Mała encyklopedia kultury antycznej

Danaster dziś Dniestr; pierwotnie Tyras, rzeka wypływająca z Karpat; przepływała Sarmację i Dację i wpadała do Morza Czarnego w po­bliżu miasta Tyras.

Dantiscus zob. Dantyszek.

Dantyszek Jan (Dantiscus, 1485 -1548) rodem z Gdańska, prawdziwe nazwisko Plachsbinder, poeta polsko-łaciński, uczeń Pawła z Krosna;

brał również czynny udział w życiu dyplomatycz­nym, co znalazło oddźwięk w jego poezji. Był sekretarzem Zygmunta I, potem posłem na dworze Maksymiliana, przez którego został wy­różniony jako poeta laweatus. Trzykrotnie po­słował do Karola V. Był autorem utworów epickich w heksametrach, w których opisywał wypadki historyczne, napisał epitalamium na

Danubius

176

zaślubmy Zygmunta Augusta z Barbarą, wiersz z okazji kongresu wiedeńskiego (Congressus trium regum, Wiedeń 1515), broszurę polityczną w formie elegii: De nostrorum temporum calami-tatibus sllva (1529). Pisał też elegie erotyczne, drobne wiersze, hymny. W r. 1531 został bisku­pem chełmińskim, w r. 1538 warmińskim.

Danubius (Danwius) dziś Dunaj; największa, wg starożytnych, rzeka w Europie, oddzielała Germanię od Recji i Noricum, Pannonię od Dacji, Dację od Mezji; wpadając do Morza Czarnego tworzyła 7 ujść. Nazwą D. obejmo­wano pierwotnie górny biąg rzeki, dolny bieg nosił nazwę Hister, Ister (gr. Istros).

Dardani starożytny szczep illiryjski, zamiesz­kujący tereny na północ od Macedonii (dzisiej­sza Serbia); od początku IBfw. p.n.e. stworzyli silne królestwo, podbite przez Rzymian w I w. p.n.e.

Dardania górzysta kraina położona nad gór­nym biegiem rzeki Margus, między Mezją i Ma­cedonią, obfitująca w pastwiska i kopalnie. Po podbiciu przez Rzymian utworzyła wraz z Me­zją prowincję nazwaną Dacia Mediterranea, pod­legającą prefektowi Illirii.

Dardanos¹ 1. mit. syn Zeusa i Elektry z Ar­kadii, protoplasta Trojan, a przez to i Rzymian;

przywędrował z Arkadii do Frygii, gdzie w Troa-dzie założył miasto Dardania. 2. wyzwoleniec i doradca Gajusza Fumiusa, przyjaciela Cy-cerona.

Dardanos² miasto nad Hellespontem na pd. od Abydos; tu Ateńczycy odnieśli zwycięstwo nad Spartanami w czasie wojny peloponeskiej, a Rzymianie zawarli pokój w czasie pierwszej wojny z Mitrydatesem.

darejek (gr. darejkós) złota moneta perska wybita po raz pierwszy za Dariusza I.

Dares 1. mit. jeden z towarzyszów Eneasza. 2. D. Phryglus, kapłan trojański znany z Iliady, rzekomy autor dzieła o upadku Troi, które w rzeczywistości było zapewne greckim ćwicze­niem retorycznym z I w. p.n.e. Zachowane w przekładzie łacińskim z V w. n.e. pt. De ex-cidio Troiae. Zawiera szereg „poprawek" do Homera. W średniowieczu cieszyło się powo­dzeniem i było głównym źródłem literatury średniowiecznej na temat upadku Troi.

Dariusz (gr. Darejos, łac. Darius) imię kilku królów perskich: 1. D. I. syn Hystaspesa, król Persji (522 - 485 r. p.n.e.), wprowadził spokój w państwie wstrząsanym buntami po śmierci

Kambyzesa, zreorganizował swą wielką monar­chię, podbił Indie, zawładnął Tracją i Macedonią. Wyprawa na Scytów w r. 512, przedsięwzięta znad dolnego Dunaju, zawiodła wprawdzie D. w głąb Ukrainy, ale nie doprowadziła do pod­bicia tego ludu. W r. 494 stłumił powstanie miast jońsidch wspierane przez Ateny i Eretrię, a w r. 492 zamierzał podbić Grecję, wysyłając do Europy swego krewnego Mardoniusza ze znaczną armią, która uległa rozbiciu wskutek burzy u skalistego przylądka Atos. D. wysłał posłów do wszystkich miast greckich z żądaniem, aby na znak uległości przysłały mu ziemię i wo­dę. Ateny i Sparta odrzuciły to żądanie i za­mordowały posłów, inne miasta poddały się woli króla perskiego. Druga wyprawa wysłana przez D. na Grecję zakończyła się zwycięstwem Ateńczyków pod Maratonem w r. 490 p.n.e. 2. D. II Notos, syn Artakserksesa Długorękiego i jego faworyty, po zamordowaniu swoich braci zajął tron w r. 424 p.n.e. Dowódcy jego odnieśli szereg zwycięstw nad okolicznymi krajami. Po­ślubił Parysatis, z którą miał synów: Artakser­ksesa Mnemona i Cyrusa Młodszego. 3. D. III Kodoman, ostatni król Persji (336 - 330 r. p.n.e.), został pokonany przez Aleksandra W. w bitwach pod Issos (w Syrii pn.) w r. 333 oraz pod Gau-gamelą w r. 331. Został zamordowany przez swego satrapę Bessosa.

Daskon wg -tradycji Syrakuzańczyk, który za­łożył Kamarinę, kolonię syrakuzańską (pół. VIIw. p.n.e.).

Datames dowódca wojsk króla perskiego Ar­takserksesa Mnemona; za zbuntowanie się prze­ciw niemu został zabity w r. 362 p.n.e.

Datis Med z pochodzenia, dowódca wojsk Dariusza I, pokonany wraz z Artafemesem przez Ateńczyków pod Maratonem w r. 490 p.n.e.

Daulis dziś Daulia; miasto w Fokidzie leżące przy drodze z Orchomenos do Delf, na wysokiej skale, silnie ufortyfikowane, znane z mitu o Tereusie, Prokne i Filomeli.

Dauni mieszkańcy północnej części Apulii, zw. Daunia, przez poetów identyfikowani z Ru-tulami.

Daunia starożytna nazwa nadawana przez Greków Apulii i w tym samym znaczeniu uży­wana przez poetów rzymskich.

Daunus mit. legendarny król Apulii. Tak na­zywał się również (wg Wergiliusza) ojciec króla Rutulów, Turnusa.

de morftds nil nisi bene

177

Decii

de mortois nil nisi bene (lub de nwrtuis aut bene aut nihtt) łac. o zmarłych należy mówić tylko życzliwie. Powiedzenie to przypisywano Chitonowi, zaliczanemu do Siedmiu mędrców greckich.

Dea Dia mit. bóstwo czczone przez bractwo arwalów (zob. Arvales fratreś).

Decebalus król Daków, przez szereg lat zwy­cięsko opierał się Rzymianom usiłującym, za Domicjana (r. 85 - 89), podbić Dację. Dopiero Trajan w dwu kolejnych wojnach pokonał go, a całe państwo Daków przyłączył do imperium rzymskiego; D. w r. 106 n.e. odeoral Bobie żyde. Wypadki te zostały przedstawione na kolumnie Trajana w Rzymie.

December (od łac. decem dziesięć) nazwa gru­dnia w kalendarzu rzymskim, pochodząca z cza­sów, gdy rok rzymski rozpoczynał się l marca.

decemyiri łac. kolegium urzędnicze składające się z 10 członków, a mianowicie: 1. d. legibus scribundis, komisja wybrana w r. 451 p.n.e. w celu ułożenia praw (zob. Prawo dwunastu tablic). 1. d. agris metiendis dMdendisaue, ko­misja wyznaczająca działki gruntu kolonistom. 3. d. stlitibus (litibus) iudicandis, kolegium sę­dziowskie występujące od r. 289 p.n.e.; zajmo­wało się procesami dotyczącymi spraw wolności i obywatelstwa. 4. d. sacris faciundis, kolegium kapłanów, stróżów i komentatorów ksiąg sybi-Ilióskich. 5. komisje przeprowadzające układy i traktaty pokojowe, jałc np. komisja po pierw­szej wojnie punickiej.

Decentius Magnus kuzyn uzurpatora Magnen-cjusza, przyjął od niego tytuł Cezara w r. 350 n.e. i objął dowództwo nad wojskami w Galii;

po śmierci Magnencjusza popełnił samobójstwo w r. 353 n.e.

Decetia dziś Decize; miasto w kraju Eduów nad rzeką Liger.

Deciani nazwisko rzymskie utworzone od nazwiska rodu Decjuszów na znak adoptacji. 1. Cailis Appuleius Decianus, trybun ludowy z r. 99 p.n.e., wskutek wniesienia skargi na Waleriusza Flakkusa i trybuna Furiusza musiał uciekać z Rzymu. 2. syn poprzedniego, ekwita, znany z nadużyć w Pergamonie. 3. Catus D. prokurator w Brytanii za panowania Nerona, z powodu nadużyć i gwałtów wywołał bunt wśród Brytanów i musiał uciekać przed nimi do Galii.

Decidii ród rzymski pochodzenia plebejskiego. 1. Lucius Decidius Saxa, Hiszpan z pochodzenia,

najpierw zwolennik Cezara, uczestnik bitwy pod Parsalos, później walczył pod Mutiną, w r. 43 p.n.e. po stronie Antoniusza. Zginął w bitwie z Fartami jako namiestnik Syrii w r. 40. 2. brat poprzedniego, kwestor Syrii.

Decii Decjusze, ród rzymski pochodzenia plebejskiego. 1. Publius Decius Mus, jako trybun ludowy w r. 343 p.n.e. uratował wojsko rzym­skie otoczone przez Samnitów. W r. 340 jako konsul odniósł zwycięstwo nad Latynami pod Wezuwiuszem, nad rzeką Veseris. W bitwie tej zginął, wg legendy bowiem w zamian za zwy­cięstwo ofiarował swoje życie bogom podziem­nym (zob. devotió). 2. syn poprzedniego, o tym samym imieniu, konsul kilkakrotny od r. 312 p.n.e., w r. 309 walczył przeciw Samnitom pod dowództwem dyktatora Papiriusza Kursora, w r. 308 uczestniczył w wojnie przeciw Etruskom. W r. 300 uzyskał dla plebejuszów dostęp do pontyfikatu. Zginął w bitwie z Galami pod Sentinum w r. 295. Wg legendy podobnie jak • ojciec poświęcił swoje życie dla uzyskania zwy­cięstwa. 3. syn poprzedniego, tego samego imienia, konsul w czasie wojny z Pyrrusem, wg legendy zginął w bitwie pod Ausculum w r. 279 p.n.e., w podobny sposób jak ojciec i dziad. 4. D. lubellius, dowódca załogi rzym­skiej w Regium w czasie wojny z Pyrrusem w r. 280 p.n.e.; nie pozwolił miastu pójść śla­dem Lokrów i poddać się Pyrrusowi, lecz zmusił je do pozostania po stronie rzymskiej. 5. D. Ma-gius, mieszkaniec Kapui; w czasie wojny z Hannibalem w r. 215 opierał się postanowieniu Ka-puańczyków, aby zbuntować się przeciw Rzy­mowi i przyjąć do miasta Hannibala. 6. Pu­blius D., trybun ludowy w r. 120 p.n.e., wymie­niany przez Cycerona jako zdolny mówca. 7. Całus Messius Qumtus D., cesarz rzymski w latach 249-251 n.e. W r. 245 cesarz Filip Arab wysłał go do Mezji przeciw Gotom, gdzie w r. 249 D. został obwołany cesarzem przez żołnierzy; pod Weroną pokonał i zabił Filipa. Walcząc przeciw Gotom, którzy wtargnęli do Tracji i Macedonii, zginął wraz z synem w bitwie pod Abrittus w r. 251. Za jego pano­wania wzmogły się bardzo prześladowania chrześcijan 8. prawdopodobnie brązownik rzym­ski, domniemany autor kolosalnej głowy ofia­rowanej przez konsula P. Lentulusa, ustawionej wraz z kolosalną głową Heliosa (z Kolosa Rodyjskiego) Charesa z Lindos w r. 57 p.n.e. na Kapitelu w Rzymie.

12 — Mata encyklopedia kultury antycznej

Decimii

178

deductio

Decimii Decimiusze, ród rzymski pochodzący z Samnium. — Caius Decimius pretor w r. 169 p.n.e., uczestnik misji dyplomatycznych na Kretę i do Egiptu.

Decimus (/ac. dosł. dziesiąty) rzymskie imię (praenomen) męskie, oznaczane skrótem D.

decretum /ac. nakaz, uchwała, wyrok lub orzeczenie pewnego organu jednoosobowego (np. urzędnika, sędziego itd.) wzgl. kolegium (np. senatu, augurów itd.). Decreta principis — wyroki wydane przez cesarza w I instancji lub na skutek apelacji.

Decrianus architekt lub inżynier rzymski z czasów Hadriana (r. 117 -138 n.e.), na którego rozkaz D. przesunął w Rzymie kolosalny posąg Nerona z przedsionka Domus Aurea przed am­fiteatr Flawiuszy (Koloseum), aby opróżnić miejsce dla nowo budowanej świątyni Wenery i Romy. Imię D. występuje w późniejszych kodeksach w różnych formach: Dextrianus, Demetrianus, Dentrianus.

decuma tac. dziesięcina zboża, którą obowiąza­ny był oddawać państwu rolnik uprawiający tzw. ager publicus w Italii, a także każdy właści­ciel roli na Sycylii i w prowincji Azji, za czasów republiki rzymskiej.

decomana porta łac. główna brama w obozie rzymskim, naprzeciwko porta praetoria (zob. castrd).

decuria łac. 1. dziesiątka, oddział wojska zło­żony z 10 ludzi. 2. klasa, grupa, kolegium;

najczęściej w znaczeniu kolegium sędziów;

istniały d. senatorów, ekwitów i tribuni aerarii.

decurio {ac. 1. dowódca oddziału jazdy złożo­nego z 10 ludzi. 2. senator w municypium i w ko­lonii. 3. kierownik służby na dworze cesarskim, np. d. cubiculariorwn szef pokojowców cesar­skich.

decursio (decursus) łac. 1. ćwiczenia i manewry wojskowe urządzane w celu wyszkolenia rekru­tów; np. w II w. p.n.e. odbywały się, zwłaszcza w okresie wojennym bardzo często, nawet co 5 dni; August nakazał, aby odbywały się 3 razy w miesiącu. 2. defilada wojskowa odbywana z okazji uroczystości państwowych. 3. d. funebris pochód żałobny uzbrojonych oddziałów odby­wany dokoła stosu pogrzebowego wodza. Taki pochód przedstawiony jest na bazie kolumny Antonina Piusa, znajdującej się dzisiaj w Giardino delia Pigna w Watykanie.

Dedal (gr. Ddjdahs, tac. Daedalus) mit. syn Metiona lub Palamona; wnuk Eupalamosa,

prawnuk króla ateńskiego Ereehteusa, współ­czesny Tezeuszowi i Minosowi. Miał być ucz­niem Hermesa. Przypisywano mu zapoczątko­wanie w rzeźbie nowego stylu — przedstawiania postaci w ruchu i z otwartymi oczami. Uważa­no go również za wynalazcę różnych narzędzi:

siekiery, piły, poziomicy itp. Kiedy jego siostrze­niec i uczeń, Talos, wynalazł koło garncarskie, D. z zazdrości zabił go i dlatego musiał uciekać z Aten. Udał się na Kretę, gdzie znalazł schronie­nie na dworze króla Minosa, któremu zbudował w Knossos labirynt (zob.). Minos nie chciał pozwolić D. na powrót do ojczyzny. Architekt postanowił uciec i w tym celu zrobił dla siebie i dla syna, łkara skrzydła z piór spojonych woskiem. Kiedy szybowali nad morzem, łkar zbliżył się zbytnio do słońca. Wosk spajający skrzy­dła roztopił się i chłopiec runął do morza, które na pamiątkę jego śmierci nazwano łkaryjskim. D. udał się wg jednych podań do Italii, wg in­nych powrócił do Aten. Miał być założycielem rodu Dedalidów, do którego zaliczał się m. in. Sokrates.

dedicatio /ac. poświęcenie jakiejś rzeczy bogom, zwłaszcza poświęcenie świątyni, którego doko­nywał konsul, fundator świątyni lub dwaj przed­stawiciele ludu,. tzw. dmviri aedi dedicandae. Wyjątkowo — oddanie jakiejś budowli lub urzą­dzenia do użytku publicznego.

dediticii łac. 1. mieszkańcy kraju lub miasta, które toczyły wojnę z Rzymem i poddały się lub zostały zdobyte przez Rzymian. D. nie mieli żadnych praw publicznych i obywatelstwa. Nie mieli także swego prawa prywatnego i mogli posługiwać się tylko normami ius gentium. 2. najniższa kategoria wyzwoleńców, rekrutująca się spośród niewolników — byłych przestępców. Zakres ich wolności ograniczała lex Aelia Sentia. deductio łac. w prawie prywatnym rzymskim:

l. d. rei in iudlcium doprowadzenie procesu prywatnego do sformułowania istoty sporu i wyrażenia przez strony zgody na rozstrzygnięcie sprawy wyrokiem sędziego. 2. d. wcoris in do-mum mariti uroczyste wprowadzenie małżonki do domu męża, uważane za początek małżeń­stwa. 3. potrącenie z większej sumy, zwłaszcza przy procesach prowadzonych przez nabywcę majątku (bonorum captor) niewypłacalnego dłuż­nika. 4. d. seryitutis zastrzeżenie sobie służebności przez zbywcę nieruchomości, podobnie d. pig-noris — zastrzeżenie sobie prawa zastawu; d. usus-fructus — zastrzeżenie sobie użytkowania. 5. d.

defensor

179

Deksamenos z Chios

quae moribus f U — zgodne ze zwyczajem wy­rzucenie ze spornej posiadłości w celu umożli­wienia odpowiednich kroków procesowych. 6. ponadto termin d. był używany w znaczeniu:

a) założenie kolonii, b) odprowadzenie kandy­data na urzędnika przez jego zwolenników z jego domu na Forum.

defensor iac. 1. rzecznik, obrońca, zwłaszcza w sądzie. 2. d. cwitatis, od r. 364 n.e. urzędnik mianowany przez cesarza, mający obowiązek bronić niezamożnych mieszkańców miasta przed uciskiem ze strony bogaczy i wpływowych oso­bistości. 3. defensores senatus wybrani przez senat w Konstantynopolu w połowie IV w. n.e. senatorowie, którzy mieli bronić członków senatu mających posiadłości ziemskie przeciwko szykanowaniu przez zarządców prowincji i po­borców podatków.

Deifobe (gr. Deifóbe) mit. córka Glaukosa, Sybilla Kumańska, która odprowadziła Eneasza do Hadesu.

Deifobos (gr. Deifobos) mit. syn Priama i Hekabe, jeden z pierwszych po Hektorze wojowni­ków trojańskich, po śmierci Parysa małżonek Heleny. Po zdobyciu Troi przez Greków został przez Helenę wydany Menelausowi i Odyseuszowi, którzy go zamordowali.

Deiotarus (gr. Dejotaros) 1. tetrarcha Galacji, sojusznik Rzymian, popierający ich w wojnie z Mitrydatesem, za co senat nagrodził go ty­tułem królewskim i przyłączeniem Małej Armenii do jego państwa. W wojnie domowej stanął po stronie Pompejusza i uczestniczył w bitwie pod Farsalos w r. 48 p.n.e. Cezar odebrał mu za to część jego królestwa, lecz zostawił tytuł królewski. W r. 45 p.n.e. wnuk D. Kastor oskar­żył go o uknucie spisku na życie Cezara. D. bronił Cyceron w zachowanej mowie Pro rege Deiotaro. D. zmarł w r. 42, w podeszłym wieku. 2. władca Paflagonii z laski Antoniusza, którego popierał w wojnie domowej z Oktawianem; na krótko przed bitwą pod Akcjum przeszedł na stronę Oktawiana.

Dejanira (gr. Dejdnejra) mit. córka etolskiego króla Ojneusa, siostra Meleagra, żona Heraklesa.

Dejdameja (gr. Detddmeja) 1. mit. córka Bellerofonta, żona Euandra, matka Sarpedona. 2. mit. córka Likomedesa, króla Skiros. Achilles w czasie pobytu na wyspie tajemnie ją poślubił. Urodziła mu syna, Neoptolemosa. 3. córka Pyrrusa II, króla Epiru, skazana przez Epirotów

na karę śmierci schroniła się do świątyni Arte­midy, mimo to poniosła śmierć.

Dejmos gr. (łac. Pallor) mit. uosobienie trwogi;

towarzyszył Aresowi, tak jak uosobienie strachu, Fobos (łac. Pavor).

Dejnarchos mówca attycki, ur. w Koryncie ok. r. 360 p.n.e., uczeń Teofrasta. Z powodu swej promacedońskiej orientacji musiał uciekać z Aten i spędził 15 lat w Chalkis. Z jego 60 mów zachowały się trzy: przeciw Demostenesowi, oskarżenie Aristogejtona i oskarżenie Filoklesa, wszystkie związane ze słynną sprawą Harpalosa, przeniewiercżego skarbnika Aleksandra W. Był zręcznym naśladowcą stylu Demostenesa. Zmarł ok. r. 290 p.n.e.

Dejno mit. zob. Gritfe.

Dejnobrates architekt macedoński wspomniany przez Witruwiusza; opracował plan założenia Aleksandrii. Jemu również przypisywano pomysł przekucia góry Atos w kolosalny posąg Alek­sandra W. trzymającego w jednej ręce miasto, w drugiej zaś ogromną czarę, z której woda miała spływać do morza.

Dejonides mit. syn Apollina i Dejony, heros-.-eponim miasta Miletu, zwany też Miletos.

dekate (gr. dekdte) dziesiąta część, dziesięcina:

l. dziesięcina wszelkich plonów ziemi, składa­na przez użytkowników pola właścicielowi, któ­rym mógł być człowiek prywatny, świątynia lub państwo. 2. dziesiąta część łupów wojennych składana w ofierze bogom. 3. opłata celna ustalona przez Alkibiadesa w r. 411 p.n.e. w Bi­zancjum dla wszystkich okrętów nieateńskich przybywających z Pontu. Po bitwie pod Ajgospo-tamoj przestano pobierać tę opłatę; wznowił ją Trazybulos w r. 389 p.n.e. Po pokoju Antalki-dasa w r. 386 p.n.e. opłata ta przestała obowią­zywać. 4. dziesiąty dzień życia dziecka; w dniu tym urządzano przyjęcia dla krewnych i przyja­ciół.

Dekeleja miasteczko na północno-wschodnim krańcu równiny ateńskiej, leżące na ważnym szlaku handlowym, którym szły transporty zboża z Eubei do Aten. W r. 413 p.n.e., w czasie wojny peloponeskiej Spartanie założyli tu obóz i rozpoczęli blokadę Aten. Stąd okres wojny pelo­poneskiej od r. 413 do r. 404 nazywa się wojną dekelejską.

Deksamenos z Chios snycerz gemm z drugiej poł. V w. p.n.e., znany z kilku gemm znajdujących się w Ermitażu w Leningradzie, w muzeum w Cambridge i w Bostonie.

delator

180

Delfy

delator lać, donosiciel; donosił zazwyczaj o przestępstwach, za które groziła kara pieniężna. W czasach cesarstwa pewna liczba ludzi trudniła się donosidelstwem zawodowo. Otrzymywali oni część kary pieniężnej przypadającej za dane przestępstwo, albo osobną nagrodę.

delegatio łac. 1. w rzymskim prawie prywatnym polecenie dane przez jedną osobę drugiej, aby zapłaciła osobie trzeciej dług należny tej ostat­niej od dającego polecenie wzgl. aby zobowią­zała się do pewnego świadczenia osobie trzeciej. 2. rozporządzenie cesarskie ustalające globalną kwotę podatków w pieniądzu i naturze na dany rok.

delfin (gr. delfin) 1. symbolizował w sztukach plastycznych starożytności morze i zwierzęta morskie. Miał się ukazywać nad powierzchnią wody przed burzą, co żeglarze uważali za ostrze­żenie przed zbliżającym się niebezpieczeństwem. Legendy mówiły o ocaleniu z fal morskich przez d. Melikertesa i Ariona. 2. machina wo­jenna: ciężar w kształcie d., zrzucany z rei na okręty nieprzyjacielskie w celu ich uszkodzenia.

Delfin gwiazdozbiór w północnej części nieba, między Orłem a Pegazem, w pobliżu Mlecznej Drogi; miał przedstawiać delfina, który wybawił Ariona.

Delfinion 1. miasto portowe na wschodnim wybrzeżu Chios. 2. miasto portowe w pobliżu Oropos w Attyce. 3. sąd w Atenach przy świątyni Apollina Delfiniosa, który rozstrzygał sprawy tych, co popełnili zabójstwo w przekonaniu, że mają prawo tak postąpić.

Delfy (gr. Delfój, łac. Delphi) dziś Kastri;

siedziba słynnej starożytnej wyroczni Apollina, położona w Fokidzie na stokach Parnasu. Zespół ruin odkopanych w końcu XIX w. przez Ćcole Francaise d'Athenes dzieli się na trzy kompleksy: okrąg święty, tzw. hieron Apollina, okrąg Ateny Pronaia zwany Marmaria oraz miasto wraz ze stadionem. Okrąg Apollina miał kształt trapezu, był otoczony murem i prze­cięty 6 terasami, które łączyła święta droga, wijąca się serpentyną od bramy wejściowej do świątyni boga. Po obu jej stronach wznosiły się pomniki, wota, skarbce. Do najsłynniejszych skarbców należały: joński skarbiec Syfnijczyków z pięknym fryzem i kariatydami (z lat 530—525 p.n.e.) oraz dorycki skarbiec Atenczyków, wzniesiony ok. r. 490 p.n.e., na którego ścianach odnaleziono dwa hymny ku czci Apollina wraz ze znakami nutowymi, z r. 138 i 128 p.n.e.

Świątynia Apollina, dorycki peripteros heksa-stylos (6x15 m), wspaniale odbudowana przez Alkmeonidów w VI w. p.n.e., dominowała nad całym okręgiem. Przy jej przyczółkach pracował słynny rzeźbiarz epoki archaicznej Antenor;

uległa ona zniszczeniu w r. 378 p.n.e., odbudo­wana zaś w latach 369—321 p.n.e., spłonęła w r. 91 i raz jeszcze została odbudowana w okre­sie panowania rzymskiego. Nad pronaosem widniał napis grecki gnothi seauton—poznaj siebie samego, oraz meden ogon — niczego za wiele. W celli stał posąg Apollina Moiragetesa. W adytonie, oprócz trójnogu, na którym siady­wała pytia, znajdował się słynny kamień, uwa­żany za pępek (omfalós) świata, oraz posąg Apollina i sarkofag Dionizosa. W pobliżu świątyni znaleziono cenne dzieła sztuki, jak brązowy posąg woźnicy z ok. r. 486 p.n.e., pochodzący z wielkiego wota Polizelosa (brata tyrana Syrakuz, Gelona), kolumnę tancerek--tyjad z początku IV w. p.n.e., przypisywaną rzeźbiarzowi Kallimachowi, oraz bazę wota bitwy platejskiej, tzw. kolumny wężowej, której część znajduje się dzisiaj w Konstantynopolu na hipodromie. Z dzieł architektury wymienić należy jeszcze teatr z IV w. p.n.e., znajdujący się u samej góry okręgu, częściowo zachowany portyk Ateńczyków i znajdujący się za nim mur poligonalny, podpierający terasę świątyni, wznie­siony w r. 548 p.n.e. Mur ten, pokryty blisko 700 inskrypcjami o doniosłym znaczeniu histo­rycznym, stał się punktem rozpoczęcia prac wykopaliskowych. Okrąg Ateny Pronaia (Straż­niczka świątyni) leży poniżej okręgu Apollina,;

składają się nań ruiny kilku budowli, jak: tolo-su — okrągłej budowli doryckiej z końca V w. p.n.e., przypisywanej architektowi Teodorosowi z Fokei, dwu świątyń Ateny, z których jedna pochodzi jeszcze z VI w. p.n.e., oraz kilku skarb­ców. Miasto otaczało okrąg Apollina z trzech stron. Jedna z dzielnic rozwinęła się w pobliżu słynnego źródła Kastalia, druga od strony za­chodniej okręgu, nad którym górował stadion, gdzie od początku V w. p.n.e. odbywały się igrzyska pytyjskie co 4 lata, w trzecim roku Olimpiady. Miasto było zamieszkane w więk­szości przez drobnych przekupniów i handlarzy dewocjonaliami, żerujących na naiwności piel­grzymów. Na wielką skalę wyzysk ten uprawiali kapłani, którzy opierali swe wpływy na szeroko wykorzystywanej służbie informacyjnej, służącej celom politycznym. Wpływ polityczny wyroczni