Мцндярижат

Orta əsr İslam Şərqində

kamil insan problemi



Könül Bünyadzadə

Dövrün fəlsəfi mənzərəsi

Orta əsrlərdə İslam Şərqində fəlsəfi təfəkkürün formalaşması və is­tiqa­mətlənməsi bir neçə əhəmiyyətli faktorla sıx əlaqəli olmuşdur. Həmin dövrdə (IX əsrin əvvəlləri (830-cu il) Qədim Yunan filosoflarının (ilk növ­bə­də Aristotelin) əsərləri tərcümə edilməklə ya­naşı, onlara geniş şərhlər də yazılırdı. Dinin öz prinsiplərinə, demək olar ki, tamam yad bir hik­mətlə qar­şı­laşması müxtəlif nəticələrə səbəb olurdu: bəziləri dini bu yeni baxışlardan mü­dafiə etməyə çalışır, bəziləri dini prinsiplərə fəlsəfi terminlərlə yeni mü­na­sibət bildirir, bir növ dini fəlsəfiləşdirir, bir başqaları da fəlsəfi prinsipləri di­ni aspektdən araşdırır, fəlsəfəni diniləşdirirdilər. Bu, eyni zamanda, hik­mə­tin yalnız din xadimlərinin fəaliyyət sahəsi olmaqdan kənara çıxmasına və başqa elm sahələrinin (tibb, astronomiya, riyaziyyat və s.) də inkişaf et­mə­sinə əlverişli şərait yaradırdı. S.Rzaquluzadə yazır: «Orta əsrlərdə mo­no­te­ist dinlərin prinsiplərinin hakimiyyəti şüurlarda varlığın ideal və maddi ki­mi iki yerə bölünməsini dərinləşdirdi, göy və yer, Allah və təbiət, insan ara­sında barışmaz bir qütblülük yaratdı» (5, 50).

Deyilənlərə müvafiq olaraq İslam Şərqində fəlsəfi düşüncəni şərti ola­raq 3 istiqamətə bölmək olar: ortodoksal dini təfəkkür, Yunan fəlsəfəsinin tə­siri ilə təşəkkül tapmış fəlsəfi təfəkkür və irrasional (dini – mistik) tə­fək­kür. O da mütləq əlavə edilməlidir ki, hər üçü bir-birilə sıx əlaqəli şəkildədir və elə mütəfəkkirlər olmuşlar ki, onların hansı istiqamətə mənsub olması mü­bahisə doğura bilər.