­ji­sini şüalandıraraq yenidən normal vəziyyətə keçdiyi kimi, il­ham­lan­mış sə­nətkar da bu ilhamın, hiss-həyəcanın daşıdığı enerjini şeir və ya di­gər sə­nət vasitələri ilə «şüalandıraraq» «normal vəziyyətə» keçir. “Normal vəziyyət” isə əslində iqtidarsızlıq vəziyyətidir.

«Biz şair xalqıq», – deyirlər. Yəni daha tez təsirlənə bilir və təəs­sü­rat­larımızı da daha rahat ifadə edərək öz normal vəziyyətimizə düşürük. Nyuton isə deyir ki, əqlin qüdrəti fikrin sürəkliliyində özünü göstərir.

Fəlsəfi vəcd ona görə uzun sürə bilir ki, o, idrakla birləşir. Soyuq ağ­lın sərinliyi ilham qığıl­cı­mını tez alışıb yanmağa qoymur. Alışıb yanmağın isə adəti yandırmaqdırsa, aqibəti – kül olmaqdır.

Əgər təmas dairəsində yanmağa hazır olan, quru, yetkin od hərisləri var­sa birinin alışıb yanması başqaları üçün sadəcə bir işarə olacaq; proses hə­lə uzun sürəcək. Mühitdə, arxada heç nə yoxdursa, alışan təkcə özünü yan­dırar və tez tükənər, …ya külə, ya kömürə dönər. Kömürün küldən fərqi canında hələ də yanmaq potensialının saxlanmasıdır.

Yanmağa və yandırmağa çalışan, amma bütün təmaslar sıradan çıx­dı­ğında daha heç kəsi, heç nəyi yandıra bilməyən, son dəfə işararaq öz cöv­hərini yandıran və yandığınına son qoyulan axırıncı qor, axırıncı qığılcımdır – bu dərdi çəkən! Bəli, sona qədər yanmağın nə olduğunu sonuncu qığılcım bilir. Ondan sonra nə yanan qalacaq, nə də bilən! Kül nədir, bildiyi nə!

Ətrafa sıçramış qığılcımların, qor­la­­rın, köz parçalarının harada isə münbit mühitə düşərək yeni bir alov üçün baş­lanğıc olmasını izləmək qalır. Əvvəl çəkilmiş iztirabların nağılını da bu yeni alovlar söyləyəcəkdir.

İnsan həyatı da belədir. Bu həyat ayrı-ayrı məqamlarda insanın ya­ra­dı­cı potensialının realizasiyası, özünü kənarda təsdiqləməsi formasında da­vam edir. Ancaq yaradıcılıq məqamları sözün həqiqi mənasında həyatdır. Qa­lan hal­larda insan öz «normal vəziyyətinə» qayıdır və öz cismani möv­cud­­lu­ğu­nu sadəcə davam etdirir. Yeyir-içir və bu zaman yanğını xatırladan mad­də­lər mübadiləsi, kimyəvi proseslərdir. Bu, əslində bioloji həyatdır və bü­tün inan­lar üçün təxminən eyni məzmuna malikdir. İnsanın mənliyi, fər­diy­yəti, si­ması bədəndəki maddələrin yox, ancaq ideyanın təcəssümü, ru­hun yan­ma­sı ilə ifadə olunur. Nə qədər ki, bədəndə ruh var, insan sağdır. Ruh tü­kə­nən­də sadəcə cəsəd qalır və bu cəsədin həyatdan xəbəri olmur. Çün­ki həyat səh­nə­ləri, həqiqi yaşantılar və onların iztirab və sevinc xa­ti­rə­lə­ri ruhla birlikdə «uçub gedir». (İnsanı onun cəsədində axtaranlar alovun nişanələrini küldə ax­taranlar kimidir.)

Lakin təəssüf ki, bütün ömrü əhatə edən bu proses adi şüurda da, dini-fəl­səfi yanaşmalarda da ancaq son məqamla məhdudlaşdırılır. Ölüm – ru­hun bə­dəndən ayrılması imiş. Halbuki, ruh bütün ömür boyu yandıqca sə­pə­lənir, pay­lanır və onun qığılcımları münbit mühitlərə düşərək yeni hə­yat­ını ya­şa­yır. Ömrün sonunda bədənlə daha uzlaşa bilməyən, onu hə­rə­kətə gətirə bil­məyən tükənmiş ruhmu bədəni tərk edir, yoxsa hələ ki­fa­yət qədər ya­ra­dı­cılıq gücü olan ruhmu taqətdən düşmüş və onun üçün daha mühit ola bilməyən bədəndə qala bilmir? Hər halda uzlaşma daha mümkün olmur, saziş pozulur.

Zərrə-zərrə, qığılcım-qığılcım paylanmış, öz həyatını artıq kifayət qə­dər yaşamış və yaymış ruhun «ölməsi» əslində bir o qədər də ölüm deyil. Çün­ki o, çoxdan başqalarında yaşayır. Bu zaman reinkarnasiyadan danışma­ğa da ehtiyac qalmır. Çünki bu proses diskret şəkildə, bütövlükdə ruhun bir bə­­dəndən başqa bədənə köçürülməsi şəklində getmir. O, bütün ömür ər­zin­də san­ki müxtəlif rakurslardan kopiyalanır və özünün fərqli mühit­lər­də­ki yeni hə­yatını davam etdirir. Yəni insanın həyatı tək öz bədəni ilə məh­dud­laşmayaraq yeni ərazilərə yayılır. Və bu yayılmanın əsas formalarından biri yaradıcılıq prosesidir. Düzdür, insanın yaratdığı əsərlər ruh formasında deyil, maddi təcəssüm formasında olur, lakin onlar başqa insanlar tərəfindən canlandırılaraq yeni həyat tapır. Nəticədə, bütün şüurlu həyat boyu ətrafı işıqlandırmış, səpələnmiş, paylanmış ruh kifayət qədər yüngülləşir və onun bədəndən ayrılması, uçub getməsi də çox rahat olur.

Digər variantda, nə zaman ki, işləyən, «yanan» ancaq bədən olur və ruh «alovlana» bilməyərək tüstüləyir, hislənir-paslanır və nəhayət, bədən ya­­­nıb qurtardıqdan sonra özünə yer axtarır. (Bunlar artıq «incik» ruhlardır. On­­lar paylanmadığına və tükənmədiyinə görə ağırlaşır və rahatca uçub-gedə bil­­mirlər. Və onların yerləşməsi məsələsi çox vaxt müəmmalı olur. Mə­sə­lə­nin bu tərəfi daha çox mistik xarakter daşıdığına görə, biz onu açıq qoyuruq.)

* * *
«Odu söndürüb külü ilə oynayırıq»

Atalar sözü
“Bizim dünya” xeyli dərəcədə yanmış, işıqlanmış, öz enerjisini istifadə etmiş və artıq solmaqda, sönməkdə olan bir dünyadır. «Şair» niyə qaranlıq dünyaya girir? Qaranlıqlar iki cür olur. Ya tamamilə yanıb külə dönmüş, ya da hələ heç yanmağa başlamamış, bütün potensial enerjisini passiv halda da olsa özündə saxlayan bir dünya.

Lakin imkanlar dünyasında axının əksinə də getmək olar, yolları görməyib kolların arası ilə də getmək, yıxıla-dura, iməkləmək də olar, geniş yola çıxıb atını dördnala çapmaq da!

Qaranlıqlara öz bəsit ağlı ilə bərabər girən və orada əllaməlik edən, fikirləşən və öz məhdud bilik «xəzinə»sini işə keçirmək istəyənlərin orda işıqlı bir başlanğıc tapmaq şansları sıfra bərabərdir.

Öz hissi təcrübəsindən çıxış edərək təbiətin qanunauyğunluqlarını aşkara çıxaran insan uzaqbaşı elm məqamına yüksələ bilər. Yəni söhbət «hissi dünya» adlandırılan, yəni bizə hiss orqanlarımızla bəlli olan dünyadan gedir. Ruhani dünya haqqında, dünyanın nəfsi və insanın mənəvi aləmi haqqında isə insana çox az bilik verilmişdir (Quran-i Kərim).

Bizim bütün fəlsəfi düşüncələrimiz də bu az biliklər çərçivəsindən o tərəfə keçə bilmir. Çünki hissi dünya ancaq ruhla, mənəviyyatla qarşılaş­dırı­lar­kən, ancaq onun işığında fəlsəfənin predmetinə çevrilir.
Ruh dünyasının dərinliklərinə ancaq dini hissin köməyi ilə getmək müm­kün olur. Fəlsəfə də ancaq dini hissə qatılaraq mənəvi dünyaya sə­ya­hə­tə çıxa bilər. Burada söhbət yenə də diskret energetik keçiddən, öz fərqli qa­nu­nauyğunluqları olan başqa bir dünyaya səyahətdən gedir. Lakin bu başqa dün­yaya mifoloji təfəkkürə görə və ya nağıllarımızdakı kimi, «Simurq qu­şu­nun qanadlarında» getmək mümkündür. Bu qanadlar fizikadan məlum olan modulyasiya hadisəsinə bənzəyir.

Özünü bütövlükdə və tamamilə Haqqa təslim edərək ilahi güc qaza­nan, özündən ayrılıb, özünü İlahi qüdrətin ixtiyarına verən, səmalardakı (və ya dərin qatdakı) axınlara qatılan insanın düşüncələri daha onun öz dü­şün­cə­ləri olmur, yəni hissi təcrübədən gəlmir və ancaq Haqdan vergi kimi gəlir. Bu verginin müxtəlif mərtəbələri vardır. Bu barədə sufi ədəbiyyatında təhlillər aparılmış, çox müxtəlif təsnifatlar verilmişdir. Ən çox yayılan üçqatlı bölgüdür: ilham, kəşf və vəhy.

Əsas məsələ Haqqa təslim olmağı bacarmaqdır.