Mikrobiologiya (Ma’ruza matnlari)

 
1. Azotli moddalarning tuproqda bir holatdagi ikkinchi holatga o‘tishi.
Azot qishloq xo‘jaligi o‘simliklarning hosildorligini oshirishda fosfor, kaliy, 
kalsiy, magniy, temir, oltingugurt kabi elementlardan ham yuqori o‘rin 
egallaydigan asosiy element hisoblanadi. Ammo azotning molekulyar holati 
o‘simliklarga to‘gridan-to‘gri o‘zlashtirila olmaydi. Asosan uning 
minerallashgan shaklini o‘simliklar o‘zlashtiradilar xolos. Aynan tuproqda 
ham mineral shakli mavjud, boshqa shakllari havoga uchib ketadi. Shu 
sababli tuproqdagi azotning bir holatdan ikkinchi holatga o‘tib turishi o‘simlik 
oziqlanishi uchun, bizning risqu-nasibamiz uchun ahamiyatlidir. Agarda 
azotning tuproqdagi o‘zgarishiga kelak, tubandagi murakkab jarayonni 
bilishimiz zarurdir. Atmosfera azoti → bakteriyalar yordamida o‘zlashtirilib 
o‘simlik oqsilga, o‘simlikni o‘zlashtirgan hayvon va insonlar oqsiliga aylanadi→ 
oqsil va aminokislotalar yana mikroorganizmlar ta’sirida (o‘simlik va hayvonlar 
qoldiqlaridan) parchalanib ammiak hosil bo‘ladi → ammiak yana 
nitrifikatsiyalovchi bakteriyalar ishtirokida oksidlanib nitrat va nitratlarga 
aylanadi → ular mikroorganizmlar ta’sirida qaytarilib yana atmosferaga chiqib 
ketadi va bu jarayon aylanaveradi. 
Ammo, atmosfera oqsilning ma’lum qismini erkin yashovchi va simbioz 
mikroorganizmlar o‘ziga boglab turadilar. Bu jarayon tuproq va o‘simliklarning 
azot bilan boyishini ta’minlaydi. O‘simlik va hayvon qoldiqlaridan azot 
saqlovchi moddalar esa tuproqda gumus hosil qiladilar. Tuproqdagi azotning 
ammoniy shakli nitrifikatsiyalovchi bakteriyalar azot kislotasi birikmalariga 
aylantiradilar. Nitratlar ma’lum sharoitda yana azotga aylanib, tuproqdan yo‘q 
bo‘ladi, havoga uchib ketadi. 
2. Ammonifikatsiya jarayonlari haqida tushuncha.
Ammonifikatsiya 
– oqsil, amonikislotalar va boshqa tarkibida azot saqlovchi moddalarning 
parchalanishi natijasida ammiak hosil bo‘lishi jarayondir. Bu jarayonni azot 
minerallashuvi deb ham aytiladi. Chunki hosil bo‘lgan ammiak yana 
nitrifikatsiyalovchi bakteriyalar yordamida mineral holatga aylantiriladi. 
Oqsillarning 
aerob, 
anaerob bakteriyalar, zamburuglar ishtirokida 
ammonifikatsiyaga uchrashi aniqlangan. Bu jarayonda alohida aktivlik 
namoyon qiluvchi mikroorganizmlarga Psevdomonas oilasi vakillari, basillalar 
oilasi vakillari olsak bo‘ladi. Oqsil tarkibida odatda 20ta aminokislota kiradi. Bu 
aminokislotalar birisining oxiri karboksil gruppasi ikkinchi aminokislotaning 
amino gurppasi bilan boglanib, polipetid zanjirini tashkil etadi. Bitta 
poliseptidda yuzlab aminokislotalar bor, oqsil esa bitta yoki bir qancha 
shunday zanjirlardan iborat. Oqsillar oddiy va murkkab bo‘ladi. Oddiy oqsillar 
gidrolizlanganda faqat aminokislotalarni bersa, murakkab oqsillar prostetik 
gruppaga ega bo‘lganligi uchun aminokislotalardan boshqa moddalar ham 
hosil qiladi. Murakkab oqsillarga nukleoproteidlar, lipoproteidlar, 
metalloproteidlar kiradi. Mikroorganizmlardan ajralib chiqqan ekzoferment 
(proteaza) oqsil molekulalarga ta’sir qiladi va ularni gidrolizlaydi. Oqsil 

---

molekulasidan hosil bo‘lgan poletpeptidlar va oligopeptidlarni mikroblar 
hujayrasiga kiritib peptidaza fermenti, yordamida parchalaydilar. (Oqsil 
molekulasi kattaligi uchun mikroblar uni hujayrasiga kirita olmaydi, shuning 
uchun ekzoferment yordamida parchalab, uning bo‘laklarini qabul qiladi). 
Oqsillarning 
hujayralardan 
tashqari va hujayra ichida parchalanishi 
quidagicha izoqlash mumkin. 
A) Ammiakni chiqazish natijasida dezaminlanish 
R). SN
2
 SNNH
2
 •COOH 
→R – Ch q ChCOOH Q NH
3
 
B) Oksidlanish dezaminlanish 
R). SNNH
2
 -COOHQ1/2 O
2
 
→R – CO - COOH Q NH
3
 
V) kaytarilish dezaminlanish 
R). SNNH
2
 -COOHQ2N
→R – CN
2
 - COOH Q NH
3
 
G) Dekarboksillanish 
R). SNNH
2
 -COOH 
→R – CN
2
NH
2
 QCO
2
 
Shu jarayonlardan keyin hosil bo‘lgan aminokislotalar minerallashadi 
(treonin, metionin va x.k.) uglerod qoldiqlaridan esa turli organik birikmalar 
hosil bo‘ladi SO
2
chiqib ketadi. Bu anaerob va aerob sharoitlarida boradi. 
Mikroblar faqat oqsillarni emas, nuklein kislotalarni ham parchalaydilar. 
Ularning gidrolizlanishidan qand, fosfor kislotasi (purin asosli) adenin, guanin, 
(pirimidin asosli) sitozin, urotsil, timin moddalari hosil bo‘ladi. Keyin jarayon 
yana davom etib qand moddalari yana oksidlanib SO
2
va N
2
O hosil qiladi. 
Shuningdek, mikroorganizmlar tomonidan mochevina, gruppu kislota, xitin va 
boshqa moddalar ham ammonifikatsiyaga uchraydilar.