Neft va gazkondensatni qayta ishlash texnologiyasi

katalizator va xom-ashyoni bir tekis kontaktiga erishish bo’ldi. 
Vertikal lift-reaktor devorlari oldida katalizator va xom-ashyo oqimi zichligi 
yuqoriga chiquvchi mavhum suyultirilgan oqim turli tezliklari sababli uning o’qi 
oldidagi zichligiga nisbatan kattaroq bo’ladi. O’q oldidagi oqim tezligi devorlar 
oldidagi tezligiga nisbatan 2 marta kattaroq bo’lishi mumkin. Lift-reaktor 
bo’yicha qancha yuqoriga chiqilsa, lift-reaktor kesimi bo’yicha oqim 
taqsimlanishi tekisroq bo’ladi, bunga esa yuqoriga chiquvchi katalizator 
qatlamiga lift-reaktor balandligi bo’yicha xom-ashyoni injektsiyalash uchun 
pulverizatorlar (oil nozzle) soni yordam beradi. Bu shuningdek katalizatorning 
ancha bir jinsli 
granulometrik tarkibini, 
lift-reaktor geometrik o’lchamlarini 

---

199 
(turli diametrdagi sektsiyalar balandligi, xom-ashyo kiritilishi miqdori va sathi 
va boshq.) optimallashtirishni talab qiladi. Seolit-saqlagan katalizator koksga 
juda sezuvchan bo’ladi, shuning uchun 
katalizator regeneratsiyasi shartlari 
amorf katalizatorlarga nisbatan ancha qat’iyroq bo’ladi. S
eolit saqlagan 
katalizatorning 760-780 °S gacha yuqori termik barqarorligi (
amorf 
katalizatorlardagi 
560-650 °S o’rniga) katalizatorni yuqori haroratda 
regeneratsiyasini regeneratorda uglerod oksid CO ni 
nazoratli qo’shimcha 
yondirish 
bilan birgalikda o’tkazish va regeneratordan chiquvchi tutun gazlarida 
CO miqdorini 0,1hajm % va hatto 0,005% dan kichik («Amoco», «UOP», 
«Kellogg», «Exxon» firmalari jarayonlari) miqdorlargacha pasaytirish, 
shuningdek regeneratsiyalangan katalizatorlarda koks qoldiq miqdorini 0,02-
0,05 mas. % gacha tushirish imkoniyatini beradi. Katalizator sirkulyatsiyasi shu 
darajada oshadiki, xom-ashyoni dastlabki tashqi isitilishini kamaytirib, issiq 
regeneratsiyalangan katalizator bilan asosiy isitishni bajarish orqali regenerator 
va reaktor orasida issiqlik balansini ushlab turish mumkin.
Katalizatorni yuqori haroratda regeneratsiyasini qo’llab FKK qurilmalari 
samaradorligi shuningdek 
energiya utilizatsyasi (rekuperatsiyasi) kiritilgan 
sistemalari hisobidan ham oshiriladi. Suv bug`ini ishlab chiqarish uchun 
qozonlar-utilizatorlar, havo isitgichlar va boshqa isiqlik ishlatuvchi 
qurilmalarning turli konstruktsiyalari ishlatiladi. Ko’pgina qurilmalarda 
regeneratordan tutun gazlarini chiqarish sistemalarida rekuperatsion gaz 
turbinasi ishlatiladi. 
0,3 MPa va undan ortiq bosimli issiq gaz tutunlari 
energiyasi gazlar bosimi va haroratini pasaytirib turbinada utilizatsiyalanadi. 
Turbina odatda regeneratorga havoni uzatish uchun havo puflab yuborish 
qurilmasi uzatmasi uchun ishlatiladi. 670-760 °S haroratli tutun gazlari 
regeneratordan qurilmaning errozion yemirilishini kamaytirish uchun katalizator 
changidan nafaqat 
regeneratorlarning ikki bosqichli siklonlarida, balki yana 
changdan ajratish maxsus uchinchi bosqichida (shell-separatorda) yaxshilab 
tozalanadi. Gazlarda qolgan katalizator zarrachalari o’lchami 10 mkm dan 
oshmasligi lozim. Mazkur turbinalar uzoq vaqt davomida ishlaydi, 
energiya 

---

200 
rekuperatsiyasi zamonaviy sistemalari ta’mirlararo davri 
ikki yilgacha 
boradi, bu 
esa FKK qurilmalarining o’rtacha ta’mirlararo davri 
(2-3 yil)
ga yaqinlashadi. 
Yuqori faol yangi katalizatorlar xom-ashyoni benzin fraksiyasi 78 hajm. % 
gacha chiqishi bilan o’zgarishini ta’minlaydi, shu sababli retsikldan minimal 
foydalanishga tendentsiyasi kuzatilib, uning hajmi toza xom-ashyodan 3-5% 
dan oshmasligi lozim. So’nggi yillarda, ayniqsa AQSh da ko’plab qurilmalar 
ekspluatatsiyasining 
xarakterli xususiyati bo’lib 
tarkibga 
og`ir 
neft 
fraksiyalarini jalb qilish 
hisoblanadi, bunda katalizatorning kokslanishi oshadi 
va katalizator sirkulyatsiyasi sonini oshirilishi talab qilinadi, bu esa o’z 
navbatida apparatura alohida uzellari abraziv yeilishini, katalizator emirilishini 
va uning yo’qotilishini oshiradi. Regeneratorda koksning katta miqdorlarining 
yondirilishi regenerator va reaktor orasidagi issiqlik balansini buzadi, 
regeneratorda bug`li zmeeviklarni o’rnatish orqali undan ortiqcha issiqlikni 
chiqarishga, xom-ashyo dastlabki isitilishini qo’shimcha tushirishga, koks 
yondirilishi uchun havo ortiqcha miqdorini oshirishga, yengil gazoyl 
retsirkulyatsiyasini amalga oshirishga majbur qiladi. FKK ko’rsatkichlari 
sezilarli yaxshilanishi anchadan beri 
xom-ashyoni dastlabki gidrotozalash 
orqali 
erishiladi. Katalizatorlar mustahkamligi va eyilishga chidamligi unda Al
2
O
3
miqdori oshirilishi hisobidan ko’tariladi, FKK qurilmalarida katalizatorning 
o’rtacha sarfi 0,5 kg/t xom-ashyoni tashkil qiladi, qurilmalarning ta’mirlararo 
ishlash davri esa 2-3 yilga (ba’zan 6 yilgacha) yetishi mumkin. FKK qurilmalari 
uchun qoldiq xom-ashyoni qayta ishlashda 
undan metallarni
(nikel, vanadiy, 
natriy, mis va temir)
yo’qotish 
qiyinchiliklarni chaqirishi kuzatilib, mazkur 
metallar yoki katalizatorni zaharlaydi (natriy), yoki katalizatorda yig`ilib, uning 
selektivligini pasaytiradi va gaz hamda koks chiqishini oshiradi.
Qoldiq xom-ashyo krekingi
uchun yangi maxsus katalizatorlar ham 
ishlatiladi, biroq ular FKK boshqa katalizatorlaridan ancha qimmatroq turadi. 
Neft 
qoldiqlarini 
(shu 
jumladan 
mazutni) 
gidrotozalash 
va
 
gidrometallsizlantirish
(yumshoq rejimda gidrokreking) usullari, ayniqsa neftni 
dunyo bo’ylab qazib olish hajmida og`ir neftlar ulushi oshishini hisobga olsak, 

---

201 
FKK qo’llnilishi imkoniyatlarini kengaytiradi. Biroq gidrogenizatsion 
jarayonlar uchun ortiqcha vodorod manbalari muammolari, turli mamlakatlarda 
yonilg`i energetik balans farqlanishi, turli nohiyalardagi u yoki bu yonilg`iga 
bo’lgan har xil talablar neft fraksiyalarini qayta ishlash jarayonlarining u yoki 
bu ikkilamchi jarayonlarini tanlashga kuchli ta’sir ko’rsatadi, chunki 
ko’rsatilgan jarayonlarning birontasi ham absolyut afzalliklarga ega bo’la 
olmaydi.