Nazariy fizika kursi

P
fazoning chekli qismida nold
» 1 
farqli bo'lgan ixtiyoriy vektor funksiya.
180

---

(« « >
Uchinchi hadni kvadrupol momenti tenzori orqali yozish mumkin:
A ( r : , ) = М
+ ^ Ш
+ ° Ы ,
(8.107)
cr 
cr 
oc^r
Bu yerda 
D
kom ponentalari 
Da
=
Dagnp
bilan aniqlangan vektor, 
D a@
kvadrupol mom enti tenzori.
Vektor potensial (8.107) m a’lum bo'lgandan so‘ng elektr va mag­
nit maydon kuchlanganliklarini 
H
= - [ i n ] ,
E
= -[[A n]n] formu-
С 
с
lalarga asosan to ‘g ‘ridan to ‘g‘ri yozish mumkin ((8.55)-(8.56) ifodalarga
qarang):
\ atijada quyidagini olamiz:
H (r ,t) =
-
5
-{[dn] +
[[mn]n] 
+ — [£>n]}, 
(8.108) 
c*r 
be
E {r,t) =
-i-{[[dn]n] 
+
[ran] 
+
^ [[I)n]n]}, 
(8.109)
Bu yerda 
D
=
d 3 D/O
tq
.
Fazoviy burchak 
dCl
ga to ‘g‘ri kelgan nurlanish intensivligi (8.63) 
ifoda bilan aniqlanadi. To‘liq intensivlik bu ifodani barcha burchaklar 
bo'yicha o‘rtachalash natijasida aniqlanadi. M a’lumki, Poynting vek- 
tori S elektr va m agnit maydon kuchlanganliklari orqali birday aniqlanadi. 
Shu sababli hisoblashlarni osonlashtirish m aqsadida m agnit maydon 
kuchlanganligidan foydalanamiz. Magnit maydon kuchlanganligi (8.108) 
ning kvadratidagi ayqash ko‘paytm alarning burchaklar bo'yicha o‘rta- 
chasi nolga teng. F aqat har bir had kvadratining o‘rtachasi qoladi. Un- 
cha murakkab bo‘lmagan hisoblashlarni amalga oshirib nurlanishning 
to‘liq intensivligi uchun quyidagi ifodani hosil qilamiz:
I = J S d S ^ l ' l + l ^ . + T^ b
2.
(8.110)
Shunday qilib, biz ko‘rayotgan yaqinlashishda to ‘liq nurlanish bir-biriga 
^J°g‘liq bo‘lm agan uch qismdan iborat ekan. Birinchi had bizga m a’lum
181

---

bodgan elektr dipol, ikkinchi had 
magnito-dipol,
uchinchi had esa 
kva&
rupol
nirlanishini aniqlaydi. H arakatdagi zaryadlarning massasiniQg 
zaryadiga nisbati bir xil bodgan sistem alarda magnito-dipol nurlanis^ 
elekttr dipol nurlanishi kabi nolga teng. Chunki, bunday sistemalarning 
m agnit momenti mexanik impuls momentiga proporsionaldir.
(8.110) ifodadagi har bir hadni taqqoslab tartibini baholaymiz. 
Sis­
temaning magnit momenti elektr dipol mom entidan (tok zichligi 
hiso- 
biga) 
v /c
m arta kichik bo‘lganligi uchun magnito-dipol nurlanishining 
intensivligi elektr dipol nirlanishining intensivligidan 
v2/c 2
m arta kichik 
bo‘ladi. Baholashlar, kvadrupol va magnito-dipol nurlanish intensivlig. 
ining tartibi birday bodishini ko!rsatadi. Agar zaryadlar sistemasining 
elektr va magnito-dipol nurlanishi bo'lm asa, uning kvadrupol nurlan- 
ishni aniqlash lozim. Bunday nurlanish elektr dipol nurlanishi bo‘l- 
magan atom yadrolarini o'rganishda muhimdir. Agar (8.51)