Montgomery vvatfın bk

KİTÂBÜ'1-İLEL

Ebû Isâ et-Tİrmizî'nin (ö. 279/892) hadislerde ve râvilerde görülen kusurlara dair eseri.

Kusursuz gibi görünen hadislerin me­tin ve senedlerinde bulunan ve ancak ha­dis otoritelerince farkedilebilen gizli ku­sur veya illetlerle ¹⁴⁷ er­ken dönemlerden itibaren pek çok âlim ilgilenmiş; Ali b. Medînî, Ahmed b. Han­bel, Buhâri, Müslim, Ebû Zür'a er-Râzî, îbn Ebû Hatim ve Dârekutnî gibi muhad-disler bu konuda eserler vermişlerdir. Tir-mizî biri küçük. diğeri büyük ¹⁴⁸ olmak üzere iki Kitâbü'l-cİlel kaleme almıştır. Tirmizî'nin den­diği zaman onun el-'İlelü'l-kebîr'i kas­tedilir. Bu iki eserden el-'İlelü'ş-şağîr, Tirmizî'nin el-C6micu'ş-şahîh"min so­nunda müstakil bir bölüm halinde yer al­mış olup Tirmizî bu çalışmasında el-Câ-mi u'ş-şahîh'te takip ettiği usulü, kay­naklarını, eserde geçen râvileri ve terimleri açıklamış, başta Buhâri ve Ebû Zür'a er-Râzî olmak üzere İbn Şîrîn. Eyyûb es-Sahtiyânî, Süfyân es-Sevrî, Abdullah b. Mübarek. Ali b. Medînî ve Yahya b. Saîd el-Kattân'ın görüşlerinden faydalanarak cerh ve ta'dîlin gerekliliği, isnadın önemi, mâna ile hadis rivayetinin yapılabilmesi için aranan şartlar, hadis tahammül yol­ları, hadisin garîb sayılmasının sebepleri ve mürsel hadisin değeri gibi konulan iş­lemiş, râviler hakkında yaptığı nakil ve değerlendirmelerde ifrat ve tefritten uzak bir yol takip etmiştir. el-'fleJü'ş-şa-ğîr, ihtiva ettiği konular bakımından ilk usûl-i hadis kitaplarından biri olduğu söylenen Râmhürmüzî'nin el-Muhaddişü'l-/âşji'ından daha kapsamlı ve daha siste­matiktir.¹⁴⁹ İbn Receb el-Hanbelî Tirmizî'nin el-Câmi'u'ş-şahîh'ine bir şerh yazmış, yir­mi cilt olduğu belirtilen bu şerhten el-Câmfin elli birinci kitabı mahiyetindeki el-'İIelü'ş-şağîr'in şerhi olan Şerhu Hle-li't-Tirmizî günümüze kadar gelmiş ve büyük ilgi görmüştür.¹⁵⁰ Hemmâm Abdürrahîm Saîd, İbn Receb'in Şerhu 'İleli't-Tirmizî adlı bu eseri üzerine el-cİlel fi'î-hadîş adıyla bir doktora çalışması yapmıştır.¹⁵¹

Tirmizî'nin el-Hlelü'hkebîf, muhte­vasının genişliği yanında konularının çe­şitliliği bakımından el-'İlelü'ş-şağîr'den daha zengin olup büyük bir bölümü el-CâmFu'ş-şahîh'te yer almıştır. Ebü Tâ-lib el-Kâdî eseri el-Câmiçu'ş-şahîh"\n bablarına göre yeniden düzenlemiş, onun Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde ¹⁵² bulunan bu çalışma­sının yazma nüshası Hlelü't-TiTmizî el-kebîr adıyla yayımlanmıştır.¹⁵³

Bibliyografya :

Tirmizî, el-'llel (es-Sünen içinde, nşr. Ahmed Muhammed Şâkir v.dğr.), Kahire 1382/1962, V, 736-763; Ebû Tâlib el-Kâdî. 'Ilelü't-Tirmigîel-kebîr{nşi. Subhî es-Sâmerrâî v.dğr.), Beyrut 1409/1989; İbn Receb. Şerhu 'Ilelt't-Tirmizi (nşr. Subhî es-Sâmerrâî), Beyrut 1405/1985; Keşfü'z-zunûn, II, 1440; Ahmed Muhammed Şâkir. el-BâHşü't-haşîş, Kahire 1377/1958, s. 63-65; Nûreddin Itr, el-!mâmü't-Tırmizî ue'l-muoâzene beyne CâmiHhî ue beyne'ş-Şafyî-fayn. Kahire 1390/1970, s. 426-429; Hem­mâm Abdürrahîm Saîd. el-ıtlel fı'l-hadîş, Am­man 1980, s. 38; Sezgin, GAS(Ar), I, 251;Ket­tânî, er-Risâletû'l-müstetrafe (Özbek), s. 322. Ali Osman Koçkuzu

KİTÂBÜ'I-KEBÂİR

Zehebî'nin (ö. 748/1348) büyük günahlara dair eseri.

Tam adı Kitâbü'l-Kehtfir ve tebyî-nü'I-mehârim'dir. Zehebî'den söz eden kaynaklar Ki/âbü'1-Kebd'ir'in ona ait ol­duğunu kaydetmekle birlikte güvenilir yazma nüshalarına dayanmaksızın ger­çekleştirilen baskılarda göze çarpan za­yıf ve mevzu bazı hadislerin Zehebî gibi titiz bir âlimin eserinde bulunamayacağı kanaatini uyandırmış, fakat daha sonra yapılan sıhhatli baskılarda bu tür rivayet­lerin bir kısmına yer vermemek ve bazı hadislerin rivayet zincirinde yer alan ak­saklıklar gösterilmek suretiyle bu şüphe bertaraf edilmiştir.

Zehebî. risale hacmindeki eserinin mu­kaddimesinde büyük günahlardan sakın­mayı konu edinen birkaç âyetle hadisi zikrederek bunlardan sakınabilmek için nelerden ibaret olduklarını bilmenin ge­reğini vurgulamış ve sayılarının yedi ile yetmiş arasında değiştiği yolundaki bazı rivayetleri kaydetmiştir. Eserde, Muhyid-din Müstû tarafından yapılan neşre göre yetmiş altı fiil ve davranış müstakil baş­lıklar altında ele alınmıştır. Konular ge­nelde bir veya birkaç âyete, ardından ha­dis rivayetlerine dayanılarak büyük günah sınırlan içinde mütalaa edilmekte, za­man zaman kısa açıklamalar da yapıl­maktadır. Kitabın sonunda, büyük çoğun­luğu ahlâka dair olan otuz sekiz konudaki hadis "kebâirden olma ihtimali bulunan davranışlar" anlamındaki bir başlık altın­da toplanmıştır.

Eserde büyük günah diye üzerinde du­rulan konuların pek azı akaide dairdir. Hu­kuk ve daha çok ahlâk alanını ilgilendiren çeşitli davranışların kebâir statüsünde mütalaa edilmesi, muhafazakâr Selef te­lakkisini bile aşan katı ve sert bir anlayışı ortaya koymaktadır. Meselâ kebâir diye zikredilen hususlar içinde idrar sıçrantı-lanndan sakınmama ¹⁵⁴ ölüm münasebetiyle ağlayıp dövünme ¹⁵⁵ bazı nesne ve olayları uğursuzluk alâmeti olarak sayma ¹⁵⁶ gibi eylem­ler de vardır. Eserde çokça yer alan hadis rivayetleri içinde isnadı zayıf olanlar mev­cuttur.

Kitâbü'l-Kebâ'if'm Mısır, Dımaşkve Medine'deki kütüphanelerde çeşitli yaz­ma nüshaları bulunmaktadır.¹⁵⁷ Defalarca basılmış olan eser ¹⁵⁸ Muhammed Abdürrâ-zıkHamza (Kahire 1356), Abdurrahman Fâhûrî (Halep 1398), Mustafa Âşûr (Ka­hire 1986), Muhammed Ali Kutb (Beyrut 1407), Hasan Mahmûd Selmân (Zerkâ 1408) ve Muhammed Mahmûd Hamdan (Kahire 1992) tarafından yayımlanmıştır. Kitabın en ciddi neşrini Muhyiddin Müs­tû Şam'da bulunan iki yazmasıyla Me­dine'deki nüshasına dayanarak gerçek­leştirmiş (Di mask- Beyrut 1404/1984), bu neşrin birçok baskısı yapılmıştır.¹⁵⁹

Eseri Abdullah b. Cârullah b. İbrahim Cârullah el-Beyânü'1-matîûb li-kebâ'i-ri'z-zünûb adıyla ihtisar etmiş (Mekke 1408), Üsâme Muhammed es-Seyyid ki­tap üzerinde İthâlü'l-ekâbir fî tehzîbi Kitâbi'l-Kebö'ir adlı yeni bir düzenleme çalışması yapmıştır (Beyrut 1990). Kİtâ-bü'1-Kebâ'ir'm Büyük Günahlar adıyla yayımlanmış olan iki ayrı tercümesi bu­lunmaktadır.¹⁶⁰

Bibliyografya :

Zehebî, ei-Keba'irve tebyînü'l-mehârim (nşr. Muhyiddin Müstû), Dımaşk-Beyrut 1407/1987, s. 104-105, 131-132, 156; ayrıca bk. neşrede­nin girişi, s. 15-16; Hediyyetü't-'ârirın, II, 154; Brockelmann. GAL, II, 59; Beşşâr Avvâd Ma'rûf. ez-Zehebî oe menhecühû fî kitâbtht Târîhi'l-İstâm, Kahire 1976, s. 149-150; R. Stehly, "Un probleme de theologie islamique: La defînation des fautes graves (kabâ'ir)", REI, XLV (19771, s. 165, 179-180; G. C. Anavvati, "Texr.es arabes an-ciens edit.es en Egypte au cours des annees 1981 â 1984", M/DEO,XVII(1986), s. 125-229. Şerafettin Gölcük