3- ma`ruza Spotchilarda shifokor (tibbiy) pedagogik nazorat o`tqazish mazmuni va metodlari. O`quvchi yoshlarni jismoniy tarbiya va sport bilan shugullanishida shifokor nazorati

Ichki sekretsiya tizimi 
Jismoniy yuklamalarga birinchilardan bo‘lib, buyrak usti bezlarining miya qavati javob 
qaytaradi, oqibatda katexolaminlar - adrenalin va noradrenalinning ishlab chiqarilishi 
keskin ravishda oshadi. Bunday o^zgarishning namoyon boiishi, o‘z-o‘zidan tushunarli, 
chunki bu gormonlar yurak faoliyatini (uning qisqarishlar soni va kuchining oshishi), 
nafas tizimini (bronxlarni kengayishi) boshqarishda, glikogenoliz va lipoliz, oksidlanish 
jarayonlarini, miya faoliyatini faollashtirishda qatnashadi va h.k. Shunga ko‘ra, adrenalin 
va noradrenalin jismoniy yuklamani ta’minlashda qator faol tizimlarni birgalikda faol 
qatnashishini rag6batlantiradi. Sportchilarda katexolaminlar ishlab chiqarilishini oshuvi, 
musobaqani poylash jarayonida va startdan oldingi davrda (asab - his-tuyg‘u) javob 
tarzida namoyon bo4ishi mumkin. Bunday holat, ma’lum darajadagi foydali qo‘zg‘alish 

---

boMib, «badanni qizdirish» kabi ta’sir o‘tkazadi. Ammo haddan tashqari qo‘zg‘alishlar 
yoki startni uzoq vaqt mobaynida kutish paytida javob toliqib, so‘nadi va start chog‘ida 
kerakli natija namoyon boimaydi. Jismoniy yuklama paytida, qon tarkibidagi buyrak usti 
bezlarining gormonlari-gidrokortizonning, peshobda esa, uning metaboliti (tanada 
moddalar almashinuvi jarayonida vujudga keladigan turli oraliq va oxirgi moddalar) 
miqdorining o‘zgarishlari qonuniy boiadi. Ushbu gormonal siljishlar, buyrak usti bezlari 
faolligini oshganligini aks ettiradi.Bu bezlarning gormonlari tanani turli ta’sirlarga - 
stresslarga moslashuvi jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi.Uzoq vaqt mobaynida 
davom etadigan jismoniy zo‘riqishlar paytidagi stress javoblarida mazkur bezlaming 
gormonlarining miqdorini oshishi, uning pasayishi bilan almashinishi mumkin.Bunlay 
holat bezlar faoliyatini so‘nganligini aks ettiradi. Zo‘riqish - katta kuch bilan amalga 
oshadigan, uzoq davom etadigan faoliyat chog‘ida, mushaklarning qisqarish quvvatini 
ta’minlash jarayonida karbonsuvlar va yogiar almashinuvida ishtirok etuvchi gormonlar 
- insulin, glyukogen, somatotropin, aytarli darajadagi vazifani bajarishadi. Jismoniy 
yuklamaga javob berishni boshqarishda, gormonlarning hamjihatligi, ushbu javobni 
tashkil etuvchi gormonal to‘plam haqida gapirishga imkon boiadi. Sogiom sportchilar 
qonida gormonlarning va peshob tarkibida ulaming metabolitlari miqdorlarining 
o‘zgarishi vaqtinchalik ifodaga ega boiib, jismoniy yuklamaning davri va qayta 
tiklanishi orasidagi bogianish qonuniyatini belgilaydi. 0 ‘zgarishlami uzoq vaqt 
mobaynida saqlanib turishi aniqlansa, u holda sportchini ichki sekretsiya bezlari 
kasalliklari bo‘yicha, sinchkovlik bilan tekshirish kerak. Ichki sekretsiya bezlari 
kasalliklari, ko‘pincha o‘sma kasalliklari bezlaming tarkibini buzilishi yoki ulaming 
distrofiyasi oqibatida boiishi va tanada maium gormon miqdorini oshib yoki kamayib 
ketganligi bilan bogiiq boigan bemoming tashqi ko‘rinishi hamda moddalar 
almashinuvining o‘zgarishi bilan ifodalanadi. Kamdan kam hollarda, kasallik to‘qimada 
retseptorlaming faoliyatini izdan chiqishi bilan bog‘Iiq bo‘ladi. Ichki sekretsiya bezlari 
kasalliklari nisbatan kam bo‘lib, tanlov jarayonida qatnashayotgan sportchilarda juda 
kam uchraydi. Shunga qaramay, boshqalarga nisbatan qandli diabet, (oshqozon osti 
bezining shikastlanishi), bazedov kasalligi (qalqonsimon bezning shikastlanishi) 
akromegaliya va uning shakllaridan biri gigantizm - ulkanlik (gipofizni shikastlanishi), 
giper - va gipokortizm (buyrak usti bezlarining shikastlanishi) feoxromotsitoma (buyrak 
usti bezlarining miya qismining shikastlanishi) ko‘p uchraydi.Gormonlarni 
tekshirishning zamonaviy usullari (Xromatografiya, spektrofotometriya, flyuorometriya, 
radioimmun va immunferment tahlillari) yuklamali sinamalar bilan birga ichki sekretsiya 
bezi tizimining (gipotalamus, gipoflz) birlamchi shikastlanishini ishonchli ravishda 
aniqlash imkoniyatini beradi. 
Sportchilardako‘pinchauchraydiganichkisekretsiyabezlarikasalliklarivaularninamo
yonbo‘lishlari 
1 Qandli diabet Oshqozon osti bezining gormoni - insulin kamomadi 
Qonda qand miqdori oshgan, peshobda qand paydo bo‘ladi. Chanqash. Terining yiringli 
kasalliklariga moyillik, buyraklar, ko‘z to‘r pardasini shikastlanishi. 
2 Zaharli bo‘qoq tireotoksikoz, bazedov kasaliigi 

---

Qalqonsimon bezni gormoni - tiroksin va triyodtironinni ko‘pligi 
Ozish, buqoq, ko‘zlarning chaqchayishi, taxikardiya, issiqqa chidamsizlik, asosiy 
moddalar almashinuvi darajasini ortishi, q oi barmoqlarining qaltirashi. 
3 Akromegaliya Yoshi kattalarda gipofiz gormoni - somatotropinni ortiqligi 
Oyoq-qoilarning kattalashuvi. Pastki jag‘ning turtib chiqishi 
4 Gigantizm Bolalikda gipofiz gormoni somatropinni ortiqligi 
Juda baland bo‘y, oyoq-qoilar uzunligini ortishi 
5 Giperkortitsizm Buyrak usti bezlari gormoni - gidrokortizonni kocpligi
Semirishga moyillik, yog‘ qatlamini notekis - qorin va ko‘krak qafasi sohasida 
taqsimlanishi, tanada chandiq tizmalarining paydo bo‘lishi, shishganroq yuz, ensa, bosh 
orqasi buqaniki kabi. Arterial qon bosimining oshishi, qonda qand miqdorini ko‘tarilishi 
6 Gipokortitsizm (Addison kasalligi) 
Buyrak usti bezlari gormoni - gidro- kortizonning yetishmasiigiOzish, terida ranglarni 
paydo bo‘lishi (pigmentatsiya), oshqozon ichak buzilishlari, arterial qon bosimini 
tushishi, bequvvatlik, qonda qand miqdorini kamayishi 
7 Feoxramotsitoma Buyrak usti bezlari miya qismining gormonlari adrenalin va 
noradrenalinni ko‘payishi.Arterial qon bosimini buqronli taxikardiya bilan ko‘tarilishi. 
Bosh og‘rig‘i, terlash, boshga qon kelishi oqibatida qizishi (priliv), ozishga, qonda qand 
miqdori oshishiga moyillik. Ichki sekretsiya bezi kasalligini vujudga kelishi, shunga mos 
keia- digan