Нязяри вя практики риторика

Model: Bu səbəbdən də, təəssüf ki, bu belə deyil.

Nümunə: Makdonaldsın kartonlu yeməkləri (bundan ziyan çəkən adam kimi deyirəm) həyat tonusuna təsir göstərir.

Nümunədən göründüyü kimi, tmesisin (bundan ziyan çə­kən adam kimi deyirəm) sayəsində məlumatın neqativ “əhval-ruhiyyəsi” daha da güclənir və məlumata lazım olan mənanı ve­rir. Normativ sintaksis baxımından buna yol verilməsə də, pa­ra­loqika tmesisi qəbul edir.

Sıra: Qiymətlər – harda dayandı, dayandı! – tam məq­bul­dur; onun təklifləri, ey sadəlövhün biri, prezidentin söz leksikonundan götürülmüşdür.
22) (76) Anakoluf (yunancadan tərcümədə anakoluthus – ardıcıl olmayan deməkdir) cümlənin tərkibində daha bir ni­zam­­sızlıq növünü nəzərdə tutan fiqurdur.Bu fiqur cümlənin his­sələri və ya üzvləri arasındakı nizamsız əlaqələri nəzərdə tu­tur. Anakoluf ən mürəkkəb destruktiv fiqurdur.

Anakolufdan elə istifadə etmək lazımdır ki, o, fiqur kimi qəbul edilsin. Bu isə həddindən artıq çətindir. Anakolufun mü­rəkkəbliyi də məhz bundan ibarətdir. Hamıya məlumdur ki, incəsənətin istənilən növündə (gözəl nitq qabiliyyəti də istisna deyil!) “səliqəsizlik” xüsusilə yüksək qiymətləndirilir. Digər tə­rəfdən isə həmişə etiraf edirlər ki, ilk baxışda görünən sadə­liyə baxmayaraq, «səliqəsiz»” olmaq məqsədini həyata keçir­mək və hətta həyata keçirməyə cəhd etmək çox adama müəs­sər olmur. Bu zaman hesablanma çox dəqiq yerinə yetiril­mə­lidir: səliqəsiz olmaq eyni zamanda həm də anlaşılmaz olmaq təhlü­kəsi yaradır. Təəssüf ki, səliqəsizliyi müəyyənləşdirmək, mə­sə­lən, “Burada müəllif qəsdən səliqəsizliyə yol verib” de­mək fiquru məhv etmək deməkdir. Yeganə yol səliqəsizliyi elə gözəl danışıq məharəti ilə müşayiət etməkdir ki, onun “pis məqsədlə edilməsi” öz-özünə aydın olsun.

Model: Qamsaxurdiya, yeri gəlmişkən, ziyalılardır. Bu «ziyalılar» hara getdiklərini yaxşı bilirdi.
Nümunə: …əbədi Qafqaz repertuarı ilə – iki bulka və yüz qram konyak.

Aydın məsələdir ki, məntiqi baxımdan bu cümlə mövcud ola bilməz. Paraloqika isə bütün sintaksis və məntiqi qaydalara əhəmiyyət verməyərək, maraqlı məna effektləri xatirinə bütün bunlara yol verir.

23) (77) Sillepsis (yunancadan tərcümədə suhhepsis və ya sullambanein - birlikdə götürmək deməkdir) anakolufun xüsusi halı, daha doğrusu, məntiqi, sintaksis strukturu baxımın­dan natamam anakoluf kimi nəzərdən keçirmək olar. Amma klassik ritorikada sillepsisi müstəqil fiqur kimi nəzərdən ke­çirirdilər. Sillepsis həmcins olmayan cümlə üzvlərini həm­cins cümlə üzvləri kimi birləşdirir. Sillepsis zamanı həmcins olma­yan cümlə üzvləri sintaksis cəhətdən eyni sözə tabe olurlar.

Əgər anakolufa “haqq qazandırmaq” həddindən artıq çə­tindirsə, sillepsis ilə əlaqədar olaraq bu praktiki cəhətdən heç mümkün deyil. Sillepsisin özünəməxsusluğu ondadır ki, o, de­mək olar ki, həmişə səhv (bilməyərəkdən edilmiş paralo­gizm) kimi qəbul edilir və ən yaxşı halda poetik həyəcan səbəbindən “üzrlü” sayılar.

Nümunə: İt adını daşıyan Reks adlı katib öz müdürünü və gələnlərə qarşı ədəbsizlik etməyi sevir.

İronik kontekstdə işlənən bu nümunədə sillepsis bilə­rək­dən həyata keçirilmiş paralogizm, daha doğrusu ritorik mak­rofiqur kimi çıxış edir. Katibin it xasiyyətinin göstərilməsi belə nəticə çıxarmağa əsas verir. Belə ki, o da it kimi bir-birindən ayrılmaz iki cəhəti özündə birləşdirir:

a) sahibinə məhəbbət və b) digərlərinə qarşı qəzəb. Belə «qarışıq”» hisslər faktiki olaraq katibi başqa cür təsəvvür etmə­yə imkan vermir. Belə ki, sillepsis ilə bağlı olaraq bu nümu­nə­də «sevir»” sözü əslində oxşar olmayan, amma katibin it xasiy­yəti baxımından cümlənin tamamilə oxşar elementləri ilə əla­qə­ləndirilir. Birinci halda «kimisə» sevmək”, ikinci halda isə «ədəb­sizlik etməyi» sevmək” feli sifətinin tərkib hissəsi ki­mi. Belə sintaksis strukturu paraloqika baxımından tamamilə izah etmək olar, amma bir-birinə oxşar olmayan cümlə üzvlə­ri­ni oxşar mövqedən götürmək üçün sintaksis məntiqi baxımın­dan «sevmək”» sözünü iki dəfə işlətmək (müdiri sevmək və gə­­lən­lərə qarşı ədəbsizlik etməyi sevmək) lazımdır.
Sıra: Cəmiyyət və vaxt öz işini görüb; zəhərləyici şeylər hər yerdədir; üstdə, altda, yanda, qıraqda, şəhər sakinlərinin altında.
24) (78) Akkumulyasiya (latıncadan tərcümədə akku­mu­lare – üst-üstə yığmaq, toplamaq deməkdir) məlumatda daha bir “nizamsızlıq” növünü, total nizamsızlığı nəzərdə tutur. Çoxlu sayda ayrı-ayrı anlayışlar vahid tamda birləşmək əvə­zi­nə ni­zam­sız halda bir-birinin ardınca gəlirlər. Məlumatın məz­mu­nuna dair tam təsəvvür, beləliklə, tədricən formalaşır.

Bu fiqurun mahiyyəti ümumiyyətlə həmişə dərk edil­məyən hər hansı abstrakt şeyi və onun bir sıra ayrı-ayrı aspekt­lərini göstərməkdən ibarətdir. Məntiqi prosedura kimi belə məqsədi ümumiyyətlə həyata keçirmək olmaz, çünki nəyi isə təsvir etmək üçün ilk növbədə onun sərhədlərini müəyyən etmək lazımdır. Akkumulyasiya – tamın sərhədlərinin yoxlu­ğunu nəzərdə tutur və bu mənada o, həddindən artıq səmərəli şəkildə paraloqik cəhətdən istifadə edilə bilər.

Bu fiqur çoxlu sayda konkret modifikasiyalara malikdir, bu səbəbdən də hər hansı nümunədə onlardan yalnız birini göstərmək olar: Dünyada analoqu olmayan bu açılış öz tətbiq sahəsinə görə olduqca geniş imkanlara malikdir. Avtomobil sənayesi, energetika, metallurgiya, maşınqayırma, cihazqayır­ma, kənd təsərrüfatı, səhiyyə, ekologiya, neftçıxarma, neft emalı, kosmik texnologiya, aviasiya, radio, televiziya və bir çox sahələrdə tətbiqi böyük səmərə verəcək yeni keşfin bir çox praktik nəticələri artıq sübut edilmişdir: məsələn, minlərlə kilometr uzaqda yerləşən istənilən ölkədə, istənilən tüstü ve­rən avtomobilə mobil telefonun köməyi ilə ötürülən yeni yad­daşlı dalğa enerjisi bir neçə dəqiqə ərzində tüstünü yox edir, avtmobilin gücünü və sürətyığma imkanlarını xeyli artırır, kla­pan döyməsini (əgər varsa) tamamilə aradan qaldırır və yana­cağa 5 faizdən 30 faizə qədər qənaət etməyə imkan yaradır; bu yaddaşlı dalğa enerjisi avtomobilin kuzovunun metal hissəsinin strukturuna «yazılır» və onun uzunmüddətli yaddaşda qalması nəticəsində yanma kamerasında yanacaq damlalarının minlərlə daha xırda nanodamlalara çevrilməsi baş verir.
25) (79) Amplifikasiya (latıncadan tərcümədə amphi­ficatio – genişlənmə deməkdir) akkumulyasiya ilə sıx bağlıdır və həmçinin məlumatın təfərrüatlarla “doldurulmasını” nəzərdə tutur. Amma məlumatı paralel sıralarla quran akkumul­ya­siyadan fərqli olaraq, amplifikasiya “materialı” müxtəlif nöq­teyi-nəzərdən verir, daha doğrusu, hissələr əsasında tamı qur­maq­dan daha çox, eyni tamı bütün mümkün tərəflərdən hər­tə­rəfli görünüşünü təqdim edir. Amma bununla belə, belə metod­la təqdim olunan “tam”ın özü də adətən konkret olmur və nadir hallarda, məsələn, həqiqətən formulə edilmək iqtidarında olur. Başqa sözlə, axırıncı iki fiqur arasında oxşar cəhət “əhatə olun­ması mümkün olmayan obyekti əhatə etmək” istəyidir, amma bunun üçün hər iki obyekt fərqli metodlardan istifadə edir.

Amplifikasiyanı fiqur kimi tətbiq edərkən nəzərə almaq lazımdır ki, məntiqdən fərqli olaraq paraloqika həm dərk edil­məsi mümkün olmayana, həm də dərk edilməyən kimi göstə­rilən tamamilə konkret olana müraciət etməyə imkan verir. Bu məqsədlə amfiboliyadan da istifadə etmək olar və biz burada da yalnız bir nümunə ilə kifayətlənirik.

- Burada hər şey çox qəribədir… mahiyyətcə qumar­xanadır, paytaxtın ən çox sevilən yeridir, şan-şöhrət əlaqələri sınaqdan keçirildiyi məkandır, burada bir gecəni keçirməyə imkanı olanlardan hər hansı birinin təsadüfən diqqət mərkə­zinə daxil olan hər hansı bir şəxs tərəfindən həsrəti çəkilən yerdir ki, o xoşbəxt şəxs bunu heç bir zaman unutmayacaq!

Aydın şəkildə göründüyü kimi bütün çoxlu nöqteyi-nəzərlər yalnız bir ideyanın – bahalı paytaxt restoranı nümunəsində müasir Rusiyada mövcud olan və dərk edilməsi mümkün olmayan ziddiyyətlər ideyasının ətrafında cəmləşir. Nöqteyi-nəzərlərin kimə məxsus olması göstərilməyib və biri digərindən asılı deyil. Bütün bunlar məntiqi baxımdan tənqidə məruz qala bilər, amma paraloqika baxımından bu belə deyil.

26) (80) Eksplesiya da (yunancadan tərcümədə explere – tamamlamaq deməkdir) öz xarakterinə görə əvvəlki iki fiqura oxşayır, amma kifayət qədər aydın məna ifadə etməsi ilə onlar­­dan fərqlənir. Bu məna prinsipcə sadə sintaksis konstruk­siyadan çıxarılır, fikir boyu “səpələnmiş” çoxlu köməkçi sözlər vasitəsilə çərçivəyə salınır.

Eksplesiyanın mənası müəllifin hər hansı kəskin, gözlə­nilməz və ya adi qəti hökmü ehtiyatla, həm də, beləliklə, sanki hök­mün arzu edilməyən xarakterinə görə məsuliyyəti öz üzə­rinə ataraq onu təqdim etməsindədir. Başqa sözlə, eksplesiya çox­lu mülahizədə öz əksini tapan (çox vaxt isə həddindən artıq, amma bu artıq ritorik funksiya ilə tənzim edilir) sözlər­dir. Bu fiqura dair də yalnız bir nümunə ilə kifayətlənirik:

- Ümumiyyətlə, insanlar, əgər tənqidi – deyə bilərəm ki, öz həcmi etibarilə hətta həddindən artıq çoxlu tənqidlə yanaş­saq, da­ha doğrusu, ayrı-ayrılıqda deyil, kütlə kimi nəzərdən keçir­sək, kifayət qədər axmaqdırlar.

Bu məlumat kifayət qədər aydın mənanı ifadə edir – “insanlar axmaqdırlar”. Əlbəttə ki, bu fikrin həddindən artıq ümumi və həddindən artıq mübahisəli xarakter daşıması səbə­bin­dən mülahizənin müəllifi eksplesiyaya müraciət etməli olur. Bun­suz müvafiq fikir auditoriya ilə müəllif arasında ziddiyyət yaradardı, çünki auditoriya asanlıqla özünü belə “insanlar” (axmaq olanlar) qrupuna aid edə bilər.

27) (81) Konkatenasiya da (latıncadan tərcümədə conca­te­natio – bağlama, zəncir deməkdir) öz xarakterinə görə əvvəl­ki fiqurlara oxşayır. Bu fiqur konsentrik (ümumi mərkəzli) dai­rə­lər sistemi xatırladır ki, hər bir dairə digərini yaradır. Prak­tiki olaraq konkatenasiya aşağıdakı kimi görünür: sanki audito­riyaya təqdim edilmiş sintaksis strukturu prinsipcə sonsuzdur: hər bir yeni mərhələ məntiqi və sintaksis cəhətdən onunla bağ­lı olan növbəti mərhələni törədir.

Sintaktikada belə struktur sistematik tabelik halı kimi mə­­­­lum­dur: konkatenasiya məhz bu halı şişirdir. Ritorik konka­te­nasiya müxtəlif səbəblərdən istifadə edilə bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu səbəblər çox zaman “oyun” xarakteri daşı­yır: konkatenasiyanın özünəməxsusluğu ondadır ki, o, audito­riyanın diqqətini dağıdır. Konkatenasiyaya aid bir nümunə:

- Rüşvətxorluq barəsində ittiham edilənin nitqi adi gözlə təsadüfən yalanın şahidi olanlarda çox zaman yaranan xəcalət hissini doğuran incəlikləri əhatə edirdi.

Tam şəkildə bu fiqurun qaydalarına uyğun olaraq qurulan konkatenasiya lakonik olmağa imkan vermir.

Bununla belə aydın məsələdir ki, normativ – sintaksisdə sistematik olaraq bir-birinə tabe olan belə uzun konstruksiyalar zəncirini təqdir etmir.¹
Ritorik nitq növləri
Hərbi bəlağət
Tövratın sonuncu kitabında naməlum redaktor tərə­fin­dən yerləşdirilmiş kiçik parça hərbi bəlağətə klassik nü­mu­nədir:
Dinlə, İsrail!

Bu gün siz düşmənlərinizlə döyüşəcəksiniz.

Qoy sizin qəlbiniz titrəməsin,

Qorxmayın, qulaq asmayın, ehtiyat etməyin.

Çünki, Yəhva, sizin Allahınız, sizin ardınızca gedir,

Sizin düşmənlərinizlə əvəzinizdə vuruşmaq,

Və sizi xilas etmək üçün.
Hər şey sadə, aydın, məntiqidir. Allah öz xalqını qo­ru­yur, deməli, qorxu geri çəkilməlidir.

Qələbəyə inam hərbi bəlağətin motivlərindən biridir. Məsələn, Hindistana hərbi səfərə gedən Teymurləngin nitqini götürək:

“Dostlar və silahdaşlar! Xoşbəxtlik mənə yar olaraq bizi yeni qələbələrə çağırır. Mənim adım kainatı dəhşətə gətirir; barmağımın hərəkəti ilə yeri sarsıdıram. Hind dövləti bizim üçün açıqdır: bizə qarşı çıxanları devirəcəyəm və onla­rın ağası olacağam” (sitat: Y.Tolmaçev. Hərbi bəlağət. – SPb, 1825, 3 hissə, səh.16 (rus dilində)).

Tarix boyunca hərbi mətnlərin stili az dəyişilib. Onlardan həmişə düzgünlük, aydınlıq, dəqiqlik, yığcamlıq və qüvvə tələb olunub. Bu keyfiyyətlər “insan qəlbinə güclü emosional təsir” bağışlayır. Hərbi natiqin qarşısında duran döyüşçülərin fikrində ya qələbə, ya da ölüm olur. Allah, vətən, şöhrət və ya şərəf onları bir bayraq altında toplayır və bir qəlbdə cəmləyir”.¹

Hərbi bəlağətə andı da daxil etmək olar. Belə şəkildə söylənmiş nitq həqiqət olur, belə ki, sözlər hərəkətlə bağlıdır (andın pozulması məlum olduğu kimi cəzalandırılır). Anda ritual jestlərin semantikası da daxildir. Hərbi bəlağət başqa “hərəkətlərlə” də gücləndirilir. Məsələn, oriflamma (latın di­lində olan aurea flamma – qızıl alov), müharibə xristian­lı­ğın düşmənlərinə qarşı aparılanda və hərbi yürüşün başın­da monarxın özü duranda ordu qarşısında bir kral bayrağı kimi qaldırılır. Bu mənada o, sakral-monarxist mənasında olur.

Kapetinqlər artıq X əsrin sonundan öz nəsli bayraq­la­rını oriflamma adlandırırdılar. Məsələn, 1412-ci ildə kral VI Karl vətənə xəyanət etmiş Armanyaklara qarşı mübrizədə işti­rak etmək üçün oriflammanı qaldırır. (bax: İ.Heyzinq. Orta əsrlərin payızı, səh.8 (rus dilində)). “Qəzet oxumağa öyrəş­diyimiz üçün biz o dövrün təcrübəsiz və nadan ağıl­larına səslənən sözün son dərəcədə heyrətləndirici təsirini təsəvvür edə bilmirik” (İ.Heyzinq, səh.10).

Rusiyada hərbi bəlağət janrı öz kökünü XVII əsrin natiqlik prozasından götürür. Polyak ədəbiyyatında düşərgə moizələri adlanan janr meydana gəlir (məsələn, Petr Skarqın zəruri müharibələr haqqında moizəsi, “Döyüşçülərə” moizə-xeyir-duası).² Hərbi mövzu Ukrayna natiqlik əsərlərdə də öz yerini tapır (Antoni Radivilovskinin “Müharibə saatı haq­qında söz və s.). Simeon Polotskinin “Döyüş haqqında söh­bət” əsəri məlumdur, o, “arvadlara və uşaqlara” görə kafir düşmənlərə qarşı möhkəm durmağa xarakterik çağırışla bi­tir. “Rus torpağını basılmaz divar kimi” əhatə edən rus dö­yüşçüləri epik tonlarla təsvir olunur. Düşmənlərə də epik xarakteristika verilir – “əcaib heyvanlar”, “kinli düşmən­lər”, “mürtəd aqaryanlar”, “yağı düşmən”, “vəhşi şirlər” və “qəddar ayılar”.¹

Hərbi bəlağət Simeon Polotskinin müasirlərinin və ardıcıllarının – E.Çudovskinin, Karion İstominin, İqnati Rimski-Korsakovun və başqalarının nitqlərində də ifadə olunub.

Hərbi bəlağətin xüsusiyyətləri Yakov Petroviç Talma­çevin “Dilçiliyin ümumi əsaslarına söykənən və başqa qəbillərdən olan misallarla zənginləşdirilmiş hərbi bəlağət” (hissə 1-3, SPb., 1825) kitabının ikinci hissəsində hərbi bəlağətin xüsusiyyətləri müfəssəl şəkildə şərh olunub. Bura­ya hərbi natiqin keyfiyyətləri, tabeçilikdə olan döyüşçülərin mənəvi keyfiyyətləri, hərbi üslubun keyfiyyəti haqqında, hərbi nəsihətverici, təsviredici və məşvərətçi, eləcə də qarışıq növdə əsərlərin yazılması haqqında bölmələr daxil edil­mişdir.

Qoşun başçısı danışmaqdan çox hərəkət edir; onun nitqi ancaq hərəkətini tamamlamaq üçündür. – Nitqin sürəti odlu-alovlu “ehtirasın” səyindən əmələ gəlir (II hissə, səh.43), “Fikirilərin uzlaşmasında olan bəzi nizamsızlıqlar nitqin sürətindəndir” (səh.44). İkinci keyfiyyət yığcamlıqdır (Sezarın Veni, vidi, vici – “gəldim, gördüm, qalib gəldim” deməsi kimi). Üçüncüsü çeviklikdir. “Bu mənada fikirlər nə qədər çox sıxılsa, o qədər də güclü hərəkət edən barıt kimi olmalıdır” (səh.46). Həlledici ton – hərbi hakimiyyətin sə­sidir. “Fikirlərin gücü ya alovlanmış təsəvvürün sürə­tin­dən, ya da təsvir olunan predmetlərin böyüklü­­­yündən, ya da da­nı­şanın şəxsi keyfiyyətlərindən asılı olaraq azala bilər”.²

Fransız kralı IV Henrix döyüşdən əvvəl belə bir nitq söyləyib:

“Silahdaşlarım! Əgər siz indi öz həyatınızı mənə qur­ban verirsinizsə, mən də öz həyatımı sizə qurban verirəm. Mən sizinlə ya qələbə qazanmaq, ya da ölmək istəyirəm. Öz sıralarınızı möhkəm qoruyun. Əgər döyüşün alovu sizi ayırsa, elə həmin an birləşməyə çalışın – qələbə bundan ası­lıdır. Sizin sağ tərəfdə gördüyünüz üç ağac qoy sizin bir­ləş­mək yeriniz olsun. Əgər siz öz bayraqlarınızı itirsəniz, mənim başımda olan ağ lələyi gözdən itirməyin. Siz onu həmişə şərəf və qələbə yolunda görəcəksiniz…”. (Sitat: Y.Tolma­çev. Hərbi bəlağət. SPb, 1825, III hissə, səh.16 (rus dilində)).

Qeyd olunur ki, sərkərdənin nitqi döyüşdən sonra daha geniş ola bilər, ona vətənin şərəfi, sülh haqqında mülahizələr daxil olur, məğlubiyyət halında isə sərkərdə tezliklə olacaq qələbəyə və düşmənlərin məhvinə ümid yaratmalıdır. Bəzən belə nitq üçün yaxşı qurulmuş geniş bir cümlə kifayətdir. Y.Tolmaçev yazır ki, “Hərbi bəlağətin Rusiyada məşhur natiqləri olub. Onun ilk səsləri Drissk düşərgəsində eşidilib, orada imperator I Aleksandr öz əsgərlərini rus döyüşçülərinin adı ilə çağıraraq onlara hərbi hərəkatların sirli həqiqətini açır və məşhur Poltava döyüşünü yada salır”.¹

Hərbi bəlağət enerjili jestlər tələb edir (kilsə natiqliyindən fərqli olaraq, nitq anının təntənəli və ciddi olması buna yol vermir). Məhkəmə vəkili də əl-qol ataraq danışmaqdan çəkinir.

Hərbi bəlağət əmrverici nitqin bir növü kimi də göstərilə bilər. Fransa kralı IV Henrix nitqində belə deyib: “Mən sizin kralınızam, siz fransızsınız, budur düşmən, hücum edək”. Belə ənənəvi standartlaşdırılmış ifadə stili XIX əsrin ikinci yarısına kimi qalmışdır.

Fransız inqilabının məşhur tarixçisi A.Oların rəyinə görə inqilabi hərbi bəlağətin əsasını Pobespyer tərəfindən irəli sürülmüş – diskussiyasız siyasi proqram janrı qoymuşdur.

XX əsrin 20-ci illəri Rusiyada bu janrın inkişaf dövrü oldu. Böyük dinməz-danışmaz ordu Vətəndaş müharibəsi illərində dil açdı və müxtəlif təsir vasitələrindən tam istifadə etməyə başladı”.² Belə şəraitdə mətni açıb-tökməyin öz strategiyası var idi, çünki ona uyğun qiymətləndirmə kateqoriyaları daxil idi və o, hadisələrə auditoriya ilə ümumi olan baxış yaradırdı. Məsələn, əsgərin nitqini götürək:

“Yoldaşlar və qardaşlar, mən leyb-qvardiyaçı Seme­nov polkunun bütün kiçik rütbəlilərin tam tərkibinin adın­dan sizə qardaşlıq salamı gətirmişəm. Biz hamımız bir nəfər kimi qərara aldıq ki, lənətə gəlmiş mütləqiyyətə qarşı müba­rizədə xalqla birləşək və biz son damla qanımıza kimi xalq işinə xidmət etməyə söz veririk”.

Ağ orduda hərbi bəlağət (ənənəvi ifadə formalarını saxlamaqla) yüksək elementlərin – arxaik söz və formaların gücləndirilməsi üzərində qurulurdu.

Vrangelin nitqindən misal gətirək:

“Kuban qartallarının hünəri ilə doğma Kuban azad edildi, varlı Stavropol quberniyasında gizlənməyə cəhd edən düşmən yaxalandı, darmadağın olundu və ac Həştərxan çölünə qaçdı.

Növbə Terekindir: artıq şərəfli tereklilər doğma stani­salarının müdafiəsinə qalxırlar və hər gün bizim cərgə­lə­rimizə axın-axın qoşulurlar. Artıq Kuban və Terek qartal­­­larının harayını eşidərək cəsur Kabardinlər və Osetinlər aya­ğa qalxıblar, dağlıq Dağıstan bir nəfər kimi ayağa qalxıb, igidlər atlarını yəhərləyir, silahlarını götürür və bizimlə birlikdə döyüşməyə tələsirlər.

İrəli, Qafqaz qartalları.

Geniş qanadlarınızı açın, sinənizlə öz yuvalarınızı örtün və mənfur düşməni öz doğma stanisa və aullarınızdan qorxaq çaqqalı qovan kimi qovun” (sitat: M.Kritski. Könüllülüyün mənbləyi və onun mahiyyəti.// Vozrojdenie. Paris, 1969, №206, səh.67).

Qızıl orduda hərbi bəlağət başqa stilistik xüsusiyyətlərlə – yüksək və aşağı olanın ahəngi ilə, qiymətverici, emosional sözlərlə, “coşqun” epitetlərlə (milli xain Kautski, burjua köpəklərinin həyasız hürməyi, azadlığın işıqlı şüarları) xarakterizə olunur. Mətndə yeni simvolikalar, məsələn, qırmızı beşguşə ulduzun ağqvardiyası qartalın üstündə zəfəri verilib.

Bu ritorik mətnin əsas konstruktiv xüsusiyyətləri çağırış və “şüarçılıq” olaraq qalır. Məsələn: “Biz öz süngülərimizin üstündə zəhmətkeş bəşəriyyətə xoşbəxtlik və sülh gətirəcəyik. Qərbə doğru!” (M.N.Tuxaçevski. Qərb cəbhəsinə əmr. 2 iyul 1920-ci il).