Mövzu müasir təlim formaları,iş üsulları və texnikaları plan: 1

İfadəli oxuya verilən tələblər

Oxunun ifadəliliyi ana dili tədrisinə verilən ən mühüm tələblərdən biridir. Oxunun ifadəliliyi əsərin ideyasının, ondakı başlıca fikrin obrazlı, canlı, nəticə etibarı ilə şüurlu mənimsənilməsinə xidmət edir, nəhayət, düzgünlük, şüurluluq və sürətlilik ifadəli oxu üçün əsas hesab olunur.

İfadəlilik üzrə iş məzmunun emosional qavranılmasını, yaxşı anlaşılmasını təmin edir, şagirdin özünün də nitqini gözəlləşdirir.

İfadəli oxu üçün aşağıdakı tələblər yerinə yetirilməlidir:

1. 
   Danışdığın kimi oxu
   
2. 
   Sadə və təbii oxu
   
3. 
   Durğu işarələrinin tələbini gözlə
   
4. 
   Sözləri aydın və düzgün tələffüz et
   
5. 
   Ayrı-ayrı adamların sözlərini oxuyarkən hər şəxsin xarakterinə görə səsini dəyiş.
   
6. 
   Oxuduğun mətnin məzmununa uyğun olaraq səsini ölç, lazım olan yerdə onu qüvvətləndirib zəiflətməyi bacar.
   
7. 
   Qrammatik məntiqi və emosional vurğunu gözlə
   
8. 
   Oxu zamanı nəfəsini idarə etməyi bacar və s.
   

İfadəli qiraəti təmin edən qrammatik fasilənin gözlənilməsi

Qrammatik fasilə etdikdə durğu işarələri ilə bağlı olan fasilə nəzərdə tutulur. Şagird oxuduğu mətndə durğu işarələrinə fikir verməklə fasilənin yerini müəyyənləşdirir və ona riayə tedir. Hər bir dürğu işarəsi olan yerdə səs müəyyən qədər dəyişir.

Nöqtə fikrin bitdiyini bildirir, səsin aşağı düşməsini tələb edir.

Nöqtəli vergül fikrin müəyyən qədər bitdiyini bildirir, səs nöqtəyə nisbətən bir qədər azaşağı düşür.

Qoşa nöqtə fikrin bitmədiyini göstərir, yəni hələ də nə isə aydınlaşdırılacaq, dəqiqləşdiriləcəkdir.

Vergül fikrin bitmədiyini göstərir, səsin artırılmasını tələb edir.

Tire fikrin sözləi fadəsində müəyyən bir sözün buraxıldığını göstərir və fasilə tələb edir.

Sual və nida işarələri adamın niyyətini emosional boyalarla verilməsinə xidmət edir.

Şagirdlər yalnız III-IV siniflərdə durğu işarələrinə düzgün riayət edə bilirlər. Lakin bu isə I sinifdən başlanılmalıdır.

İfadəli qiraəti təmin edən məntiqi fasilənin gözlənilməsi

Bu fasilənin gözlənilməsi nisbətən çətindir. Məntiqi fasilə çox zaman heç bir

işarə tələb etmir. Lakin məntiqi fasilədən yerində istifadə olunmadıqda mətnin məzmunu təhrif olunur. Çox zaman uzun cümlələrin oxunuşunda şagirdlər nəfəsalmaq üçün yersiz fasiləyə yer verirlər. Bu isə qiraətini fadəliliyinə zərər verir.

Fasiləyə düzgün riayət edilməsi üçün cümlələri mənaca sıx bağlı olan sözlər qrupuna ayırmaq lazımdır. Qiraət zamanı həmin sözlər qrupunun hər biri bir söz kimi tələffüz olunur və asanlıqla bir-birindən ayrılır. Bu qruplararasında ani bir fasiləyə əməl edilməlidir.

Oxunun ifadəliliyi üçün psixoloji fasilədən düzgün istifadə edilməsi də vacibdir.Məşhur səhnə ustası ustası K.S.Stanislavski yazmışdır ki,əgər məntiqi fasiləsiz nitq savadsız hesab olunursa,psoxoloji fasiləsiz o cansızdır.İbtidai siniflərdə psixoloji fasiləni praktik yolla başa salmaq mümkündür.Ə.Məmmədxanlının “Buz heykəl”hekayəsində uşaqlar oxuyurlar:”Birdən lap içəridən bir cüt uşaq gözü kəşfiyyatçı əsgərin gözlərinə dikilir.”Bu cümlədə birdən sözündən sonra edilən fasilə dinləyicini intizarda saxlayir.Fasilədən sonra dinləyicilərin qarşısında təəccüb və sevinc dolu bir səhnə açılır.Birdən sözündən sonrakı fasilə şaxtadan donmuş ananın qucağında uşağın sağ qalması ilə əlaqədar şagirdlərin keçirdikləri heyrət hissini qüvvətləndirir.

Oxunun rəvanlığı.Oxunun ifadəliliyinə onun normal rəvanlığı və surəti də təsir göstərir.İfadəli oxunun surəti təxminən normal sifahi nitqin surətinə bərabər olmalıdır.Həddindən artıq surətli və yavaş ,yersiz fasilələrlə oxu çətin qavranılır.Surət şeirin məzmununa görə seçilir.H.Ziyanın “Mənim babam”şeiri yavaş surətlə oxunur,çünki işləyən babadır.O yavaş-yavaş ağacların dibini belləyir.

Bir gün atam babama Baba güldü: -Ay oğul

Söylədi: Əlim ayrılsa işdən,

-Dincəl bir az İnan elə bilərəm

Təqaüdə çıxmısan Daha yaşamıram mən.

Sənə işləmək olmaz.

Oxunun ritmi:Bədii oxuda,xüsusiylə şeirlərin oxusunda ritm mühüm yer tutur.Oxu prosesində sonsuz davam edən düz xətt ritmin gözlənilmədiyini bildirir.Ritm hər hansı təkrar olunmayıb,eynicinsli hadisənin dövri olaraq bərabər təkrarlanmasıdır.Bu zaman surətlənmə və yavaşıma,gərginlik və zəifləmə,uzunluq və qısalıq eyni ölçüdə növbələşir.Əslində tam eyniliyi gözləmək mexaniki ritmikliyə apara bilər.

Melodika:Oxu prosesində müxtəlif yüksəklikdə olan səslər üzrə onun yuxarı və aşağı hərəkəti melodika adlanır.Durğu işarələri cümlənin melodikliyini,ahəngliliyini qaydaya salır.Nəqli cümlənin sonunda səsin tonu aşağı düşür,sual cümləsində isə özünəməxsus melodika yaranır.

Tembr:Tembr nitqin özünəməxsus rəngi olmaqla ona bu və ya digər ekspressiv-emosional xassə verir.Hər bir adamın səsi tembrlə fərqlənir.Səsin tembri ilə müxtəlif adamların səsləri arasındakı tanış adamın səsini müəyyən etmək mümkündür.Nitqin melodikasının zənginləşdirilməsində bu əlavə vasitə kimi çox mühüm əhəmiyyəti var.Hər bir adamin nitqi səslənməsi onun nitq aparatının qurluşu və fəaliyyətindən və səslənməsinin xarakterindən asılıdır.Danışıq zamanı emosiyadan asılı olaraq insanın səsi adi normadan fərqlənir,çaları dəyişir.İnsanın səsindən onun əhvali-ruhiyyəsini bilmək olur. Oxu prosesində yazıçınin məqsədi nitqin emosional çalarlığı ilə verilir. Tembr bədii əsəri al-əlvan bəzəyir.Bununla da əsərdəki surətlər prizmadan görünən kimi görünür.

Diksiya hər bir sözün aydın ,dəqiq tələffüz olunmasını tələb edir.Diksiyanın normallığı nitq aparatının quruluşundan və onun işinin düzgün təşkilindən asılıdır.Normal diksiyanı təmin etmək üçün ayrı-ayrı səslərin artikulyasiyası,tələffüzünə görə yaxın səslərin (b-p,v-f,q-ğ,d-t,j-ş,z-s)müxtəlif səs birləşmələrinin (krt,kst,kşt,kft,qko,fku,qke,şti),hecaların tələffüzü üzrə məşqlər təşkil olunmalıdır. Diksiyanı normallaşdırmaq məqsədilə fonetikanı yaxşı öyrətmək ,xorla tələffüz və xor oxutmaqdan istifadə etmək də məsləhət görülür. Kəkələmə,pəltəklik,tıntınlıq olan uşaqlarla fərdi iş aparılmalı, dodaqların ləng tərpənməsi damaqların sıxılması,dilin ağır hərəkət etməsi,tələskənlik hallarına yol verilməməlidir.Çalışmaq lazımdır ki,şagirdlərin diksiyaları aydın,səlis olsun.

Tənəffüs.Normal tənəffüs düzgün nəfəsalma və havanı qənaətlə,bərabər ölçüdə xərcləməkdən ibarətdir.Səsin təmizliyi,düzgünlüyü,gözəlliyi və dəyişməsi düzgün nəfəsalmadan asılıdır.Buna nail olmaq üçün döş qəfəsinin bütün əzələ aparatından istidə olunur.Sözlər və ya ifadələr arasindakı qısa fasilələr zamanı hiss olunmadan ciyərlərə hava daxil olur.Dərindən nəfəs alanda,xüsusilə,ciyərlərin daha tutumlu olan aşağı hissəsi hava ilə dolur,döş qəfəsi genişlənir,oxu zamanı hava məntiqi cəhətdən bitmiş hissələrə uyğun olaraq az-az xərclənir.Düzgün nəfəsalmanı təmin etmək üçün müxtəlif təmrinlər məsləhət görülür.: birdən beşə qədər saymaqla nəfəs almaq və ciyərlərin həddən artıq dolmasına yol verməmək,xüsusi mətinləri oxuyarkən nəfəsalmanı yoxlamaq və s.

Səs.Biz söz tələffüz edərkən ciyərlərdən hava buraxırıq.Hava nəfəs yolları ilə xirtdəyə gəlir,orada səs tellərinin yığılıb açılması nəticəsində zəif səs əmələ gəlir. Ağız boşluğunda səs kifayət qədər gur və xoş avazlı keyfiyyət qazanır.Səsin qüvvəsi ,ucalığı,uzunluğu,surəti,tembri və s. başqa keyfiyyətləri var.Nitqə ifadəlilik də verən elə bunlardır.Səsin qüvvəsi ilə ucalığını eyniləşdirmək olmaz. Qüvvə obyektiv,real böyüklüyü bildirir.Ucalıq isə nitq situasiyasından,oxunan mətndən asılıdır.Səsin müəyyən qüvvəsinə malik olan adam həm bərkdən,həm orta səviyyəli,həm də zəif səslə danışa bilər.Bəzən səsin ucalığı bir cümlənin içərisində dəyişir.Səsin uzunluğu (sürəti)uçuculuğu (uzağa uçaraq digər səslərlər fonunda ayrılması) da müxtəlif adamlarda fərqlənir.Oxucu öz səsinin imkanlarını bilməli və ondan düşünülmüş şəkildə istifadə etməlidir.Oxu prosesində səs gərginləşdirilmədikdə ifadəliliyin çalarları (kəskinlik,yumşaqlıq,istilik,soyuqluq və s.) hiss olunur.

Orfoepik tələffüz.Oxunun ifadəlliyi onun ədəbi tələffüz normalarına nə dərəcədə uyğunluğu ilə ölçülür.Dilimizdə sözlərin böyük əksəriyyəti yazıldığı kimi tələffüz olunmur.Danışığın daha asan və şirin olması orfoepik normalara əməl edilməsindən asılıdır.Bu prosesdə ədəbi tələffüz normalarının pozulması onun ifadəlliyini aşağı salır,dinləyənin diqqətini yayindırır ,məzmunun şüurlu,ifadəli qavranılmasına mane olur,onun dinləyiciyə estetik təsirini zəiflədir.Əlifba təlimi dövründən etibarən şagirdlərin sözləri yazıldığı kimi tələffüz edilməsinə(orfoqrafik tələffüzə,kitab tələffüzünə)yol verməmək lazımdır.Bu mərhələdə şagird düzgün yolu yalnız müəllimin nümunəvi oxusunun köməyi ilə seçə bilər.Əgər şagird alim ,afərin, ,nadinc sözlərini çətinlik çəkmədən a saitini uzun tələffüz etməyi bacarirsa,almaya,cərgəyə,quzuya,işləyir,başlayır,gözləyir və s. sözlərin tələffüz nümunəsini müəllimdən öyrənməlidir.

Orfoepik tələffüzü şagirdlərə öyrətmək üçün onlara müstəqillik tələb edən tapşırıqlar vermək lazımdır.Məsələn şagird oxuyur, müəllim və yoldaşları hansı sözlərin düzgün tələffüz olunmadığını bildirir, şagird öz səhvini düzəldir,müəllim şagirdin səhvə yol verdiyini müəyyən qaydaları xatırladır,onun səhvinə düzəliş verir.

İntonasiya:Nitq,o cümlədən oxu prosesində intonasiyanın rolu böyükdür.İntonasiya sözün mənasını gücləndirməklə,bəzən sözdən daha çox şey ifadə edir.Bəzən intonasiyanın köməyi ilə sözə onun ifadə etdiyi mənanın əksini vermək olar.

İntonasiya geniş və dar mənada işlədilir.Geniş mənada intonasiya dedikdə,səslənən nitqin birgə təsir göstərən komponentlərin mürəkkəb kompleksi nəzərdə tutulur.Nitqdə və cümlələrdə aşagıdakı komponentlər özünü göstərir.

• 
  Vurğuda ifadə olunan və nitqin dinamikasını müəyyən edən qüvvə
  
• 
  Müxtəlif hündürlükdə səslər üzrə səsin hərəkətində ifadə olunan və nitqin melodikasını müəyyən edən istiqamət
  
• 
  Uzun səslənmə və fasilələrdə ifadə olunan ,nitqin surətini və ritmini müəyyən edən surət
  
• 
  Nitqin səslənməsinin xarakterini (emosional rəngini) müəyyən edən tembr (çalarlıq)
  

Vurğu :Nitqdə səs seli cümlələrə ayrılır.Cümlədə isə səslər mənasına görə ritmik qruplarda birləşir.Bunu tələffüz xarakterli nitq taktı və ya fraza adlandırmaq olar.Hər bir nitq taktından sonra azacıq fasilə verilir. Cümlədə kiçik olan bu intonasiya –məna parçası qavrayış üçün dərhal olduğundan oxunan mətin yaxşı başa düşülür.Nitqin yaxşı başa düşülməsində vurğunun da rolu böyükdür. Vurğunun müxtəlif növləri var:heca vurğusu,fraza vurğusu, məntiqi vurğu, emfatik vurğu.

Oxu zamanı frazadakı sözlərdən birində vurğulu heca qüvvətli səslə tələffüz olunur.Bu,frazeoloji vurğu adlanır:”Yaxşı, siz deyen olsun,mənim mehriban balalarım”

İfadəli oxuya hazırlıq işində heca vurğusu da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Adətən,vurğu cümlədə nitq situasiyası baxımından daha mühüm sözün üzərinə düşür.Bu,məntiqi vurğudur.Üzərinə vurğunun düşdüyü söz qüvvətli,ucadan deyilir.Məntiqi vurğu yerinə düşməyən nitqdə məna dinləyiciyə dəqiq çatmır. Məntiqi vurğu ədəbi əsərlərdə xüsusi əhəmiyyətə malikdir.Cümlədə vurğunun yerini dəyişdikdə məna təhrif olunur,yeni məzmun kəsb edir.

Emfatik vurğu vurğunun xüsusi növüdür.Emfatik vurğu sözün emosional cəhətdən gücləndirilməsini,yaxud oxuyanın bu və ya digər sözlə əlaqədar affektiv vəziyyətini ifadə edir.Əgər məntiqi vurğu diqqəti müəyyən sözə cəlb edirsə,emfatik vurğu onun emosional yükünü artırır.Birinci halda oxuyanın niyyəti,ikinci halda isə hissləri ifadə olunur.Emfatik vurğu zamanı sait səslərin uzanması mühüm rol oynayır.”Əhsən sənəəəə!,Ə-ə-ə-ə-əla!Yaxşı-ı-ı-ı-ı-ı.vaxtımı alma!”

OXUNUN ŞÜURLULUĞU :Oxunun şüurluluğu oxunmuş mətnin məzmununun şagirdlər tərəfindən mənimsənilməsinə xidmət edir.I sinifdə ayrı-ayrı səsləri hecada,hecaları sözlərdə birləşdirməklə oxuyan şagird çox vaxt oxuduğunun mənasını başa düşmür.Bu ondan irəli gəlir ki,o,eyni vaxtda eyni vəzifəni (oxu tematikasına yiyələnməti və oxuduğu mətnin mənasını başa düşməyi)yerinə yetirir.Digər tərəfdən yazılı mətnin qavranılması psixoloji cəhətdən şifahi nitqi qavramaqdan çətindir. Şagird şifahi sözü qavrayarkən ,hər şeydən əvvəl,onun bütövlükdə səslənməsini,səs obrazını dərk edir,bundan əlavə o,söz birləşməsinin melodiyasını ,cümlənin intonasiyasını qavrayır.Bu səslənmə çox vaxt onu maraqlandıran məna ilə bağlı olur.Yazılı mətində səssiz həriflər,sözlər ,cümlələr ilk baxışdan uşaq üçün heç bir reallıqla ,məzmunla bağlı deyil.Ona görə də uşaqlar bədii ədəbiyyatı eşitməyi oxumaqdan üstün tuturlar.Oxu prosesində situasiyadan asılı olaraq çətinlik qarşıya çıxır.Adətən,şifahi danışıq şagirdə tanış olan situasiyada baş verir və aydın başa düşülür.Mətində isə yazılı işarələrlə hələ uşağın adət etmədiyi məsələdən bəhs edilir.Şagirdin çətin söz və ifadənin başa düşməsi üçün bəzən dərslikdə heç bir istinad olmur.Bəzən mətinə aid şəkil bu çətinliyi qismən aradan qaldırır.

Şüurlu oxu təlimi nəticəsində şagird aşağıdakı bacarıqlara yiyələnməlidir:

• 
  Əsərin ideyasını başa düşmək
  
• 
  Mətnin,ondakı faktların,hadisələrin məzmununu başa düşmək
  
• 
  Mövzunun məzmunu əsasında hekayənin əsas fikrini izah etmək,onun emosional məzmununu yaşamaq
  
• 
  Əsərin hissələrinin məzmununu qiymərləndirmək
  
• 
  Yazılı nitqin ifadəliliyini(durğu işarələri,sözlərin sırasında epitet ,digər ifadə vasitələri) başa düşmək
  
• 
  Oxuduğu əsasında müasir həyatımızın həqiqətlərini başa düşmək və qiymətləndirmək.
  
• 
  Müəllifin ustalığını,əsərin ideyasını,başlıca mənasını,qəhrəmanın fikirlərini,həyəcanını ifadə etmək üçün istifadə etdiyi priyomları başa düşmək və qiymətləndirmək
  

Şagirdlərin belə bacarıqlara yiyələnmələri üçün qavrayışın dərinləşdirilməsinə yönəldilmiş məşğələlərin təşkili məsləhət görülür:

• 
  Şagirdlərin məzmunu qavramağa hazırlamaq
  
• 
  Əsər oxunandan sonra 2-3 sualla məzmunu qavradığını yoxlamaq
  
• 
  Lüğət üzrə iş aparmaq
  
• 
  Əsərin planını tərtib etmək
  
• 
  Seçmə oxu təşkil etmək
  
• 
  Məzmunu nəql etmək
  
• 
  Idrakı və tərbiyəvi nəticə çıxarmaq
  
• 
  Məzmunu uşaqların həyatl, ictimai faydalı əməyi ilə əlaqələndirmək
  

Kiçikyaşlı oxucu ,hər şeydən əvvəl,yazıçının yaratdığı tablonu,portreti,insanların keçirdikləri hiss və həyəcanları aydın təsəvvür etməyə,duymağa,qəlbindən keçirməyə hazır olmalıdır.Onda daxili aydınlıq,əyanilik yaranmalıdır.Materialın xarakterindən asılı olaraq bir dəfə tarixi şəkillərin reproduksiyalarından,bəzən qədim əşya nümunələrindən,bəzən kinofilmlərdən,bəzən ekskursiya və müşahidələrin nəticələrindən və s.istifadə etmək mümkündür.Oxuya hazırlığın ən mühüm məsələlərindən biri mətindəki mənası tanış olmayan və ya az tanış olan sözlərin mənalarının açılması üzrə işdir.Fikrin ifadəsi olan söz böyük hikmətə ,güclü təsir qüvvəsinə malikdir.Söz və nitq ifadələri olmadan təfəkkür baş verə bilməz.Söz yeni anlayışların yaranmasına xidmət edir,lakin sözün mənası aydın olmasa,onun arxasında əşya və ya hadisə haqqında konkret təsəvvür durmasa,bu funksiya yerinə yetirilə bilməz.Ona görə də müəllim çalışmalıdır ki,şagirdlər hər bir sözün mənasını başa düşsunlər.Bəzən şagirdlər cümlədəki ayrı-ayrı sözlərin mənalarını başa düşür,bütövlükdə cümlənin mənasını dərk etməkdə çətinlik çəkirlər.Cümlənin konstruksiyası,onda sözlərin sırası,məntiqi vurğunun yerində işlənməməsi mənanın başa düşülməsinə imkan vermir.Ona görə də müəllim hər bir cümlənin,mətnin hissəsinin,bütövlükdə mətnin məzmununun başa düşülməsi üzrə iş aparmalıdır.Bu zaman şagirdlərə fərdi yanaşmaq ,oxu və anlama prosesində hər birinin fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə almaq lazımdır.

MÖVZU: 7

MÜXTƏLİF JANRLARDA OLAN BƏDİİ ƏSƏRLƏR ÜZƏRİNDƏ OXUNUN METODİKASI. ELMİ-KÜTLƏVİ MƏTİNLƏR.OXU ÜZƏRİNDƏ İŞİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

PLAN

Müxtəlif janrlardan olan bədii əsərlər üzrə oxunun metodikası

a) şeirlərin oxunması

b) hekayələrin oxunması

c) nağılların oxunması

d) təmsillərin oxunması

e) Elmi-kütləvi mətnlərin oxunması üzrə iş

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1.Y.Ş.Kərimov. İbtidai siniflərdə ana dilinin tədrisi metodikası. Bakı, 1997.

2.Y.Kərimov Ana dilinin tədrisi metodikası (dərslik) “Kövsər ”nəşriyyatı

Bakı, 2011,2015

3.Ş.Nəbiyeva Ana dili tədrisi metodikasının aktual problemləri . Bakı,2010)

4.A.Məmmədov Azərbaycan dilinin tədrisi tarixi (dərs vəsaiti). Bakı,2011

5.Y.Kərimov Ana dili tədrisi metodikasının nəzəri problemləri . Bakı,2005

6.İbtidai siniflərdə “ Müəllim üçün metodik vəsait”I,II,III,Ivsiniflər üçün

Bədii əsərlər janr etibarilə müxtəlifdir.Hər bir ədəbi janrın öz qurluşu,üslubi priyomları olduğundan onların şagirdlərə təsiri də fərqlidir. Müxtəlif növ əsərlərin düzgün oxusunu təşkil etmək üçün onların özünəməxsus xüsusiyyətlərini bilmək,müvafiq mütod və priyomlardan istifadə etmək son dərəcə vacibdir.Hekayə, nağıl, şeir, təmsil, tapmaca və atalar sözlərindən ibarət olan bədii materiallar ilk növbədə tərbiyəvi vəzifələrin həyata keçirilməsinə xidmət edir. Bədii əsərlərin oxusunu səmərəli təşkil etmək üçün müəllim onun metodikasını yaxşı öyrənməlidir. O, bədii əsərlərin oxusu prosesində şagirdlərdə ifadəli oxumaq, oxuduğunu obrazlı surətdə danışmaq bacarığı aşılamalı, onlara bədii əsərlərin növlərini fərqləndirməyi də öyrətməlidir.

Bədii ədəbiyyat söz sənətidir. Bədii əsər varlığı obrazlı surətdə əks etdirir, həyatın bütün rəngarəngliyini, zənginliyini açır. Ona görə də, bədii əsəri təkcə oxumaq kifayət deyil, onu duymaq, dərk etmək zəruridir.

İbtidai siniflərdə bədii əsərlərin oxusu ümumidən xüsusiyə – deduktiv yolla gedir. Burada əvvəlcə əsərin məzmunu bütöv qavranılmalı, sonra mətnin bitmiş hissələri üzrə iş aparılmalıdır.

Bədii əsərlər janr etibarilə bir-birindən seçilir. Hər bir ədəbi janrın öz quruluşu, üslubi priyomları olduğundan onların təsiri də fərqlənir. Ona görə də, müəllimin seçdiyi priyomlar müxtəlif olmalıdır.

Şeirlərin oxunması

Şagirdlərin hafizəsini gücləndirmək, nitqini inkişaf etdirmək, estetik zövqünü tərbiyə etmək baxımından şeirlər çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Yaxşı şeir uşağın mənəvi aləmini zənginləşdirir, doğma dilin gözəlliklərinə həssaslıq tərbiyə edir. Şeirin tədrisində müəllim ifadəli oxu nümunəsi verməlidir. O, öz nümunəsi ilə fasiləni, surəti, məntiqi vurğunu, intonasiyanı gözləməyə uşaqları dəvət etməlidir. Şagirdlərə şeirin məzmununa uyğun şəkil çəkmək öyrətmək də lazımdır. İbtidai siniflərdə həm epik, həm də lirik şeirlər keçilir.Şeir oxumağın sirlərini şagirdlərə başa salmaq üçün müəllim ifadəli oxu nümunəsi verməlidir. Ucadan ifadəli oxu prosesində şeirin ölçüləri(heca,vəzn,ritm və s.)daha aydın,dəqiq qavranılır.Bu prosesi yalnız yamsılama kimi başa düşmək səhv olardı.Müəllim öz nümunəsi ilə şagirdləri özü kimi oxumağa deyil,oxu prosesində fasiləni,surəti,məntiqi vurğunu,intonasiyanı,ədəbi tələffüzü və s. gözləməyə dəvət etməlidir.Bunun üçün isə müəllim özü şeiri ifadəli oxumağa ciddi hazırlaşmalı,onun əasas ideyasını,tonunu ,surətini,ritmini müəyyənləşdirməli və məşq etməlidir.Şagirdlərdə bu cəhətlərə şüurlu münasibət yaranarsa,onlar düzgün oxumağa alışarlar.Məhz bu siniflərdə bəzən şagirdlər müəllimdən daha ifadəli oxuyurlar.I sinifdə şeirin məzmununa uyğun sözlə “şəkil çəkmək” xorla oxumaq,həmçinin şeiri bənd-bənd paylayıb,oxutmaqdan da istifadə etmək mümkündür.Şeirlərin epik və ya lirik xarakter daşıması ,şagirdlərin nə dərəcədə düşündürməsi nəzərə alınmalıdır.Epik şeirlərdə müəyyən əşya,təbiətin bir guşəsi,həyat hadisələri,təhkiyə yolu ilə verildiyindən onlar üzərində iş bir növ hekayə üzərində işi xatırladır.Bununla belə,şeirlər sintaktik quruluşuna görə hekayələrdən fərqləndiyindən onlarda obrazlı,lakoniklik daha üstün olduğundan oxunmasına və təhlilinə xüsusi diqqətlə yanaşmaq lazımdır. II sinifdə “Mənim babam”,III sinifdə Qabilin “Birinci qar”,IV sinifdə Ə.Kərimin “Dənizdə şəhər”və s. oxunması bunu tələb edir.Ə.Kərimin “Dənizdə şəhər ”şeirinin çox gərgin drammatik süjeti var.Müəllim şeirin ideya məzmunu ilə əlaqədar müsahibə aparır.Dəniz nefçilərinin ,ümumiyyətlə,fədakar əmək adamlarının qəhrəmanlığı haqqında nələri bildiklərini xəbər alır.Müsahibəni yekunlaşdırırkən müəllim şagirdlərin briqadanın qorxmazlığını,mətinliyi haqqında gözəl misallar gətirdiklərini və həqiqitən Xəzər dənizində baş vermiş bir hadisə haqqında şeir oxuyacağını söyləyir.

Müəllim şeiri sakit tonda və aramla oxuyur.Uşaqla ata arasında sakit tonda başlanan söhbət oxucuda atanın öz iş yerini təsvir edəcəyini və orada görülən işlərdən məlumat verəcəyi təsəvvürünü yaradır.Birdən atanın söhbəti qarşıya çıxan çətinliklərə yönəlir.O,dənizinçırpıntısından söz açır:

Hirslənib səhərəcən

Yatmırsa da göy dəniz,

İşdən gəlib yatırıq,

Dənizin üstündə biz.

Daha sonra o soyuq bir qış gecəsində dənizin dalğalanmasından,Qafqaz dağı kimi qalxıb,guruldamasından,bəzi estakadaların dağılıb sökülməsindən danışır.Biriqada üzvlərinin çox uzaq bir mədəndə qaldığını,başlarının üstünü suaların aldığını,ustanın isə ucadan “Qorxmayın!Qorxmayın!” deye qışqırdığını bildirir. Mədəndə işıq sönür,dəniz bu altı fəhləni udmaq istəyir,birdən usta qışqırdı”Köməyə dostlar gəlir!”Fəhlələr deyirlər:

Ey!Bura gəlin,bura !

Hara dönürsünüz,hara?

Qayıq gəlir irəli.

Tez-tez alıb başına

Qaldırır onu dalğa.

Nəhayət,fəhlələr dalğaların üstündən qayığa atılırlar.Qayıq onları xilas edir.

Müəllim hər bir bənddən sonra şagirdlərin diqqətini hadisənin mahiyyətini açan sözlərə yönəldir:”Qoçaq adamlar”,”Neyləyək, dalğalar çox biz altı”,”usta, qorxmayın,-dedi”,”insan qorxmasın gərək”,”inadkar adamlar”,”boz sular”və s.

Şeir oxunub qurtardıqdan sonra uşaqlar atanın hekayətini danışmazdan əvvəl dediyini aşağıdakı sözlərin mənasını anlayırlar:

Mənim mehriban oğlum,

Getsən əgər ora sən,

Neçə canlar sənə,

Neçə nağıl görərsən.

Şeirin kompazisiyası,dili,müraciət forması,feillər,nidalar şagirdlərə qəhrəmanların xarakteri haqqında fikir oyadır,qorxmazlıq,dözümlülük tərbiyə edir.Şagirdlər belə epik əsərlərin məzmununu öz sözləri ilə nəql edə,onlara dair şəkil çəkə, illüstrasiyalar hazırlaya bilərlər.

Epik əsərlərdə lirika nümunələrinə də rast gəlmək olur.Lirik şeirlərdən əşya,mənzərə,hadisə insan deyil,onlara münasibət onlar haqqında poetik təəssürat,hiss və həyəcan verilir.

Lirik şeirlərin mənzərə, psixoloji hallar və mühakimə ilə əlaqədar olduğunu nəzərə alaraq müəllim bu işə ciddi yanaşmalıdır. Onlarda hansı hissləri tərbiyə edəcəyini düşünməlidir. Məsələn, İ.Səfərlinin «Ana» şeirində övladların anaya dərin məhəbbət və qayğısı öz əksini tapır:

1. 
   Əzizana, canana! Gözəl, mehribanana!
   

Böyütdükcəbizisən, dəndüşürsaçlarına.

Burada uşaq anasının saçlarının ağarmasına sevinmir, əksinə kədərləndiyini bildirir.

A.Səhhətin «Quşlar» şeirində quşlara məhəbbətlə bağlı güclü hisslər verilmişdir. Ümumiyyətlə, şeirlərin tədrisi şagirdlərdə emosional hisslər oyadır.

Hekayələrin oxunması

Bədii əsərlərin bu janrında hadisə müəyyən xətt üzrə, ardıcıllıqla inkişaf edir, hadisənin gedişi canlı dillə söylənilir. Belə hadisələri şagirdlər asanlıqla izləyir və yadda saxlayırlar.Hekayədə hadisə müəyyən xətt üzrə inkişaf edir və onun gedişi canlı dillə təsvir olunur.Belə hadisələri şagirdlər asanlıqla izləyə və yadda saxlaya bilirlər. Hekayədəki bədii obrazların şagirdlərə dərin təsir bağışlaması üçün müəllim çalışmalıdır ki, şagirdlər hadisənin baş verdiyi şəraiti, qəhərmanları aydın təsəvvür etsinlər. Şagirdlər hadisədə iştirak edən şəxslərin, xüsusilə qəhrəmanların xarakterik əlamətlərini, xarici görüşünü müəyyənləşdirməyə çalışırlar. IV sinifdə M. Qorkinin “Arxip baba və Lyonka” hekayəsindən şagirdlər aşağıdakı parçanı oxuyarkən Lyonkanın görünüşü ilə tanış olurlar: “Lyonka mürgüləyir. Arxip baba isə ürəyi ağrıdığından yata bilmirdi. Onların günəşdən qaralmış üzlərinin rəngi əyinlərindəki köhnə, cındır paltarın rəngindən seçilmirdi.

Lyonka arıq və balaca idi. Onun babası çay dalğalarının qırağa atdığı qurumuş ağaca, özü isə həmin ağacın qırılmış bir budağına bənzəyirdi.....”

Lyonkanın xarici görünüşü haqqındakı bu sözlər onun xarakterini açmaqda şagirdlərə kömək göstərir. Ola bilər ki, şagirdlər hekayədən Lyonkanın psixologiyasını, daxili aləmini əks etdirən söz və ifadələri seçsinlər. Hekayəyə əsasən Lyonkanı təxminən aşağıdakı şəkildə səciyyələndirmək mümkündür.: babasını çox sevir, onun öləcəyi yadına düşəndə ağlayır: babsı ölsə, avara gəzməməyi, çayçı dükanında və ya başqa yerdə iş tapıb işləməyi qərara alır; sədəqə yığmaq istəmir, babsınıda bu işdən çəkindirmək istəyir; diqqətli və nəzakətlidir, rəhimli və xeyirxahdır, yaylığını itirmiş qıza kömək etmək istəyir; oğurluğu alçaqlıq hesab edir; babasını oğurluüq üstə danlayır; babasını təhqir etdiyi üçün üzr istəyir və s.

Müəllim hekayədən qəhrəmana aid sifətləri seçib bildirən sözləri seçməyi, ona sadə xasiyyətnamə tərtib etməyi öyrətməlidir. I-II siniflərdə xasiyyətnamə çox sadə şəkildə tərtib olunmalıdır: məsələn, X. Hasilovanın “Buyurun əyləşin” hekayəsi oxunarkən şagirdlər Nazimin xasiyyətnaməsinə bu sözləri daxil edirlər: dözümlüdür, diqqətlidir, rəhimlidir, nəzakətlidir və s. II sinifdən etibarən şagirdlər bəzən iştirak edən sürətlərə xasiyyətnamə yazmağı, onları tutuşdurmağı öyrənirlər: məsələn, II sinifdə “Acı su” hekayəsi oxunarkən Vaqif və Ramiz surətləri tutuşdurulur. Şagirdlər bildirirlər ki, Ramiz laqeyd, diqqətsiz, yaşlılara hörmət etmək istəməyən, lakin öz təqsiri başa düşən və ona görə xəcalət çəkəndir. Vaqif isə diqqətlidir, yoldaşına nümunə olmağa və onu yaxşı yola dəvət etməyə çalışandır və s. III-IV siniflərdə bu sahədə iş bir qədər də mürəkkəbləşir. Şagirdlər iştirak edənləri müqayisə etmək, qəhrəmanların hərəkətlərini qiymətləndirməklə yanaşı, onlara münasibət bildirməyə, həm də bunun səbəbini izah etməyə çalışırlar. Bir çox hallarda hekayədəki dialoqa qəhrəmana xasiyyətnamənin verilməsi vasitəsi kimi baxmaq lazımdır.

Hekayənin oxunması düzgün oxu texnikasının inkişafı baxımından da faydalıdır.

Hekayənin məzmunundan, həcmindən və şagirdlərin yaşından asıyı olaraq onun öyrənilməsinə həsr olunmuş məşğələlər müxtəlif cür qurulur. Dərsin sxemi belə ola bilər.

1. 
   Müəllimin giriş müsahibəsi, motivasiya
   
2. 
   Tədqiqat probleminin qoyulması
   
3. 
   Hekayənin müəllim (və ya yaxşı oxuyan şagird) tərəfindən bütöv, ucadan, ifadəli oxunması
   
4. 
   Hekayənin şagirdlər tərəfindən hissə-hissə ucadan oxunması və təhlili (lüğər işi və bu zaman aparılır), planın tərtibi, səhnələşdirilməsi
   
5. 
   Hekayənin şagirdlər tərəfindən bütöv oxunması
   
6. 
   Hekayənin məzmununun nəql edilməsi
   
7. 
   Qiymətləndirmə
   
8. 
   Dərsə yekun vurulması və evə tapşırıq.
   

Hekayələrin oxunması düzgün oxu texnikasının inkişafı baxımından faydalıdır. Bu məqsədlə aşağı siniflərdə buna daha çox yer verilir. Dərin emosional hadisələri I-II sinif şagirdləri müəllimin ifadəli oxusu əsasında yaxşı qavrayırlar.

Hekayədəki bədii obrazların şagirdlərə dərin təsir bağışlaması üçün müəllim çalışmalıdır ki, şagirdlər hekayədə baş verdiyi şəraiti, qəhrəmanları aydın təsəvvür etsinlər, xarici görünüşü və xarakterini öyrənsinlər. Adətən, ilk növbədə hekayənin süjeti, hadisənin inkişafı təhlil olunur. Getdikcə şagirdlər qəhrəmanları xarakterizə etməyi, onları tutuşdurmağı, hadisələrdən düzgün nəticə çıxarmağı da öyrənirlər.

III-IV siniflrədə iş genişləndirilir, şagirdlər qəhrəmanların hərəkətini qiymətləndirir, onlara münasibət bildirirlər.

Hekayə hissə-hissə oxunur, hər hissə ayrılıqda təhlil edilir, plan qurulur və s. Belə iş mövzunun şüurlu mənimsənilməsinə kömək edir.

Hekayənin həcmi, məzmunu və şagirdlərin yaşından asılı olaraq müəllim bu işə diqqətlə yanaşmalı, tədrisin maraqlı və səmərəli keçməsinə nail olmalıdır.