MüSLÜmanin ahlâKI

Emanet

İslâm, mensuplarından Allah ve kul haklarının mu­hafazası için uyanık olmalarını istemiştir. Bunun sayesinde müslüman ifrad ve tefritten de kurtulmuş olur. İslam müslümandan "Emin" olmasını talep etmiştir.

İslâm nazarında emanetin çok geniş bir alanı vardır. O, çe­şitli manaları hâvidir. Emanetin esas noktası, kişinin yap­makla sorumlu olduğu tüm vazifelerin şuurunda olmasıdır. Kısacası, gelecek hadiste açıklanacağı üzere Allah'a karşı so­rumlu olduğunun idraki içinde bulunmasıdır. "Hepiniz ço­bansınız ve güttüğünüzden mes'ulsünüz. Devlet başkanı bir çobandır. Güttüğünden mesuldür. Erkek, evinde çobandır. O, evdeki ailesinden mes'uldür. Kadın, kocasının evinde ço­bandır. O, güttüklerinden mesuldür. Hizmetçi, efendisinin evinde çobandır. O da güttüklerinden mes'uldür."¹³³

Hadis ravisi İbn Amr der ki: Ben bunları Resulullah'tan iş­itirken gelecek cümleyi de eklediğini tahmin ediyorum. "Kişi babasının malı üzerinde çobandır. O da, güttüğünden mes'ul dür."

Halk tabakası "Emanet" kelimesini en dar manasında ele alıyor. Onlar emaneti, eşya olarak anlıyorlar. Halbuki İslâm'daki emanet mefhumu daha kapsamlıdır. Emanet, müslümanlarm birbirine tavsiye ettikleri şeyi yerine getirebilmeleri için Allah'tan talep ettikleri vecibedir. Öyleki, bir sefere çıkınca, müslüman din kardeşi ona şöyle duada bulunur: "Dinini, emanetini ve amellerinin hitamını Allah'a havale ediyorum. (Bunları korumasını talep ediyorum)." Enes (r.a.)'ten: Resulullah (s.a.v.) her hutbesinde mutlaka:

"Emanete riayet etmeyenin îmanı, verdiği sözü de yerine ge­tirmeyenin dini yoktur” hadisini tekrarlamışlardır.

Dünyada en büyük saadet, hayat bunalımından, âhirette de cehennem azabından korunmak olduğu için Resulullah (s.a.v.) kötü olan bu iki durumdan Allah'a sığınarak şöyle du­ada bulunurlardı: "Allah'ım; açlıktan Sana sığınırım. Çünkü o ne kötü bir arkadaştır. Hiyanetten de Sana sığınırım. Çün­kü o da ne kötü dosttur."'¹³⁴

Açlık dünya kaybı, hıyanet de âhiret kaybıdır. Resuluîlah (s.a.v.) Peygamberlikten önce kavmi arasında

"El -Emin" ol­arak lakab almıştı. Musa Aleyhisselam'ın üzerinde de, sâlih bir zatın iki kızının hayvanlarını suladığı zaman, emanet alâmetleri görülüyordu. Musa (a.s.) iki kıza yardımcı olup na­mazlarını muhafaza ederek iffet ve şerefini korumuştur.

Kuranı Kerîm şöyle der: "Bunun üzerine Musa onların davarlarını suladı. Sonra gölgesine çekilip şöyle dedi: "Ey Rabbim! Doğrusu ben, bana hayırdan (yemekten) ne indirirsen ona muhtacım. Derken o iki kadından biri utançla yürüyerek Musa'ya geldi. Dedi ki: "Bize su çekiverdiğinin ücretini sana ödemek için babam seni çağırıyor." Bunun üzerine Musa o ihtiyar adama varıp Firavun'dan kaçış meselesini ona anlatınca Musa'ya şöyle dedi: 'Korkma zâlimler kavminden kur­tuldun. O, iki kadından biri dedi ki: "Babacığım onu davarları otlatmak için çalışmak üzere tut. Çünkü tut­tuğun ücretlilerin içinde en hayırlısı, güvenilir ve gü­çlüsü bu adamdır."¹³⁵ Bu hadise Musa'ya (a.s.) Pey­gamberlik gelmeden ve Firavun'a tebliğ için gönderilmeden Önce idi. Allah elçilerinin ahlâkça ve yaradılışça insanların en şereflileri oluşlarına şaşmamak lâzım. Yokluk içinde ve gurbette dâhi faziletlere sarılan, gerçekten güçlü ve güvenilir bir insandır. Allah ve kul haklarına riayet edebilmek için varlık ve yoklukta dahi değişmeyecek ve sarsılmayacak bir ahlâk ve yaratılışa ihtiyaç vardır, işte emanetin cevheri bu­dur.

Emanetin bir manası da herşeyi yerli yerine koymaktır. Ehil olmayana makam verilmez. Vazifeler yetenekli kişilere devredilir. İdari mevkiler ve umuma âit işler çok yönlü bir şekilde mes'uliyeti gerektiren hususlardır. Ebu Zerr (r.a.) an­latıyor: "Resulullah (s.a.v.) 'a beni bir göreve tâin etmez mis­iniz? dedim. O, elini omuzuma koyarak; "Ya Eba Zerr! îstediğin iş bir emanettir. Sen ise zayıfsın. O, kıyamet gününde sahibi için perişanlık ve pişmanlıktır. Ancak bu görevi hak­kıyla alıp yerli yerinde kullanan müstesnadır."¹³⁶

Bir kişinin iş ve görevi için yetenekli olması, iyi bir insan olması için şart değildir. Çünkü bir insanın yaşantısı dürüst, îmanı da kâmil olmakla beraber herhangi bir vazife veya işte maharet sahibi olmayabilir. (Bu hususta ehil olmaması onun dini za'fına delalet etmez).

Yusuf (a.s.)'ı görmüyor musun? O, Peygamberlik ve tak­vasına rağmen sadece mâlî idareye ehil olduğunu söylemekle yetinmeyip bilakis hem mâlî konularda çok bilgili, hem de emniyetli ve dürüst olduğunu beyan etmek suretiyle vazife talep etmiştir. Yusuf şöyle dedi: "Beni Mısır hazinelerine memur et. Çünkü ben iyi korur, iyi bilirim."¹³⁷

Ebu Zerr (r.a.) Resulullah'tan memuriyet talep edince onu yetenekli görmediği için onu görev almaktan sakındırmıştır. İslâm'daki memuriyet mefhumu görev başına en ehil ki­şilerin getirilmesini gerektirir.

Rüşvet veya meyil neticesi, daha ehliyetli biri varken baş­kasını görev başına getirmemiz büyük bir cinayet sayılır.

Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurur: "Kim daha ehil biri varken başka birini bir bölük (iş) başına getirirse, Allah'a, Pey­gamberine ve müslümanlara hiyanet etmiş sayılır."¹³⁸

Yezid bin Ebi Süfyan şöyle der: Ebu Bekr beni Şam'a gön­derirken şöyle tavsiyede bulundu. "Ey Yezid! Resulullah (s.a.v.) "Kim müslümanların başına geçtikten sonra meyil ese­ri olarak birini göreve getirirse Allah'ın lanetine müstahak olur. Allah onu cehenneme koymak için, ne bir farz, ne de bir sünnet ibâdetini kabul eder." ¹³⁹

Emanete riayet etmeyen bir millet içinde meyil ve rüşvet eseri olarak maslahatlar yok olur. Göreve lâyık olmayanlar iş başına getirildiği için ehil olanların liyakâti kaybolur. Ha­disler, böyle olayları âhir zamanda meydana gelecek olan fit­ne sebepler olarak bildirmiştir.

Adamın biri Resulullah'a gelerek: "Kıyamet ne zaman" dedi. Resulullah (s.a.v.) "Emanet zayi edildiği zaman, sen kıyameti bekle" buyurdu. Adam: "Emanet nasıl zayi olur?" dedi. Resulullah: "Görev (yönetim) ehil olmayanlara teslim edildiği zaman sen kıyameti gözle" buyurdu.¹⁴⁰

Emanetin manalarından biri de kişinin mükellef olduğu vecibelerin en güzel şekilde îfâ edebilmesi için tüm imkânlarını harcamasıdır. Evet, işte böyle bir (emanet) İslâm'ın değer verdiği emanettir. İslâm kişiden işlerini ihlasla ve en güzel şekilde yapmasını ister. Mes'ul bulunduğu tüm kul haklarını îfâ etmek için gece ve gündüz demeden ça­lışmasını ister, kişinin (basit de olsa) mükellef bulunduğu işi hafife alması tüm cemiyette tefritin meydana gelmesine, tüm millet içinde fitne-fesad'ın yayılmasına sebep olur. Elbette ki hafife alman bu vecibelerin doğuracağı netice kötülük ve gü­nahları bir değildir. Bunların en çirkini: Dini, tüm müslümanları ve beldeleri musibetlere düçar eden hıyanettir. Re­sulullah (s.a.v.) şöyle buyurur:

"Allah (c.c.) kıyamet gününde gelip-geçmiş tüm insanları bir araya toplayacağı bir zamanda her hâine onunla ta­nınması için bir sancak diker ve "İşte bu falanca şahsın yap­tığı hıyanettir" denilecektir.¹⁴¹

Başka bir rivayet de şöyledir: "Her hâinin yanıbaşında, yaptığı hiyanet miktarı yükselecek olan sancak dikilecektir. Dikkat edin! Devlet başkanının yaptığı zulümden dolayı on­dan daha büyük hâin yoktur."¹⁴²

Yani müslümanların idaresini eline geçirdikten sonra ih­malinden dolayı haklarının kaybolmasına sebep olmaktan daha büyük bir hiyanet düşünülemez.

Emanete hiyanetin çeşitlerinden biri de kişinin getirildiği makamı kötüye kullanmasıdır. Bu kötülük, şahsına veya ak­rabasına herhangi bir menfaati celb etmekle doğar. Halkın malından yemek büyük cinayettir.

Bilindiği gibi devletler veya şirketler çalıştırdıkları işçilere "Belirli ücret" tâyin ederler. Her ne suretle olursa olsun bu tayin edilen ücretten daha fazlasını (hileli yollarla) almaya çalışmak harama teşebbüs etmektir.

Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurur: "Birini herhangi bir yere tâyin ettiğimizde ona belirli bir ücret de tâyin ederiz. Kim bu­nun haricinde birşey alırsa hiyanet etmiş o/ur. "¹⁴³

Çünkü aldığı bu fazlalık fakir ve zayıfların haklarından ve kamunun menfaatinden alınmış bir hırsızlık sayılır. "Kim böyle hainlik ederse kıyamet günü aşırdığı malı boy­nunda taşıyarak getirir. Sonra da herkese kazandığı iyilik ve kötülüğün karşılığı ödenir. Ve hiçbirine zulmedilmez."¹⁴⁴

Fakat görevinde Allah'ın hududuna riâyet eden, va­zifesinde hiyanet etmekten haya eden kimse, i'la-ı kelimetullah ve din uğrunda savaşan kimselerden sayılır. Re­sulullah (s.a.v.) şöyle buyurur. "Memur hak ölçüsüyle alır, hakka bağlı olarak da verirse Allah indinde, görev yerinden eve dönünceye kadar Allah yolunda çarpışan mücahidler gibi sayılır."¹⁴⁵ İslâm, iş hususunda iffetli bulunmak ve şüpheli kazançları terketmek konusunda çok titizdir. Ümeyra'nın oğlu Addi şu hadisi duyduğunu rivayet eder; "Kimi iş başına getirirsek o da iğne veya daha kıymetli bir şeyi gizlerse kıyamet gününde onu yanında taşıdığı halde Allah'ın hu­zuruna gelir". Ravi diyor ki: Sîmâsı hâlâ hayalimde olan ensardan siyah bir adam: "Ey Allah'ın Resulü! Beni görevden al" dedi. "Sana ne oluyor ki böyle istiyorsun?" "Ey Allah'ın Resulü! Bu hususta şöyle dediğini bizzat duymuştum." Resulullah: "Evet, ben dediğimi şimdi de söylüyorum: Kimi bir şeyde görevlendirirsek az-çok ne varsa getirsin, yapabileceği işi alsın. Yapamayacağını da almasın."¹⁴⁶

Resulullah (s.a.v.) "Ezd" kabilesinden îbn el-Letbiyye adın­da birini zekat toplama işiyle görevlendirmişti. Adam Resulullah'a geldiğinde:"Bu size bu da bana hediye edildi." dedi. Hadis ravisi diyor ki bu durum karşısında Resululluh kalktı Allah'a hamd-ü sena ettikten sonra şöyle buyurdu: "Ben Allah'ın bana emrettiği hususlarda, sizden birine görev veriyorum. O da bana gelip "Bu size bu da bana hediye edil­di" diyor. Doğru ise, anne babasının evinde otursunda ona he­diye gelsin. Allah'a yemin ederim ki, kim haksız yere birşey alırsa kıyamet gününde Allah'ın huzuruna onu taşıyarak gel­ecektir. Sakın kıyamet gününde Allah'ın huzuruna bağıran deve, koyun ve inek taşıyarak gelen kimseyi görmeyeyim. Son­ra da iki koltuk beyazlığı görülünceye kadar ellerini havaya kaldırarak "Allah'ım tebliğ ettim mi?" buyurdu.¹⁴⁷

Emanetin bir çeşidi de Allah'ın sana bahşettiği duyu,organ nimetleri, mal ve çocuklardır. Bunları Allah'ın murad ettiği istikâmette görevlendirip bu hususlara dikkat edip, bunlar­ın birer emanet olduğunun şuuruna varman gerekir.

îmtihan gayesiyle Allah (c.c.) bunlardan herhangi birini senden alırsa onlar senin mutlak mülkünmüş gibi sızlanıp dehşete düşme. Allah (c.c.)'ın bunlarda senden daha fazla hakkı vardır. Cihad yolunda verilmesi gerekiyorsa cimrilik yapmaya hakkın olmadığı gibi diğer hayır yerlerinden esir­geyip onları ma'siyette kullanma hakkın da yoktur. Allah (c.c.) şöyle buyurur: "Ey îman edenler! Allah ve pey­gamberlerine hainlik etmeyin. Bile bile aranızdaki em­anetlere de hainlik etmeyin, biliniz ki mallarınız ve ev­ladınız ancak bir fitnedir. Allah katında ise büyük mükafat vardır."¹⁴⁸

Emanetin bir çeşidi de içinde bulunduğun meclisin hu­kukunu muhafaza edip konuşulan sır ve haberleri ifşa etmemendir. Bazı kişilerin dolaşan sözleri, söylenmiş olsun veya olmasın dikkat etmeden ifşa etmeleri yüzünden nice bağlar kopmuş ve maslahatlar yokolmuştur. Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurur: "Biri diğerine bir söz söyleyip ayrılırsa artık bu söylenen söz onun yanında bir emanet sayılır. "¹⁴⁹ Meclislerinde söylenen söz edeb ve ahlâk kaideleri çer­çevesinde kaldığı müddetçe muhafaza edilmeye lâyıktır. Fa­kat edeb ve ahlâk kaideleri dışına çıkıyorsa bunun muhafaza edilmesi gerekmez. Bir müslüman, bulunduğu bir toplantıda fâsıkların başkalarına zarar gayesiyle komplolar ter­tiplediklerini görürse imkân dâhilinde bunu önlemeye ça­lışmalıdır. Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurur: "Üç durum dışında meclislerin içinde söylenen, sizlere emanettir:

1. Haram yere kan akıtmak,

2. Başkasının namusunu ihlal etmek,,

3. Haksız yere mal gasbetmek."¹⁵⁰

İslâm nazarında aile arasında cereyan eden meseleler kut­saldır. Ailede kadın-erkek arasındaki bu hususlar, ne kadar yakın olurlarsa olsunlar hiç kimseye ifşa edilmemelidir. Bazı kendini bilmezler, aileleri ile olan meselelerini yayar du­rurlar. Bu, Allah'ın haram kıldığı bir çirkinliktir. Yezid'in kızı Esma Resulullah (s.a.v.)'tan yanında kadın ve erkekler bulunduğu halde şöyle rivayet eder:

"Bazan olur ki erkek hanımıyla yaptığını, hanımı da erke­ğiyle yaptığını ifşa eder... (Bu sırada oturanları bir sessizlik kapladı. Ravi: "Evet Allah'a yemin ederim ki bu doğrudur. Bunu, kadın ve erkekler yapıyor" dediğini söyler." Resulullah: Sakın böyle yapmayın, böyle yapanların misali, dişi ve erkek iki şeytanın herkesin önünde cinsî münasebette bulunmaları gibidir."¹⁵¹ Allah indinde korunması gereken emanetlerd­en biri de kadın ve erkeğin cinsî ilişkilerinin muhafazası ve ifşa edilmemesidir.

Belirli bir zaman muhafaza edilmeleri için yanımıza bı­rakılan eşyalar da sorumlu bulunduğumuz emanet çeşitlerindendir. Resulullah (s.a.v.) Hicret esnasında almış bu­lunduğu bazı emanetleri müşrik olan sahiplerine geri vermesi için Ali (r.a.)'yı yerine vekil tayin etmişti. Halbuki emanetin sahibi olan bu müşrikler O'nu inancı için vat­anından hicret etmeye zorlamış ve güç durumda bı­rakmışlardı. Büyük insana yakışan küçüklerle kendini kü­çük düşürememesidir. Meymun b. Mihran şöyle der: Üç şey, iyi- kötü herkese ödenir:

1. Emanet,

2. Verilen söz,

3. Akrabalık hakkı.

Emanet eşyayı, hazır ganimet olarak kabullenmek çirkin hırsızlıktan sayılır. Abdullah b. Mes'ud şöyle der: "Allah yo­lunda şehid olmak borç hâriç her şeyin affedilmesine sebep olur. Biri Allah yolunda şehid olmuşsa ona "Emaneti sahibine ver" denilir. O, "Allah'ım tüm dünyalık elimden çık­mış ben nasıl ödiyeyim?" deyince "Onu cehenneme atın" de­nilir. Daha sonra almış olduğu emanet, teslim aldığı günkü şekliyle kendisine gösterilir. O da onu tanır ve almak için pe­şine düşer, alır ve omuzuna yükler. Onunla birlikte çı­kacağını tahmin ederken omuzundan düşer, yine almak için eğilmek isterken devamlı azap görenlerin içine düşer ve ka­lır."

Abdullah bin Mes'ud daha sonra şöyle devam eder: "Na­maz emanettir, abdest emanettir, ölçü emanettir, tartı emanettir. Bunlardan başka çok şey saydı. Saydıkları şeylerin en şiddetlisi emanet olarak bırakılan eşyaydı." Bunu rivayet eden der ki: "Berra bin Azib'e gittim ve "İbn Mes'udun söy­lediklerine ne dersin? dedim. İbn Mes'ud doğru söylemiştir. Sen şu ayeti hiç duymadın mı? "Allah, size emanetleri eh­line teslim etmenizi ve insanlar arasında hük­medeceğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emred­er."¹⁵²

Kişiyi haklara riayet ettiren, onu dünyanın kötülüğünden koruyan emanet, onun kanının her damlası ve vücudunun her hücresine işlemiş olan emanettir. Bu da Huzeyfe bin Yemani'nin Resulullah (s.a.v.)'dan rivayet ettiği şu hadisin mânâsıdır: "Emanet (şuuru) önce insanların kalbine indi, on­dan sonra da Kur'an nazil oldu... Onlar, hem Kur'an hem de sünnetten bunları Öğrenmiş oldular.''¹⁵³

İslâm'ı öğrenip onu tatbik etmemek yeterli değildir. Ema­net Kur'an ve sünnetin anlaşılması için canlı bir ruhî çözüm yoludur. İnsandaki bu ruh öldü mü, yani inancı aksiyona dönüştürmedi mi, emanet şuuru da ölür. Böyle birinin Kur'an âyetlerini okuması veya sünneti öğretmeye çalışması ona ne kazandırır?

İslâm'ı kabul ettiklerini iddia edenler yani esasta kabul et­meyen mürâilerin bir kısmı emin bulunduklarını da iddia ediyorlar... Heyhat... Hakkı inkâr eden biri nasıl emin ol­duğunu veya emanetlere riayet ettiğini iddia edebilir?

Huzeyfe (r.a.) içinde yakîni îmanın bulunmadığı kal­plerden, îmanın sarsılmasıyla emanetin de kalkıp gideceğini beyan maksadıyla şu hadisi de rivayet eder:"... Sonra Re­sulullah (s.a.v.) bize emanetin nasıl kalkacağı hususunda ko­nuştu ve şöyle buyurdu:

"Bir zaman insanlar uykuya dalarlarken emanet kal­plerinden çekilir ve kalplerinde sadece kağıt üzerindeki bir nokta izi kalır... Sonra yine uyurlarken emanet kalblerinden çekilir. Bu sefer kalblerinde sert bir maddenin değmesiyle vü­cut da meydana gelen kaşıntı gibi bir iz bırakır". Resulullah (s.a.v.) devamla şöyle buyurdu: "Daha sonra insanlar alış­veriş ederler. Fakat neredeyse, aldığı emaneti verecek kimse bulunmaz. Öyle ki, "Falan kabilede emniyetli bir adam var. Ve o, ne kadar da bahâdır, ne kadar nâzik, ne kadar akıl­lıdır" denilecek. Halbuki bu kişinin kalbinde hardal tanesi kadar iman olmayacak" Bu hadis hâinlerin kalbinden emanetin nasıl çekileceğini ibretli bir şekilde can­landırmaktadır. Bu durumlar, kötü birine söylenen hayırlı nasihatlar gibidir.

Bu nasihatlar onun ruhuna girer. Fakat çok kalmadan tek­rar çıkıp gider. Sadece (sıcak bir demirin yere değmek sure­tiyle meydana getireceği) iz gibi bir te'sir bırakır. Ne var ki bu nasihatlar adı geçen demirin geçtiği yeri diriltmediği gibi, ölü kalpleri diriltmez. Böyle vicdan ve kalb sahibi, herkesi zevk ve keyfine göre ölçer, iman ve küfür nedir aldırış etmez.

Emanet, şüphesiz ki büyük bir fazilettir. Basit insanlar bunu kaldıramamıştır. Allah (c.c.) bunun büyüklüğünü bir mîsal vermek suretiyle îzah edip tüm kainata ağır gelecek bir yük olduğunu beyan etmiştir. Onun için insanın onu ha­fife alması ve hakkında ihmalkâr davranması caiz olmaz. Al­lah (c.c.) şöyle buyurur: "Biz, emaneti göklere, arz'a ve dağlara teklif ettik de onlar bunu yüklenmekten çe­kindiler. Ondan korktular da onu insan yüklendi. (Bu) insan cidden çok zâlim, çok câhil bulunuyor." ¹⁵⁴

Zulüm ve cehalet insanın fıtratına musallat olmuş iki âfettir. İnsan bu iki âfetle mücadele hususunda imtihana tabi tutulmuştur. Kişinin îmanı, zulümden temizlenmeden ihlaslı bir îman sayılmaz." iman edip de imanlarına zu­lüm (ve şirk) bulaştırmayanlar (var ya) işte korkudan emin olmak onların hakkıdır. Ve hidayete erenler de onlardır.”¹⁵⁵

İnsan cehaletten arınmadıkça kâmil bir takvaya sahip ol­amaz. "Allah"ın kulları arasında, Ondan hakkıyla korkanlar, ancak âlimlerdir."¹⁵⁶ İnsana emaneti yükleyen ayeti okuduktan sonra anlarsın ki zulüm ve cehalete mağlup olanlar, hiyanet, nifak ve şirk pisliğine de bulaşmışlar ve azabı hak etmişlerdir.

Kurtuluş, ancak îman ve emanet ehli içindir. "Çünkü Al­lah, emanete hiyanet eden münafıkların erkeğine, dişisine azab edecek (emanetin hakkını vermeye çal­ışan) erkek ve dişi mü'minlerin de tevbelerini kabul edecektir. Allah Gafurdur, Rahimdir."¹⁵⁷