SHunga mos keluvchi bo’lish jadvali ham bir vaqtda o’rgatiladi.
hollari qarab chiqiladi va xotirada saqlash zarur bo‟lgan ko‟paytirish jadvalini
29
Jadvaldan tashqari ko’paytirish va bo’lish hollarini o’rganish quyidagi tartibda qaraladi. Sonni yig‟indiga va yig‟indini songa ko‟paytirish hollari, so‟ngra yig‟indini songa bo‟lish xossasi. Bu xossalar bir xonali sonlarni ikki xonali sonlarga va ikki xonali sonlarni ikki xonali sonlarga va ikki xonali sonlarni bir xonali sonlarga ko‟paytirish usullarini o‟rganish uchun asos bo‟ladi. Masalan: yig‟indini songa ko‟paytirishning har xil usullarini tanishtirish uchun quyidagi masaladan foydalanish mumkin. Masalan stolda har birida 3 tadan olma va ikkitadan nok bo‟lgan 4 ta taqsimcha turibdi. Stolda hammasi bo‟lib qancha meva turibdi? Bu masalani echishda oldin 1 ta tarelkadagi mevalarni topib so‟ngra 4 ta taqsimchadagi mevalarni topish o‟rgatiladi, so‟ngra oldin 4 ta tarelkadagi amallarni qancha ekanini, keyin 4 tarelkadagi noklarni sonini topib, so‟ngra hamma mevalar sonini topiladi. Echishning turli usullariga mos yozuv yoziladi, ya‟ni (3 + 2) · 4 = 5 · 4=20; (3+2)·4=3·4+2·4=12+8=20 Bu masalani har xil usullar bilan echishda topilgan natijalarni taqqoslab bu natijalar bir xil ekanligini o‟quvchilar ko‟radilar. Bu masala orqali yig‟indini songa ko‟paytirishning turli usullarining ma‟nosi ochib beriladi, ya‟ni avval yig‟indini hisoblab, keyin uni songa ko‟paytirish kerak. (a + v) · s hamda har qaysi qo‟shiluvchini songa ko‟paytirib va topilgan natijalarni qo‟shish kerak. a · s + v · s. Masalalarning shartlariga qarab yig‟indini songa ko‟paytirishning har xil usullaridan foydalanish mumkin. Masalan: (2 + 4) · 6 ni hisoblashda 2 bilan 4 ni yig‟indisini topish so‟ngra 6 ni ya‟ni songa ko‟paytirish qulay. (9 + 5) · 8 ni qiymatini topishda 9 · 8 + 5 · 8 dan foydalanish qulay. Sonni yig‟indiga ko‟paytirishda o‟rin almashtirish xossasidan foydalaniladi. Masalan: 6 · (2 + 4) = (2 + 4) · 6 ya‟ni 6 · (2 + 4) ni topish uchun (2 + 4) · 6 dan foydalanish mumkin. Nol bilan tugaydigan sonlarni ko‟paytirish va bo‟lish.
Endi ikki xonali sonlarni bir xonali songa ko‟paytirish o‟rgatiladi. Buni quyidagicha o‟rgatiladi. Ikki xonali sonni xona qo‟shiluvchilar yig‟indisi bilan almashtiramiz. Yig‟indini songa ko‟paytirish qoidasidan foydalanib ko‟paytirishni bajaramiz. Nol bilan tugaydigan sonni songa ko‟paytiriladi. Bir xonali ya‟ni ikkinchi ko‟paytuvchi songa ko‟paytiriladi. Topilgan natijalar qo‟shiladi. Masalan: 26 · 3 = (20 + 6) · 3 = 20 · 3 + 6 · 3 = 60 + 18 = 78 30 Bir xonali sonni ikki xonali songa ko‟paytirishda sonni yig‟indiga ko‟paytirish qoidasidan foydalaniladi. Masalan: 3 · 17 = 3 · (10+ 7) = 3 · 10 + 3 · 7 = 30 + 21 = 51 SHuningdek o‟rin almashtirish xossasidan ham foydalanish mumkin. 3·17=17·3=51 Demak, agar ikkinchi ko‟paytuvchi ikki xonali son bo‟lsa, u holda uni o‟nliklar va birliklarga ajratib keyin esa birinchi ko‟paytuvchini alohida o‟nliklarga va birliklarga ko‟paytirish va natijalarni o‟qish mumkin yoki bir xonali sonni ikki xonali songa ko‟paytirishganda ko‟paytuvchilarning o‟rinlarini almashtirish mumkin.
Jadvaldan tashqari bo‟lishni bajarishda ikki xonali sonlarni bir xonali songa bo‟lish holi va yig‟indini songa bo‟lish usullari ko‟rsatiladi. Yig‟indini songa bo‟lishni quyidagi masalani echish orqali tushuntiriladi. Masalan: Birinchi to‟pda 12 m, ikkinchi to‟pda 15 m material bor. Agar har bir ko‟ylakka 3 m material ketgan bo‟lsa, ikkala to‟pdan nechta ko‟ylak tikish mumkin? (12 + 15) : 3 = 27 : 3 = 9; (12 15) : 3 = 12 : 3 + 15 : 3 = 4 + 5 = 9 ya‟ni avval ikkala to‟pda hammasi bo‟lib qancha material borligi aniqlanib, so‟ngra undan nechta ko‟ylak tikish mumkinligi aniqlanadi, so‟ngra birinchi to‟pdan nechta ko‟ylak tikilgani topib, so‟ngra ikkinchi to‟pdan nechta ko‟ylak tikilganini topib, topilgan natijalarni qo‟shish kerak. Demak, I-usul: yig‟indini songa bo‟lish uchun yig‟indini hisoblab uni songa bo‟lish kerak. II-usul: har qaysi qo‟shiluvchini songa bo‟lish va hosil bo‟lgan natijalarni qo‟shish kerak. Jadvaldan tashqari bo‟lishni o‟rganishda eng sodda ko‟rinishdagi misollar olinadi, ya‟ni oldin xona qo‟shiluvchilarga ajratilganda har bir qo‟shiluvchi songa to‟liq bo‟linadi: bunda yaxlit sonlarni bo‟lish ham eslatiladi. 24:2=(20+4):2=20:2+4:2=10+2=12 33:3=(30+3):3=30:3+3:3=10+1=11 36:3=(30+6):3=30:3+6:3=10+2=12
78:3=(21+57):3=21:3+57:3=7+(21+36):=7+21:3+36:3=7 7+ +(30+6):3=7+7+30:3+6:3=14+10+2=26. Bunday hollardan tashqari bo‟linuvchini shunday qo‟shiluvchilar yig‟indisiga ajrataylikki, unda bir qo‟shiluvchi bo‟luvchiga bo‟linadigan yaxlit son ikkinchi ko‟paytirish va bo‟lish jadvaliga mos keladigan bo‟lsin: 78:3=(60+18):3=60:3+18:3=20+6=26. 96:2=(80+16):2=80:2+16:2=40+8=48. Ikki xonali sonni ikki xonali songa bo‟lish ham jadvaldan tashqari bo‟lish hisobiga kiradi. Bu holda ko‟paytirish amali komponentlari bilan natijasi orasidagi bog‟lanishga asoslangan bo‟linmani tanlash usulidan foydalaniladi. Masalan: 81 : 27 ni echishda bunday mulohaza yuritiladi. 27 ga ko‟paytirilganda 81 chiqadigan sonni 31
SHundan so‟ng ko‟paytirish va bo‟lishni tekshirish holi ham qaraladi. Ko‟paytirish bo‟lish bilan tekshiriladi. 27 · 3 = 81; 1) 81 : 3 = 27; 2) 27 = 27 Bu misolni echilishini to‟g‟riligini tekshirish uchun 1) ko‟paytmani ko‟paytuvchiga bo‟lamiz. 2) topilgan natija ikkinchi ko‟paytuvchi bilan taqqoslanadi. Agar bu sonlar teng bo‟lsa, u holda ko‟paytirish to‟g‟ri bajarilgan bo‟ladi. 14 · 7 = 68 tek: 68 : 7 = 14 14 = 14. Bo‟lishni ko‟paytirish bilan tekshirish mumkin. 1) bo‟linma bo‟luvchiga ko‟paytiriladi. 2) topilgan natija bo‟luvchi bilan taqqoslanadi. Agar bu sonlar teng bo‟lsa, u holda bo‟lish to‟g‟ri bajarilgan bo‟ladi. Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||