MəHƏMMƏd hüseyn təBRİZİNİN “BÜrhani-qate” LÜĞƏTİNDƏ onomastik vahiDLƏR

4. Əfsanəvi adlar

Antroponimik vahidlərin qruplaşdırıldığı sonuncu bənddə “Bürhani-qate” lüğətində yer alan əfsanəvi adlar da diqqəti cəlb edir.

A.Qurbanov “əfsanəvi adlar”ı antroponimlərin “qeyri-adi – bədii antroponimlər” növünə aid edir. Alim qeyd edir ki, “ancaq yazılı ədəbiyyat və folklorda müəyyən bədii məqsədlərlə bağlı işlədilən antroponimlər qeyri-bədii – antroponimlər adlanır” [41, s.15]. Məlum olduğu kimi, əfsanəvi adlara əsasən şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrində rast gəlinir. Onomastikada “əsatiri ad” [41, s.157], “mifonim” termini ilə işlədilən belə adlar, adətən, qədim miflərdə, əsatir və nağıllarda işlədilən və hər hansı bir onomastik sahəyə daxil olan uydurma obyekt adlarıdır [2, s.300]. Aşağıda adları çəkiləcək div adlarını daha dəqiq olaraq “mifozoonim”ə aid edə bilərik. Mifonimə aid olan “mifozoonimlər” real həyatda mövcud olmayan, əsatiri səciyyəli canlının, varlığın xüsusi adı”dır [2, s.300]. “Bürhani-qate”də toplanan aşağıdakı mifozoonimlərin bəzisi yalnız bu mənada deyil, həmçinin digər başqa anlamlarda da izah edilmişdir.

Qeyd edək ki, bu mifik adların hər birinin şəxs adları sırasına daxil edilməsi mümkün deyil. Lakin aşağıda sadalanan dini antroponimlərin bir neçəsi bəzi şəxs adları lüğətlərində verilmişdir.

آسموغ Asmuğ [165, 15^a] – Əhrimənin tərəfdarlarından olan divin adıdır, yalan danışmaq, iki nəfər arasına nifaq salmaq və s. ona aiddir. M. Müin isə bu sözün digər variantının “آشموغ” olduğunu qeyd etmişdir [122, s.37]. Həmin mənbəyə istinadən “Aşmuğ” avesta dilində “ašemoγa”, pəhləvi dilində isə “ašmuγ” kimi işlənmişdir. Alim bu sözün “pəhləvi (zənd) təfsiri”ndə “aldadıcı” (فریفتار), “özünü sevən” (دوستار) və “aldadılmış” (فریفته) mənalarını ifadə edən üç növünügöstərmişdir. Bəzi lüğətlərdə araqarışdıran və fitnəsalan Əhrimənin tərəfdarlarından olan div adı” kimi də izah olunduğunu qeyd etmişdir [122, s.38-39].

اکوان Əkvan [165, 37^b] – Rüstəmi dəryaya atan div, elə Rüstəm tərəfindən də öldürülmüşdür. “Əkəvan” kimi tələffüz olunduqda “ərğəvan” mənasını ifadə edir. “ارغوان” (ərğəvan) “girdə və qırmızı yarpaqları olan və baharın əvvəllərində açılan gül”dür [27, s.45;87, s.65]. “FNİ” lüğətində bu sözün “Ərğəvan gülü” və “Rüstəm tərəfindən öldürülən məşhur div adı” izahları verilib [126, s.41].

اولادUlad [165, 46^b] – Mazandarandan olan div adı. “FNS” lüğətində “اولاد” adının izahı “Şahnamə şəxsiyyətlərindən olub, Kiyani padşahı Keykavusun zamanında Mazandaran pəhləvanının adı” kimi verilmişdir [124, s.33]. “FƏ” lüğətində “farsca – övladlar və Turan pəhləvanının adı” kimi izah olunmuş bu antroponim ərəb mənşəli olaraq təqdim olunmuşdur [117, s.37]. “FN” lüğətində isə əlavə olaraq “Şahnamədə div adı” izahı da yer almışdır [124, s.37]. Əli Əkbər Dehxudanın “Lüğətnamə”sində bu ismin verilmiş mənaları içərisində div adına rast gəlirik. Burada həmin divin məhz məşhur “Şahnamə” surətlərindən olması göstərilir [150, s.502].

پولاد Pulad [165, 103^a] – metal; İran pəhləvanı; “pulad-e ğondi” kimi də adlanan Mazandaran divinin adını və gürz mənalarını ifadə edir. Mənalar içərisində “mazandaran divi” izahının yer alması, “اولاد” və “پولاد” adlarının müştərək olan bu mənasına görə həmin antroponimlərin eyni adın müxtəlif variantı olmasına əsas verir. “Lüğətnamə”sində yuxarıdakı mənalarda ifadə olunan “پولاد” antroponiminin div mənasında işlənərkən, əlavə olaraq “پولاد غندی” (pulad-e ğondi) sözünə müraciət olunması qeyd olunub [153, s.551]. Həmin lüğətdə söz sırasında yer almış “پولاد غندی” söz birləşməsi “Mazandaran divinin adı” kimi izah olunmuş [153, s.552], həmçinin bu mənbəyə istinadən, “اولاد” antroponiminin ilk izahında “Mazandaranın bölgələrindən birinə başçılıq edən Turan pəhləvanı گاندی(غندی) Qandi (Ğondi)nin oğlunun adı” mənası verilmişdir [150, s.502]. Bu cümləyə istinadən “غندی” sözünün həm də şəxs adı olduğunu deyə bilərik. “Lüğətnamə”də söz sırasında verilmiş فولادfulad sözü yalnız məlum metal mənasında izah olunmuşdur [157, s.342]. “FƏ” lüğətində yer almış farsmənşəli “پولاد” [117,s.63] və onun digər variantı kimi göstərilmiş “فولاد” antroponimləri yalnız məlum metal mənasındadır [117, s.218]. “FNS” lüğətində isə “Şahnamə şəxsiyyətlərindən bir neçəsinin adı, o cümlədən Keyqubad zamanında İranın şücaətli sərkərdələrindən biri” kimi təqdim edilmiş [124, s.55] və “فولاد” onun digər variantı olaraq adlar cərgəsində yer almışdır [124, s.193]. “FN” lüğətində “پولاد” – metal, Keyqubad zamanında İran pəhləvanı, “pulad-e ğondi” – Mazandaranda əfsanəvi div adı və s. mənalarda verilmişdir [124, s.131]. “FNİ” lüğətində verilmiş bu onomastik vahid “metal, məcazi mənada dəmir gürz və Keyqubad zamanında İran cəngavərlərindən birinin adı” mənalarındadır [126, s.63].

“Polad” adı Azərbaycan şəxs adları lüğətinə daxil olan və geniş yayılan antroponimlərdəndir. A.Paşayev və A.Bəşirovanın tərtib etdiyi “Azərbaycan şəxs adlarının izahlı lüğəti”ndə farsmənşəli olan bu adın izahı “möhkəm metal; sağlam, güclü” kimi verilmişdir [53, s.117].

خورخجیون Xəvrxocivən [165,162^a] – süryani dilində bütün şeytanlara verilən div və kabus adıdır.

دیو Div [165, 187^a] – məşhurdur, şeytan qəbilindəndir; yolunu azmış, pis fikirli; məcazi mənada şücaətli və igid adama da deyilir. M.Müinin lüğətində verilmiş bu əfsanəvi adın izahına görə, pəhləvi dilində “dev” fonetik variantında işlənib. Bu isim səkkiz bölmə üzrə izah olunub [119, s.1598].

ساستا Sasta [165, 214^a] – Əhrimənin tabeliyində olan div adıdır.

سایه Saye [165, 215^a] – div adı, cinə də “saye” deyilir; məcazi mənada nalayiq işlərə deyilirvə həm də himayə mənasındadır. “FN” lüğətində bu adın izahı “cismin arxasında olan qaranlıq, tutqun sahə; saye təxəllüslü müasir İran şairi Huşəng Ebtehac” [124, s.248], “FƏ” lüğətində “qaranlıq sahə, himayə, müdafiə” [117, s.143], “FNS” lüğətində “işığın olduğu yerdə bilavasitə şüadan qorunmaq məqsədilə tutqunluğun peyda olması; hər hansı bir şəxs və ya əşyanın işıq bərabərliyində olduqda yaranan təsviri və himayə, pənah” [124, s.126], “FNİ” kitabında isə “cah-cəlal, təmtəraq, qürur, ağırlıq, ciddilik, mətanət” mənalarında izah olunmuşdur [126, s.103]. Yuxarıda adları çəkilən mənbələrdə bu söz farsmənşəli olaraq təqdim olunmuşdur. Fars şəxs adları lüğətində verilmiş izahların içərisində bu adın mənaca “kölgə” anlamında açıqlanması, həmçinin “div”in də mifik varlıq olaraq qara qüvvələrdən olması və bu mənalar içərisində məntiqi yaxınlığını nəzərə alsaq, “Bürhani-qate” lüğətində “Saye” adının div adı kimi işlənməsini məqbul saya bilərik.

سپید Sepid [165, 218^a] – ağ, ərəbcə bəyaz; Rüstəmin oğlu Söhrabın Turanda ələ keçirdiyi qala; Rüstəmin öldürdüyü div və çay adı mənalarında təqdim olunmuşdur. M.Müinin lüğətində سپید sepid adının digər qrafik variantı olaraq verilmiş اسپید Espid adının izahı yalnız “Turan torpağında Söhrab Rüstəmin istila etdiyi qala” adı kimi verilmişdir [122,s.133]. Müasir fars şəxs adları lüğətlərində bu ad antroponimlər sırasında yer almamışdır. Lakin “FƏ” lüğətində “üfüq, səhər, səhər vaxtı və gözün ağı” [117, s.145], “FN” lüğətində “səhər, qadınların bəzənmək üçün istifadə etdiyi kirşan” [124, s.250] və “FNS” lüğətində də “günəş çıxmazdan əvvəl asimanın az işıqlanması” kimi mənalarda izah olunmuş farsmənşəli سپیده sepide variantlı qadın adıdır [124,s.128].

Bunlardan başqa, Rüstəmin Mazandaranda öldürdüyü سپی دیو Sepidiv [165, 218^b] adlı ağ div, insanları namaz vaxtı vəsvəsəyə salan لافین Lafin [165, 218^b] və istər ipək, istərsə də ipdən olan tel, sap; cərgə, ordu sırası; şeytan qəbilindən olan div adı və s. mənalarda izah olunmuş نخ Nəx [165, 396^b] adlı divlərin adı çəkilir.

Beləliklə, yuxarıdakı izahlardan da göründüyü kimi, “Bürhani-qate”dəki antroponimlərin “əsas adlar” kateqoriyasına daxil olan şəxs adları özünün zənginliyi və rəngarəngliyi ilə yadda qalir. Əlbəttə, dissertasiyanın həcmini nəzərə alaraq, burada qruplar şəklində sistemləşdirilmiş şəxs adları bütünlüklə mənbədə olan antroponimləri əhatə etməsə də, verilmiş məlumatlar şəxs adları haqqında ümumi bir nəticəyə gəlməyə əsas verir. Həmin adların nəinki fars, eləcə də Azərbaycan şəxs adları sırasının zənginləşməsində rolu da diqqətçəkici faktlar sırasındadır.