Medenî”; “şehirli, şehre ait, şehre özgü

1. Tercüme Faaliyetlerinde Tarihî Süreç

Fetihlerle çok geniş bir alana yayılan Müslümanlar, Helen, İran ve kısmen de olsa Hint kültürüyle iletişimleri sonucunda karşılaştıkları kültürlere karşı büyük ilgi ve merak duymuşlardır. Müslümanlar antik düşünce geleneğini ve kadim kültürleri tanımak amacıyla o kültürlere ait eserleri Arapçaya çevirmek üzere harekete geçmişlerdir.

Tercüme faaliyetlerinin başlamasının arka planında, Müslümanların İslam’ı delillerle savunma ve karşı durdukları kültürleri tanıma gayretlerinin de etkisi olmuştur. Tercüme çalışmaları Me’mun dönemine kadar verimli olmamış, bazı bireysel girişimlerden ibaret kalmıştır. Bu faaliyetleri başlatan Emevi prensi Halid b. Yezid olmuştur. O, Grekçe ve Koptça¹² eserleri İskenderiyeli rahip olan iki kişiye tercüme ettirmiştir. Bu şekilde başlayan tercüme hareketi, Emevi halifelerinden Mervan b. Hakem ve Ömer b. Abdülaziz dönelerinde tıp alanında devam etmiştir.

Abbasilerde Mansur’la başlayan tercüme çalışmaları matematik, mantık ve metafizik alanını da içine alarak iyice genişlemiştir. Pehlevîce’den Arapçaya Abdullah b. El-Mukaffa’ (İbn Mukaffa’) yeni bir şekil verdiği Kelile ve Dimne’yi tercüme etmiştir. İbn Mukaffa’ bunun dışında Hüdayinâme, Kitabu’t-Tâc ve el-Edebü’l-Kebir adlı eserleri de Arapçaya çevirmiştir. Mansur ve meşhur vezir ailesi Bermekîler devrinden itibaren Cündûşâpûr akademisindeki Süryanîler, Hintliler, Harranlılar ve Nabatlılar da tercüme çalışmalarına katılmışlardır.

Tercüme faaliyetlerinin devam ettiği Harunürreşid döneminde özellikle tıp alanında başarılı çalışmalar yapıldı. Ancak tercüme alanındaki asıl gelişmeler Me’mun döneminde 830 yılında Bağdat’ta inşa edilen dönemin en büyük bilimler akademisi niteliğinde olan Beytü’l-Hikme’de olmuştur. Bu dönemde antik Yunan, Hint, İran ve Nabatî kültürlere ait felsefi ve ilmî eserler Arapçaya kazandırılmıştır. Me’mun’un Bizans’a karşı kazandığı sefer sırasında toplattığı eserleri Bağdat’a getirerek, Arapçaya tercüme ettirmiştir.

Mütercimler; yöneticiler, ilim meraklısı zenginler ve ilim adamları tarafından desteklenmişler, zaman zaman tercüme ettikleri eserlerin ağırlığınca altınla ödüllendirilmişlerdir.¹³ Tercüme çalışmaları sonucunda Hipokrat ve Galen’in, Eflatun ve Aristo’nun ve daha birçok bilginin eserleri İslam kültürüne kazandırılmıştır.