MəHƏMMƏd hüseyn təBRİZİNİN “BÜrhani-qate” LÜĞƏTİNDƏ onomastik vahiDLƏR

1. Tanrı adları

Onomastik aləmin bir hissəsini teonimiya, yəni “teonimlərin məcmusu” [2, s.425] təşkil edir. Teonim “hər hansı dini panteonda allahların, ilahi varlıqların xüsusi adları”dır [2, s.425]. “Tanrı adları” adlı bu bənddə “Bürhani-qate” lüğətində əksərən müxtəlif mənalarda izah olunan və mənalarından biri məhz İran mifologiyası, zərdüştilikdən gələn 40-a yaxın tanrı adını ifadə edən teonimlər yer almışdır. Məsələn: ایزد İzəd [165, 48^b], پایدار Paydar [165, 89^b], جاتن Catən [165, 126^a], خدا Xoda [165, 152^b], دادار Dadar [165, 168^a], کرسطوس Kerestus ]165, 314^b] – bu teonimin izahında həm “İncil dilində” tanrı, həm də İsaya (ə) aid olunması verilmişdir, مانا Mana [165, 373^a], یزدان Yəzdan [165, 435^a] və s.

Lüğətdə verilmiş bu adların tanrı adı ilə bağlı olan izahlarında “Tanrı adlarından biri, ilahi adlardan biri, zənd və pazənd dilində tanrı adı” kimi açıqlanmışdır.

Tanrı adlarının içərisində bəzi teonimlərin bir-birinə yaxın müxtəlif variantları da verilmişdir. Məsələn: 1. داد آفرین Dadafərin və داد آفرید Dadafərid [165, 168^a], 2. دادگر Dadgər, داد گستر Dadqostər və دادور Dadvər [165, 168^a], 3. شیذر Şizər və شیذیر Şizir [165, 264^a], 4. کرکر Kərkər, کروکر Kərukər, گرگر Gərgər və گروگر Gərugər [165, 315^a; 316^b; 347^a; 348^a] və s.

“Bürhani-qate” lüğətində tanrı adları içərisində diqqət çəkən məqamlardan biri də zərdüştilik dinində qəbul olunmuş xeyir və şər tanrılarının ifadə etdikləri digər mənalardır. Daha dəqiq desək, zərdüştilik dinində xeyir və şər tanrıları kimi qəbul edilən Əhrimən və Hörmüz “Bürhani-qate” lüğətində əməlləri (vəzifələri) müqabilində mələk və şeytan qismində (obrazında) izah edilmişdir. Belə ki, şər tanrısı hesab edilən Əhrimən burada pis əməllərin bələdçisi, cin-şeytan mənasında, xeyir tanrısı olan Hörmüz isə müəyyən günü nizama salan mələk (yaxşı əməllərin bələdçisi) anlamında izah edilir. Hörmüzün, həmçinin mələk adı ilə yanaşı, əlavə olaraq bir neçə onomastik vahidləri əhatə etməsi maraq doğuran faktlardandır. Bu səbəbdən lüğətə müxtəlif qrafik variantlarda daxil edilmiş xeyir və şər tanrılarına ayrı-ayrılıqda nəzər salınacaq, eyni zamanda həmin adların şəxs adları sırasında yeri önə çəkiləcəkdir.

Əhrimən adının şər qüvvə olaraq ifadə etdiyi mənaya əsasən, şəxs adları sırasına daxil edilərək işlənməsini məqbul saymaq olmaz. Lakin Əhrimən adına aid olan variantlar içərisində yalnız اهرن Əhrən [165, 47^a] variantının fars şəxs adları lüğətində “Şahnamə” surətlərindən olub, rumlu cəngavərin adı” olması barədə məlumat verilmişdir [124, s.33]. “Bürhani-qate”də Əhrimən adının variantlarından olan “اهرن” sözü fərqli mənalarda izah edildiyindən onun bütün mənaları aşağıda göstərilmişdir. Ümumiyyətlə, Əhrimən adının “Bürhani-qate” lüğətində verilmiş variantları bunlardır:

آهرامن Ahramən [165, 19^b], آهرمن Ahrəmən [165,19^b], آهرن Ahrən [165, 19^b], آهریمن Ahrimən [165, 19^b], آهریمه Ahrime [165, 19^b], اهرامن Əhramən [165, 47^a], اهرن Əhrən [165, 47^a], اهرمن Əhrəmən [165, 47^a], اهریمنƏhrimən [165, 47^a-b], اهریمه Əhrime [165, 47^b].

Əhrimən adının aşağıdakı iki variantına izahlarına görə ayrıca nəzər salmağa ehtiyac vardır:

اهرن Əhrən [165, 47^a] – اهرمن Əhrəmən mənasındadır, pisliklər bələdçisi olan şeytandır. Ona, həmçinin “cin” də deyilir. Rum Qeysərinin (Bizans imperatorunun) kürəkəninin də adıdır, Gəştasbla bacanaq olmuşdur, yəni onların hər biri Qeysərin qızını almışdır. “Sindi- hindi” dilində zərgərlik və dəmirçiliyə də deyilir.

هرماس Hormas [165, 421^b] – pisliklər bələdçisi olan Əhrimənə, həmçinin şeytana deyilir. Lakin bu ad zərdüştilikdə şər tanrısı kimi qəbul edilən Əhrimənin yuxarıda sadalanan variantları ilə uyğun gəlmir. Həmçinin M.Müin lüğətində verilmiş variantları içərisində [122, s.202-203] bu adın “Hormas” şəklinə rast gəlmirik. Hörmüz isə, məlum olduğu kimi, zərdüştilik dinində xeyir tanrısının adını ifadə edir. Bu adın da xeyir tanrısı olan Hörmüzün digər fonetik variantı kimi qəbul etsək, daha düzgün olar.

Zərdüştilik dinində xeyir tanrısı hesab olunan Ahurəmazda teonimi də lüğətdə bir neçə qrafik və fonetik variantda verilmişdir. Bu ad Azərbaycan dilində əsasən Hörmüz şəklində ifadə olunur. Fars şəxs adları lüğətlərində yer alan bu adın اهورا Ahura variantı “qədim İran sözlüyündə tanrı” [124, s.33], “Avestada tanrı adlarından” [126, s.49] biri şəklində izah edilmişdir. Qeyd edək ki, bu varianta “Bürhani-qate” lüğətində rast gəlinmir.

Aşağıda sıralanan bu variantların ifadə etdiyi mənalar da rəngarəng olub, onomastik vahidlərdən antroponim, yəni “hər hansı bir şəxsi və ya müəyyən insan qrupunu bildirmək üçün işlədilən xüsusi ad” [2, s.56], astronim, yəni “hər hansı ayrıca bir səma cisminin, o cümlədən planetlərin, ulduzların, səyyarələrin, kiçik planetlərin (asteroid və ya planetoidlər), bürclərin xüsusi adı”nı [2, s.88] əhatə edir. Bu səbəbdən onların hər birinin mənaları ayrı-ayrılıqda təqdim edilmişdir. Ümumiyyətlə, M.Müinin lüğətində yer almış bu teonimin “آهورامزدا” [122, s.71] və “اهورمزدا” [122, s.205] variantları yalnız məlum mənada izah olunmuşdur. Adı çəkilən mənbədə bu adın اورمزد Urmə(o)zd [122, s.195], هرمز Hormoz [122, s.2270] və هورمزد Hurməzd və ya Hurmozd [122, s.2310] variantları verilmişdir. Bunlardan yalnız هرمز Hormoz variantının izahında “Bürhani-qate” də rast gəlinən digər mənalara da rast gəlinir. “FƏ” kitabına daxil edilən اهورامزدا Ahuraməzda –“sərvəri-dana” (ağıllı başçı), qədim iranlıların tanrı adlarındandır [117, s.38].

ارمز Ormoz [165, 26^a-b] – şəmsi təqvimdə ayın birinci günü, mələk adıdır. “Ormoz” gününün işləri və mənfəətləri ona aiddir, Müştəri (Yupiter) ulduzu və İsfəndiyarın oğlunun adıdır (qeyd etmək istərdik ki, bu adın aşağıdakı variantlarında oğlu deyil, nəvəsinin adı olması qələmə alınıb. Bunu katib tərəfindən yol verilən xəta olduğunu da ehtimal etmək olar). Lüğətdə “Ormoz” adına quruluşca yaxın olan digər variant eyni mənaları ifadə edən ارمزد Ormozd [165, 26^b] sözüdür.

اورمز Urmoz [165, 45^b] – Müştəri (Yupiter) ulduzunun adı, şəmsi təqvimin hər ayının birinci günü – bu gündə təzə geyinmək, səfər etmək, kağıza möhür vurmaq yaxşıdır, borc vermək pisdir, “Urmoz” gününün işlərinə aidiyyəti olan mələk adı və İsfəndiyarın nəvəsi – Bəhmənin oğlunun adıdır. “Bürhani-qate” lüğətinə daxil edilmiş اورمزد Urmozd [165, 45^b] adı da “Urmoz” mənasında olub, həmin mənaları daşıyan digər variantdır. Hətta fars şəxs adları lüğətlərindən “FƏ” kitabında “اورمز” adının izahında onun digər variantı kimi “اورمزد” adı göstərilmişdir [117, s.36]. Həmçinin bu mənbədə baş söz olaraq verilən “اورمزد” adı məlum mənalarda izah olunmuşdur [117, s.36]. Digər şəxs adları lüğətlərindən “FNS” kitabında “Urməzd” dini antroponiminin “اهورامزدا” adına bərabər olub, “هرمز” adına müraciət olunması qeyd olunmuşdur [124,s.33]. İzahında əlavə “Sasani padşahlarından birinin adı”nı ifadə etməsi verilmişdir [124, s.274]. “FNİ” lüğətində də ümumi və xüsusi ismi ifadə edən اورمزد sözünə rast gəlirik [126, s.49].

هرمز Hormoz [165, 422^b] – şəmsi təqvimin hər ayının birinci gününün axırının adı – bu gün səfərə çıxmaq, təzə geyinmək yaxşıdır, borc vermək olmaz. Mələk adıdır – “Hormoz” gününün işləri və mənfəətləri ona aiddir, Müştəri (Yupiter) ulduzu və Bəhmən ibn İsfəndiyarın oğlunun, həmçinin Nuşirəvanın oğlunun adıdır. “هرمز” Hormoz sözünə quruluşca yaxın olan, eyni mənalı digər variant هورمز Hurmoz [165, 430^b] adıdır. “FNS” lüğətində verilmiş هورمز adının هرمز teoniminin digər variantı olduğu qeyd edilmişdir [124, s.277]. “FƏ” [117, s.309] və “FNİ” [126, s.184] lüğətlərində yer alan هرمزHormoz adı həmin mənalarda izah edilmişdir.

هرمزد Hormozd [165, 422^b- 423^a] – Hörmüz mənasında olub, mələk adı, Müştəri (Yupiter) ulduzunun adı və s. mənalarda işlənir. Həmçinin “پنجشنبه” gününün (cümə axşamı) adıdır, həmin günlə əlaqəli olduğuna görə Yupiterə aid edilir. “Bürhani-qate” lüğətində yer almış هورمزد Hurmozd [165, 430^b] sözü isə هرمزد Hormozd adına quruluşca yaxın olan variantdır. Şəxs adları lüğətlərindən “FNS” kitabına daxil edilmiş “هرمزد” [124, s.274] və “هورمزد” [124, s.277] teonimlərinin qarşılığının “هرمز” olması qeyd olunmuşdur. “FƏ” lüğətində bu iki variantdan “هرمزد” [117, s.309] variantı verilmiş, qarşılığı da “هرمز” sözü göstərilmişdir. “FNİ” lüğətinə daxil edilmiş və “Ahurəmazda”ya işarə olunan hər iki variant bir neçə tarixi şəxsiyyətlərə məxsus adlar kimi də açıqlanmışdır [126, s.184; s.186].

هرس Horos [165, 423^a] – Hörmüz mənasındadır, mələk adı, şəmsi təqvimin hər ayının birinci adı (çox güman ki, burada da “gün” sözü katib tərəfindən səhv olaraq qələmə alınmamışdır), Müştəri (Yupiter) ulduzu, yunanların etiqadına görə İdris peyğəmbərin adıdır və s.

هرمست Hormost [165, 423^a] – Hurmuzd mənasındadır, şəmsi təqvimin hər ayının birinci gününün adı, Müştəri (Yupiter) ulduzu və s. adıdır. Göründüyü kimi, bu sözün izahında mələk adını ifadə etməsi qeyd olunmamışdır.

Müxtəlif variantlarda təqdim edilmiş xeyir tanrısının “Bürhani-qate” lüğətində verilmiş izahlarından göründüyü kimi, onun birbaşa tanrı adını ifadə etməsi göstərilməmişdir. Lakin müraciət etdiyimiz müasir şəxs adları lüğətlərinə istinadən bu adların izahında Ahurəmazdanın adının çəkilməsi bizə yuxarıdakı adların məhz xeyir tanrısıa aid olmasına əsas verir.