MəHƏMMƏd hüseyn təBRİZİNİN “BÜrhani-qate” LÜĞƏTİNDƏ onomastik vahiDLƏR

II FƏSİL

“BÜRHANİ-QATE” LÜĞƏTİNDƏ ANTROPONİMLƏR

2.1. “Bürhani-qate” lüğətində şəxs adları
Dildə adsız hec bir varlıq və əşya yoxdur. İnsanları, bütün canlı varlıqları, əşya və hadisələri, həmçinin müxtəlif coğrafi yerləri bir-birindən fərqləndirməyə xidmət edən adlar məxsus olduğu hər bir xalqın dili və tarixi qədər qədimdir. Dövrlər bir-birini əvəz etdikcə cəmiyyətin inkişafı ilə birgə adlar da təkmilləşmiş, bəziləri sıradan çıxmış, digərləri isə həyatda baş verən ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni hadisələrlə əlaqədar olaraq yaranan yeni adlarla əvəz olunmuşdur. Deməli, “insan təfəkkürünün məhsulu olan hər nə varsa, onun hamısı adla – sözlə işarə olunur, adlandırılır. Buradan da aydın olur ki, adlar – sözlər dilin varlığını təşkil edir. Buna görə də deyilir ki, sözsüz dil, dilsiz də söz yoxdur və ola da bilməz” [39, s.10]. Başqa sözlə desək, “Dilin formalaşmasında da sözün rolu danılmazdır. Söz dilin sütunu, möhkəm dayağıdır. Sözün dayağı da onun ifadə etdiyi məzmunudur” [20, s.19].

Dilin lüğət tərkibində olan sözlər “ümumi” və “xüsusi” isim olaraq, iki yerə ayrılır. Eynicinsli əşyaların hamısına birlikdə verilən ad “ümumi”, bir-birindən fərqləndirmək üçün verilən adlar isə “xüsusi” adlardır. Ümumi və xüsusi isim haqqında “Fars dili qrammatikası terminləri” kitabında deyilir: “Ümumi isim” anlayışının fars dilində ifadəsində iki müxtəlif terminin istifadəsi müşahidə edilir: اسم عام esm-e am və اسم جنس esm-e cens. Bunların hər birində bu növə aid isimlərin məzmununa müxtəlif tərəflərdən yanaşılır. Bir halda ismin əhatə etdiyi canlıların və ya əşyaların ümumi xüsusiyyətə malik olmasına işarə edilir, digər halda isə həmin canlıların və ya cansız əşyaların eynu cinsdən, eyni növdən olması şərti irəli sürülür... “Xüsusi isim” anlayışının fars dilində ifadəsində sinonimlik mövcuddur: اسم خاص esm-e xas və اسم علم esm-e ələm. Bunların tərkibindəki خاص (ər. خاصّ – xüsusi) və علم (ər. علمّ – işarə, əlamət) sözləri müxtəlif məna daşıdığından həmin terminlər anlayışı eyni dərəcədə ifadə etmir. Xüsusi isimlər başqa həmcinslərindən öz xüsusiyyətlərinə görə fərqləndiyindən, məhz اسم خاص termininin işlənməsini məqbul saymaq olar” [45, s.32]. Ümumiyyətlə, “Dildəki hər bir xüsusi ad – onomastik vahid ictimai-tarixi inkişafın məhsuludur. Xüsusi adlar keçmişin izlərini özündə mühafizə edib müasir zamana kimi gətirən real faktlardır, tarixin canlı şahidləridir” [39, s.3; 42, s.3]. Xüsusi və ümumi adlar arasında olan fərqliliyi dilçi alim Əbülfəz Quliyev belə səciyyələndirir: “Dilin onomastik vahidləri o dilin ümumi qanunauyğunluqlarına tabe olsa da, qidasını həmin dildən alsa da apelyativ leksik vahidlərə nisbətən azlıq təşkil edir. Belə ki, onomastik leksikanın ən mühüm fərqlərindən biri onun başqa dilə tərcümə edilə bilməməsidir. Onomastik vahidlər qədim dövrlərin izlərini özlərində daşıyır. Ona görə də xalqın soykökünün, onun iqtisadi-siyasi həyatının, tarix və mədəniyyətinin, mifologiya və yayılma arealının öyrənilməsində onomastik vahidlərin böyük əhəmiyyəti vardır” [36, s.3].

Azərbaycan onomastikası sahəsində çoxşaxəli tədqiqatlar aparmış və bu elmin formalaşmasında böyük rolu olan tanınmış dilçi alim Afad Qurbanov yazır: “Dildə mövcud olan xüsusi adların cəmi onomastikanı təşkil edir. Deməli, onomastika hər hansı bir dildəki xüsusi adların məcmusudur” [39, s.11]. Başqa sözlə, “dilin leksik tərkibindəki xüsusi adların cəmi onomastika, ondan bəhs edən dilçilik şöbəsi isə onomalogiya adlanır” [39, s.20; 40, s.24].

Azərbaycan alimlərinin araşdırmalarında onomastik vahidlər bölgüsünün bir neçə variantına rast gəlinir. Belə ki, görkəmli dilçi alim Mədəd Çobanov bir sıra Azərbaycan alimlərinin apardıqları tədqiqatlar nəticəsində ərsəyə gətirilimiş onomastik vahidlərin bölgüsünü təqdim etmişdir [15, s.14].

Lakin onomastik vahidlər bölgüsü içərisində A.Qurbanovun son tədqiqatlarında təqdim etdiyi “1.Antroponimlər, 2. Etnonimlər, 3. Toponimlər, 4. Hidronimlər, 5. Zoonimlər, 6. Kosmonimlər, 7. Ktematonimlər” adlı müstəqil qruplar onomastik vahidləri əhatə etmə baxımından daha genişdir [41, s.8]. Azərbaycan dili onomastikasının tədqiqi tarixi ilə bağlı Y.Cəfərlinin “Azərbaycan dilinin onomastikası müstəqillik dövründə” adlı kitabında isə Azərbaycan dili onomastikasının bir elm kimi inkişafında rolu olan dilçi alimlərin dəyərli təqdiqatları haqqında ətraflı məlumatlar verilmişdir [14, s.8-22].

Araşdırmalarımız nəticəsində belə bir qənaətə gəlirik ki, Azərbaycan dilçiliyindən fərqli olaraq, İran dilçiliyində onomastika ilə bağlı akademik araşdırmalara geniş yer verilməmişdir. Axtarışlar zamanı diqqətimizi çəkən araşdırmalardan biri Fərhad Cəvadi Abdullah oğluna məxsusdur. Onun tərtib etdiyi “Fərhəng-e namha-ye torki (nam və nam-e xanevadegi)” (Türk adları lüğəti (ad və familiya) kitabının geniş müqəddiməsində Abbasqulu Ağa Bakıxanov, Cəfər Cabbarlı kimi görkəmli Azərbaycan ədiblərinin, eləcə də XX əsrdə Azərbaycan alimlərindən F.Ağazadə, həmçinin Ş.Sədiyev, M.Adilov, Z.Sadıqov, A.Qurbanov, M.Çobanov, H.Həsənov tərəfindən aparılmış elmi araşdırmalar işiqlandırılmışdır [127, s.2-14]. Müəllifin burada birbaşa Azərbaycan alimlərinə müraciət etməsi dilçiliyin bu sahəsinin məhz ölkəmizdə daha geniş inkişafını sübut edir.

Ümumiyyətlə, İran tədqiqatçılarının onomastika ilə bağlı apardıqları elmi araşdırmaları bizə fars dilində onomastika elminin inkişafı ilə bağlı müəyyən nəticəyə gəlməyə imkan verir.

Doktor Həsən Ənvərinin “Dəstur-e zəban-e farsi” (Fars dilinin qrammatikası) adlı kitabında ümumi və xüsusi isimlər, xüsusi isimlərin bölgüsü haqqında ümumi məlumat verilmişdir: “Xüsusi isim, xüsusi və müəyyən şəxs və ya şəxslərə aid olan isimdir. Xüsusi isimlər dörd qrupa bölünür: 1) İnsanlara aid olan xüsusi isim: Səid, Səidə, Turac, Fatimə; 2) Məkanlara aid olan xüsusi isimlər: şəhər, kənd, çay, dağ, qitə, ada, dəniz, okeanların adları; Hindistan, Rəşt, Əliabad, Sepidrud, Əlburz, Madaqaskar, Atlantik və s.; 3) Birdən çox sayı olmayan kitab və əşyalara aid olan xüsusi isimlər: Quran, Avesta, Həcərül-əsvəd (Məkkədəki qara daş), Dərya-ye Nur, Kuh-e Nur (hər ikisi məşhur almaz adıdır); 4) Bəzi heyvanlara və ya əşyalara qoyulan xüsusi isim: Rəxş (Rüstəmin atının adı), oyuncaqlar və ya əşyalara qoyulmuş ad” [113, s.66-67]. Oxşar bölgüyə başqa bir mənbədə də rast gəlirik [171].

Fars dilçiliyində doktor Firuz Refahi Ələmdariyə məxsus “Məbani-ye toponimi və neqahi be toponimha-ye İran” (“Toponimikanın əsasları və İran toponimlərinə baxış”) [163] və “Hidronimha-ye İran” (“İran hidronimləri”) [164] adlı kitablar bu sahədə aparılmış dəyərli tədqiqatlardan hesab oluna bilər.

Azərbaycan dilçiliyində mövcud onomastik bölgüdən göründüyü kimi, burada ilk yerdə “antroponimlər” durur. Belə ki, “hər bir xalq təşəkkül tapdığı andan onun özünəməxsus antroponimlər sistemi yaranır. Antroponimlər sistemi xalqın dünyagörüşünə uyğun formalaşıb inkişaf etdiyi üçün meydana gəlmiş antroponimik mədəniyyət xalqın ümummənəvi mədəniyyətinin başlıca bir sahəsini təşkil edir.” [33, s.3]. Onomalogiyanın əsas sahəsini təşkil edən antroponimika “yunan dilində antropos (insan) və onuma (ad)” sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Bu termin dilçilikdə insan adları haqqında elm mənasında işlədilir” [15, s.31]. Termin kimi “antroponim – hər hansı bir şəxsi və ya müəyyən insan qrupunu bildirmək üçün işlədilən xüsusi ad. Buraya əsl şəxs adı, ata adı, soyadı, ləqəb, təxəllüs, titul, kriptonim və kiçiltmə bildirən adlar daxildir” [2, s.56].

Hər bir xalqın tarixi keçmişi, onun coğrafi mövqeyi, etnik tərkibi, müxtəlif xalqlarla qurduğu ictimai-siyasi, iqtisadi, mədəni əlaqələri onun onomastikasında öz əksini tapmış olur. Sadalanan proseslərlə yanaşı, tarix boyu baş vermiş müxtəlif hadisələr də həmin xalqın onomastika sistemində hər şeydən öncə antroponim və toponimlərə təsir edərək, onların müəyyən dəyişikliyə uğramasına gətirib çıxarır. Ümumiyyətlə, dilin lüğət tərkibi içərisində xüsusi lay təşkil edən və hər bir xalqın tarixi, məişəti və adət-ənənələri ilə qırılmaz bağlı olan antroponimlərin insan cəmiyyətinin meydana gəldiyi vaxtdan yarandığını desək, yanılmarıq. Çünki “ailə və ya qəbilə, yəni ilk insan kollektivi yarandığı gündən insanları bir-birindən fərqləndirmək üçün adlardan istifadə etmək ehtiyacı meydana gəlmişdir” [30, s.20]. Beləliklə, hər bir xalqa məxsus olan antroponimlərin onların özünəməxsus yaranma tarixinə və adət-ənənələrlə bağlılığı qaçılmazdır. Deməli, hər adın yaranma tarixi də o adı daşıyan xalqın tarixi qədər qədimdir.

Onomastik vahidlər sistemində ilk yerdə qərar tutan antroponimik kateqoriyalar “əsas adlar” və “köməkçi adlar” olmaq üzrə iki formada işlənir. Azərbaycan dilində antroponimlər “əsas adlar – şəxs adı, ata adı, familiya, köməkçi adlar – ləqəb, təxəllüs, titul” [41, s.14] qollarına ayrılır. Əlbəttə ki, “bir sıra xalqlarda bu əsas antroponimik kateqoriyaları təşkil edən modellər eyni formada deyildir. Bəzilərində ancaq şəxs adı və ata adı işlənir, familiya işlənmir, bəzilərində isə antroponimik modeldə ata adı işlənmir, bunun əvəzində ad və familiya işlənir” [39, s.165].

“Bürhani-qate” lüğətinə gədikdə isə burada külli miqdarda antroponimlərə rast gəlirik. Burada yer almış farsmənşəli və alınma şəxs adları o dövrün antroponimlər sistemi haqqında müəyyən təsəvvür yaratmağa imkan verir. İstər “Bürhani-qate” lüğətində aşkara çıxardığımız çox sayda antroponimlər, istərsə də müasir fars şəxs adları lüğətləri tədqiqatın ayrıca bir fəslinin bütünlüklə antroponimlərin araşdırlıması üçün zəngin material verir.

Azərbaycan dilinin antroponimlər sistemini əsas tədqiqat obyekti kimi seçmiş M.Çobanov şəxs adı anlayışını “antroponimiyanın ən qədim kateqoriyası” [15, s.39] hesab edərək yazır: “Xüsusi adlar, o cümlədən, şəxs adları xalqın çoxəsrlik mədəni fəaliyyətinin, ümumxalq təfəkkürü yaradıcılığının inkişaf səviyyəsinin məhsulu olub, ünsiyyəti sahmana salan əsas vasitədir” [15, s.42].

Yuxarıda ad haqqında verilmiş fikirlər birmənalı şəkildə “Bürhani-qate” lüğətində yer almış çoxlu sayda antroponimlərə də aid edilir. Burada toplanmış adların üzərindən yalnız şəxs adı olaraq keçmək mümkün deyil, onlar həmçinin müstəqil şəkildə tarixin keçmiş izlərini özündə saxlayan dəyərli məlumat daşıyıcısıdır. Əlbəttə ki, burada toplanmış külli miqdarda antroponimlərin hər birini ayrı-ayrılıqda araşdırmaq mümkün deyil. Buna görə də lüğətdəki şəxs adlarının müasir fars şəxs adları sistemində yeri, yayılma aspekti, onların mövqeyi, eyni zamanda bu adların Azərbaycan şəxs adları sisteminə təsirini araşdırmaq məqsədəuyğundur. Bu baxımdan “Bürhani-qate”dəki şəxs adlarının əksəriyyəti onları birləşdirən vahid bir mənaya görə dörd bənddə birləşdirilmiş, onların məna çalarlarına nəzər salınmış, eyni zamanda fars və yeri gəldikcə Azərbaycan şəxs adları sistemində mövqeləri müəyyənləşdirilmişdir. Lüğətdəki antroponimik vahidləri bu şəkildə qruplaşdırmaq olar: 1. Tanrı adları; 2. Dini varlıqların (mələklərin) adları; 3. Peyğəmbər adları; 4. Əfsanəvi adlar.

Ümumiyyətlə, M.H.Təbrizi lüğətə bir çox şəxs adlarının müxtəlif variantlarını da daxil etmişdir. Eyni mənalı adların müxtəlif variantlarının bir çoxu müasir fars şəxs adları sistemində də yer aldığına görə onları yuxarıda qeyd etdiyimiz bəndlərə daxil etməyi məqsədəuyğun saydıq.

Onu da əlavə edək ki, “Bürhani-qate”də yer almış şəxs adlarının bir çoxu Əbülqasım Firdovsinin (941-1021) “Şahnamə” eposuna aid olan şəxs adları toplusundan ibarətdir. Burada ümumi şəkildə onlara nəzər salmağı daha uyğun hesab etdik. “Bürhani-qate”də həmin adların ümumi sayı 242-dən çoxdur.

Firdovsinin “Şahnamə” eposunda yer alan şəxs adlarınin “Bürhani-qate” lüğətində çox işlənməsini nəzərə alaraq onları ayrıca verməyi lazım bildik. 60 min beytdən ibarət olan Firdovsinin möhtəşəm “Şahnamə” eposu “...ibtidai icma quruluşu dövründən başlayaraq bizim eranın VII əsrinin ortalarınadək olan bir dövrün hadisələrini özündə əks etdirir. Əsərdə İranda hakimiyyətdə olmuş Pişdadilər, Kəyanilər, Əşkanilər və Sasanilər sülaləsinin 48 hökmdarının sərgüzəştləri mifik-əsatiri, tarixi-qəhrəmanlıq və tarixi konteksdə izlənilir” [28, s.13]. Bundan başqa, “Şahnamə”nin ən önəmli özəlliyi müəllifin təmiz fars dilində adlar icad etməsi olmuşdur. Bu adlar farslarda sonrakı çağlarda yayğınlaşacaq və Səfəvilərdən sonra türklər də Şahnamə kültürü içində həzm ediləcəkdi. Şahnamə kökənli Fəramərz, Rüstəm, Nəriman, Sam, Südabə, Siyavəş, Söhrab kimi adlar səfəvizadə türklər içində farslarda olduğu qədər yayğınlaşmağa başlamışdı” [172].

Həqiqətən, fars şəxs adları sırasının zənginləşməsində Firdovsinin böyük rolu danılmazdır. Bu zənginlik “Şahnamə” adları ilə bağlı İran mənbələrində verilmiş adların saylarında özünü göstərir. Məsələn, qaynaqların birində bu rəqəm 642-ni keçirsə [173], başqa bir mənbədə bu sırada yer almayan 24 qadın adına rast gəlirik [174]. Sadəcə bu rəqəmləri göstərməklə “Şahnamə” eposunun fars şəxs adları sisteminin zənginləşdirməsində böyük rolunu vurğulamaq istəyirik. Həmin farsmənşəli adların Azərbaycan şəxs adları sırasında yer alması da diqqətdən kənarda qalmır. “Bürhani-qate” lüğətində verilmiş “Şahnamə” adlarından Cəmşid, Bəhram, Bəhmən, Əfrasiyab, Firidun, Firəngiz, Humay, İsfəndiyar, İskəndər, Qubad, Mehrab, Nəriman, Pərviz, Polad, Rüstəm, Südabə, Suğra, Söhrab, Səyavuş, Şapur, Şəhrinaz, Telman, Turac, Təhmurəs, Təhmasib kimi farsmənşəli şəxs adları Azərbaycan şəxs adları sırasında çox işlənir.

Firdovsi “Şahnamə” əsəri ilə eyni zamanda sırf fars dilinə məxsus adlar yaratmaqla bu dilin şəxs adları sisteminə öz töhfəsini vermişdir. Tədqiqatda təbii, həmin adların hamısını sadalamaq mümkün deyil. Çünki “Şahnamə” əsəri alim, tarixi şəxsiyyətlər, hökmdarlar, onların ata-babaları, övladları, nəvə-nəticələri, həmçinin pəhləvanlar, ordu başçılarının adlarının zənginliyi ilə seçilir. Bu əsərdə olan adların bir çoxunun “Bürhani-qate” lüğətində toplanması həmin dövrdə istər “Şahnamə” əsərinin, istərsə də həmin şəxs adlarının böyük bir coğrafi arealda geniş yayılmasından xəbər verir. Bununla yanaşı, “Bürhani-qate” lüğətindəki sözügedən şəxs adlarını müasir fars şəxs adları ilə tutuşdurduqda onların bir çoxunun bu dilin şəxs adları sisteminin zənginləşməsində böyük rolu olduğu təsdiqlənmiş olur. Bu yalnız “Şahnamə” antroponimlərinə deyil, ümumiyyətlə, “Bürhani-qate” lüğətində yer almış digər antroponimlərə də aiddir.

Lüğətdə toplanmış “Şahnamə” əsərindəki şəxs adlarının, demək olar ki, əksəriyyəti müasir fars şəxs adları sisteminə daxil olmuşdur. Müasir fars şəxs adları lüğətləri bunu əyani şəkildə sübut edir. Qeyd edək ki, “Bürhani-qate” lüğətində yer almış həmin şəxs adlarının “Şahnamə” surətləri olması ilə bağlı qeydə rast gəlmirik. Müasir şəxs adları lüğətlərinə müraciət etməkdə məqsədimiz “Bürhani-qate”də verilmiş antroponimlərin yazılış, tələffüz və mənalarını dəqiqləşdirməklə yanaşı, onların fars şəxs adları sistemini zənginləşdirmək işində əhəmiyyətini önə çəkməkdir. Əlbəttə, bəzən müasir şəxs adları lüğətlərində belə həmin adların “Şahnamə”dən əxz olunmasına rast gəlmirik. Məsələn: اشک əşk [165, 33^b] sözü “Bürhani-qate”də “göz yaşı damlası, əcəm sultanlarından birinin adı” mənalarında verilib. Fars şəxs adları lüğətlərində “Əşkani sülaləsinin banisinin adı” kimi təqdim edilmiş “اشک” sözünün izahında digər variant olaraq ارشک Ərşək sözü verilmişdir [124, s.27; 117, s.25]. Həmin lüğətlərin birində ارشک Ərşək, Ərəşk sözünün mənşəyinin “اشک” [124, s.23] olması göstərilib. Digər lüğətdə isə bu adın yalnız “ارشک” variantına həmin “Əşkani sülaləsinin banisinin adı” mənasında rast gəlirik [126, s.36].

“Ərşək” sözünün “Şahnamə” surətlərindən olması aşağıdakı beytə əsasən müəyyən edilir:

همان خسرو و اشک و فریان و فور

همان نامور خسرو شهرزور

Həmin Xosrov, Əşk, Fəryan və Fur,

Həmin məşhur şücaətli Xosrov.

Həmçinin “Şahnamə”də “Padşahi-ye Əşkaniyan” (Əşkanilərin şahlığı) bölməsində də həmin sözün istər “Bürhani-qate”, istərsə də lüğətlərdə yer almış tarixi şəxsiyyətin olması birmənalı şəkildə təsdiqini tapır.

نخست اشک بود از نژاد قباد

دگر گرد شاپور خسرو نژاد

Qubad nəslinin birincisi Əşk idi

Xosrov nəslinin qəhrəmanı isə Şapur idi.

“Şahnamə” adları arasında rast gəldiyimiz və diqqətçəkici məsələlərdən biri bəzi adların mövcud olan bir və bir neçə variantları və həmin variantların müasir fars şəxs adları sistemində yer almalarıdır. Məhəmməd Təbrizi eyni adların müxtəlif variantlarını təqdim edərkən bəzən variantların hansı dildə işləndiyini də qeyd etmişdir.

Lüğətdə bir neçə qrafik və fonetik variantlarda təqdim edilmiş antroponimlər də kifayət qədərdir. “Bürhani-qate” lüğətində çoxluq təşkil edən “Şahnamə” adları arasında da belə antroponimlərə rast gəlinir. Öncə həmin adlarda olan variant fərqliliyini çox sayda əlyazma nüsxəsi olan “Şahnamə” əsərində müşahidə edə bilərik. Bu variantlar isə səhv deyil, ayrı-ayrı dövrlərdə sözlərdə baş verən dəyişiklərlə əlaqədardır. Bundan başqa, Təbrizinin hər hansı bir antroponimin bir neçə variantını göstərməsi həm əvvəllər tərtib edilmiş lüğətlərə istinadı, həm də ümumiyyətlə, həmin ifadələrin ona məlum olan dil və ləhcələrdə işlənən şəkillərinin heç birini kənarda qoymaması ilə də əlaqəlidir. Həmin adların zamanla yaranmış müxtəlif variantlarının işlək formalarını təyin etməkdə müasir fars şəxs adları lüğətləri qismən də olsa yardımçı olur. Belə lüğətlərdə isə ya variantların bəzisi daxil edilmir, ya da həmin variant şəxs adları sırasında yer almışsa, o zaman adın izahında onun hansı addan qaynaqlandığı qeyd edilir. Hətta bəzən müasir şəxs adları lüğətlərində “Bürhani-qate”də olmayan variantlara rast gəlmək mümkündür.

Bir neçə variantda təqdim edilmiş şəxs adlarına aşağıdakıları misal göstərə bilərik:

اسپندار Espendar [165, 8^b], اسپندیار Espendeyar [165, 29^a], اسفندیار Esfəndeyar [165, 31^a], سپندار Sepəndar [165, 217^b] sözləri İsfəndiyar mənasında olub Gəştasbın oğlunun adıdır. Bunlardan “Şahnamə”də olan variant اسفندیار Esfəndeyar antroponimidir. Bu variantlardan “Fərhəng-e əsami” (“FƏ”) lüğətində “اسپندیار، اسفندیار” mənalı اسپندار espendar [117, s.23], “Fərhəng-e nam-e soxən” (“FNS”) lüğətində söz sırasında verilmiş “اسپندیار” adının izahında “اسفندیار” variantı olması verilib [124, s.25]. “Fərhəng-e namha-ye irani” (“FNİ”) lüğətindəki “سپندار” variantının da izahında məhz “اسفندیار” adı göstərilib [126, s.104]. Əlavə olaraq “Fərhəng-e nam-e soxən” (“FNS”) və “Fərhəng-e namha” (“FN”) lüğətlərində söz sırasında verilmiş “اسپندیاد” adı da [124, s.25; 125, s.62] “اسفندیار” adının digər variantı kimi göstərilib.

برنوس Bərnus [165, 66^b], برونوس Bərunus [165, 67^a] adlarını birləşdirən ümumi məna “ordu başçılarından, rəhbərlərindən birinin adıdır”. Lakin qeyd etmək istərdik ki, “FNS” adlı şəxs adı lüğətində verilmiş “برنوس” adının variantına yaxın “برنوش” sözünün izahında [124, s.41] “برانوش” adının digər variantı olması verilib. “برانوش” sözünün izahında “Şahnamə” surətlərindəndir, Sasani padşahı Şapurun zamanında Rumlu ordu başçısının adıdır” izahı əksini tapmışdır [124,s.40]. Dehxudanın lüğətinə istinadən “برنوش” [152, s.973] və “برانوش” [152, s.805] adları برنوس adının [152, s.973] digər variantlarıdır. Beləliklə, “Bürhani-qate”də bu adların “Şahnamə” obrazlarından olması qeyd edilməsə də, istinad edilən digər lüğətlərə əsasən “برنوس” və bu kökdən olan “برونوس” adlarının eyni adların müxtəlif variantı olması sübuta yetirilir.

Rüstəm Zalın babalarından birinin adı, Təhmasibin oğlu Zuvun övladının adını bildirən گرشاسب Gərşasb [165, 346^b], گرشاسف Gərşasf [165, 346^b], گرشسب Gərşəsb [165, 346^b] variantları ilə yanaşı fars şəxs adları lüğətlərində گرشاسپ Gərşasp [124, s.212] və گرجاسپ Gərcasp [126, s.147] variantlarına da rast gəlirik.

İsfəndiyar Ruyintənin atasının adını ifadə edən گشاسب Qoşasb [165, 350^b], گشتاسب Qoştasb [165, 350^b], گشتسب Qoştəsb [165, 350^b] və گشسب Qoşəsb [165, 350^b] antroponimləri də coxvariantlı adlardandır. M.Müin lüğətinə istinadən “گشاسب” Qoşasb [123, s.1704], “گشتاسب” Qoştasb [123, s.1705], “گشتاسف” Qoştasf [123, s.1705], “گشتسب” Qoştəsb [123, s.1705] adları “گشتاسپ” Qoştasp [123, s.1705] adının digər variantlarıdır. M.Müin lüğəti, eləcə də İran mənbələrindən birinə əsasən, “گشتاسپ” adı Avesta və qədim fars dilində ویشتاسپه Viştaspa, yunanca isə اوستاسپس Ustaspəs şəklində olmuşdur. Burada “ویشته” (əldən düşmüş, qorxaq, cəsarətsiz), “اسپه” isə “اسپ” (at) mənasındadır. Deməli, söz “əldən düşmüş at” mənasını bildirir [175].

Xüsusi adlar arasında mənaca bir neçə onomastik vahidi əhatə edən müxtəlif variantlı adlar da vardır. Məsələn:

آزرم Azərm [165, 14^a], آزرمیدخت Azərmidoxt [165, 14^a] (bu söz təkrarən əlyazma nüsxəsinin 27^b vərəqində də verilmişdir) sözləri antroponim və toponim kimi “Xosrov Pərvizin qızının adını və bünövrəsini qoyduğu şəhərin adı”nı bildirir.

ارمز Ormoz [165, 26^a-26^b], ارمزد Ormozd [165, 26^b], اورمز Urmoz [165, 45^b], اورمزد Urmozd [165, 45^b], هرمز Hormoz [165, 422^b], هورمز Hurmoz [165, 430^b], هورمزد Hurmozd [165, 430^b] adları “şəmsi təqvimin hər ayının ilk günü, mələk adı, Yupiter, İsfəndiyarın oğlu və s.” mənalı müxtəlif onomastik vahidləri əhatə edir.

گودر Qudər [165, 356^b], گودرز Qudərz [165, 356^b], گودره Qudəre [165, 356^b] adlarını birləşdirən ümumi mənalar “Əşkani şahlarından olan Şapurun oğlunun adı, ördək cinsindən olan quş adı, İran pəhləvanlarından birinin adı, buzovun dərisi” izahlarıdır.

Əlbəttə ki, ortaq mənaları olan belə sözlərdə hər bir sözün özünə məxsus olan fərqli mənaları da vardır. Məsələn: گودر Qudər sözünün izahında verilmiş “buzov və maralın balası” mənaları bu variantın daşıdığı fərdi mənalardır. Göründüyü kimi, bu fərdi mənalar, əsasən, həmin sözlərin daşıdığı onomastik vahidlərdə deyil, ümumi isimlərdə təzahür edir.

Bu yarımfəslin əvvəlində qeyd etdiyimiz kimi, burada fars şəxs adları sırasını zənginləşdirməkdə müstəsna rolu olan antroponimik vahidlərin böyük bir qismi onların daşıdığı geniş və ümumi mənaya görə qruplaşdırılımışdır.

Ümumiyyətlə, həmin bəndlərdə toplanmış sözlərin hər biri müxtəlif mənalarda izah olumuşdur. Bu məna çalarları həm sözlərin izahında müxtəlif onomastik vahidləri əhatə etmələrində, həm də xüsusi isimlə yanaşı, ümumi ismə də aid olunmasında özünü göstərir. Yuxarıda qruplaşdırılmış bu adların hər birinin ifadə etdikləri müxtəlif mənalara baxmayaraq, onları birləşdirən ümumi mənalar da vardır. Təqdim olunmuş təsnifat da həmin sözlərin ifadə etdikləri ümumi məna üzrə aparılır.