Mühazirə 1: Ana dilinin tədrisi metodikasının ümumi məsələləri

Ana dili tədrisi inkişafının birinci mərhələsi

1920-1921-ci dərs ilindən Rusiya məktəblərinin proqramları əsasında tərtib olunmuş proqramların tətbiqinə başlandı. Həmin proqramlarda ana dilinin bir fənn kimi tədrisinə müəyyən yer verildi, nitq inkişafı, həm də canlı danışıq dili tədrisin əsasına qoyuldu.

1920-ci ildən sonra ibtidai siniflərdə ana dili təliminin inkişafı bir neçə mərhələ keçmişdir. Respublikamızda məktəb quruculuğunun, ibtidai siniflərdə ana dili tədrisi inkişafının birinci mərhələsini (1920-1931) gənc nəslin tərbiyəsi və təhsili sahəsində ilkin bələdləşmə və araşdırma dövrü hesab etmək olar.

Bu dövrdə metodika elminin yaranması yolunda mühüm əngəllərdən biri məktəblərimizdə təlimin ərəb əlifbası ilə aparılması idi. Görkəmli ictimai xadim, maarifpərvər ziyalı S.Ağamalıoğlu və F.Ağazadənin rəhbərliyi ilə 1922-ci il iyulun 22-də latın əlifbasına keçilməsi haqqında qərar hazırlandı. 1923-cü ildən hökumət idarələrində iş həm ərəb, həm də latın əlifbası ilə aparılırdı. 1929-cu ildə tamamilə latın əlifbası ilə təlimə keçildi. Belə bir dövrdə məktəbin müasir dərsliklərlə təchizi ciddi problem idi.

20-ci illərdə M.Mahmudbəyovun 1907-1908-ci illərdə çap etdirdiyi “Türk əlifbası və ilk qiraət”, M.Mahmudbəyov, S.Axundzadə, S.Əbdürrəhmanzadə, F.Ağazadə, A.Tahirzadə, Ə.Əfəndizadənin “İkinci il”, M.Mahmudbəyov və A.Səhhətin “Üçüncü ilə məxsus qiraət” kitablarından eynilə və ya cüzi dəyişikliklə istifadə olunurdu.

1922-ci ildə S.Əbdürrəhmanzadə, S.Axundzadə, A.Talıbzadə, Ə.Əfəndizadə ərəb və latın əlifbasının qarşılıqlı təliminə imkan verən “Yeni türk əlifbası”dərsliyini yaratdılar. Dərslik “Əlifba təlimi” və “Qiraət” hissələrindən ibarət idi. Əlifba təlimi hissəsində hər bir yeni səs, əsasən, bir hecalı sözlərdə (məsələn, at, ot, top, əl, it və s.) təqdim edilirdi və birinci dərsdə O, A, T hərflərinin öyrədilməsi ilk dərslərdən başlayaraq söz, hətta cümlə düzəltməyə imkan verirdi. İkinci hissəyə F.Köçərlinin “Balalara hədiyyə” kitabından götürülmüş canlı xalq danışıq dilinin nümunələri verilmişdi. Onlardan bəziləri Ə.Sabir, A.Səhhət, R.B.Əfəndiyev, A.Şaiqin şeirləri (məsələn, “Keçi”, “Quşlar”, “Cücələr”, “Yаz günləri”, “Xoruz”, “Uşaq və buz”, “Durna” və s.) indi də dərsliklərimizdə saxlanılır.

Əlifba dərsliyində hərfin çap şəkli ilə yanaşı yazılı şəklinini və yeni hərfin qara şriftlə ayrılması hüsnxət vərdişlərinin aşılanmasını asanlaşdırırdı. 1923-cü ildə həmin dərslik F. Ağazadə, S. Axundzadə, M.S. Məhəmmədzadə tərəfindən yazılır və 1926-cı ildən yalnız latın əlifbası ilə çap olunur.

M.Mahmudbəyovun başçılığı ilə yazılmış “İkinci il” (əlifbadan sonra ilk oxu kitabı) 1926-ci ildən tətbiq olundu. 1927-ci ildə İ.Əminbəyli və H.K.Sanılı tərəfindən yazılmış “İkinci il” dərsliyindən isə 1931-ci ilədək istifadə edildi.

Sovet hakimiyyəti illərində ana dilinin tədrisi metodikasının inkişafının I mərhələsində (1920-1931) metodik ədəbiyyat az çap edilmişdir. Ə.Əfəndizadənin “Yeni məktəb” jurnalının 1926-cı il 2-ci nömrəsində çap etdirdiyi “İmlaya dair” məqaləsini bu sahədə ilk addım hesab etmək olar. Bir qədər sonra görkəmli dilçi, professor B.Çobanzadə “Maarif işçisi” jurnalında (1926-cı il 5-ci nömrəsində) çap etdirdiyi “Elmi və ədəbi dil məsələsi” məqaləsində metodik məsələlərin həllinə də düzgün mövqedən yanaşmışdır. M.A.Xəlfəzadənin “I-III qruplarda türk dili dərsləri haqqında” metodik məktubu, Ə.Rəhimlinin “Məktəblərimizdə yazı işinin təshihi” və s. məqalələr metodik baxımdan maraq doğurur.