Нязяри вя практики риторика

Model: Mən sabah ad günü münasibətilə ona tapança bağışlayacam, sən isə – konfet.

Sıra: Sən – mənə, mən – sənə; qülüş – onlar yeni mət­buat xidməti ideyasını müzakirə edirlər.

19) (73) Parsellyasiya (fransızcadan tərcümədə parcelle – hissə deməkdir) hissənin tamdan ayrılmasını nəzərdə tutan fiqurdur. Bu fiqur nisbətən sonralar yaranıb, amma həddindən artıq maraqlı məna effekti sayəsində çox sürətlə və müvəf­fəqiyyətlə yayılıb. Bu fiqurun texniki tərəflərinə əsasən cüm­lənin ayrıca hissələri müstəqil və tamdan ayrılmış hissələr ki­mi nəzərdən keçirilir. Amma bununla belə aydındır ki, onlar müstəqil hissələr kimi mövcud ola bilməzlər, buna görə də onları durğu işarələri və ya intonasiya vasitəsilə ayırırlar.

Parsellyasiya üçün mühüm olan cəhət odur ki, beləliklə, tamdan ayrılmış cümlə üzvləri prinsipcə struktur baxımından da seçilməlidir, daha doğrusu, digər cümlə üzvləri ilə müqa­yi­sədə cümlədə az və ya çox dərəcədə “rahat” yerdə olmalıdır. Amma bu məsələ hər bir ayrıca sintaksis struktura nəzərən fərdi qaydada həll edilir və bu səbəbdən də burada ümumiləş­dirmələr aparmaq olmaz.

Model: Gəl çıxaq. Sözün var.

Nümunə: Bu məsələnin həllini üç günə… iki günə… bir günə qədər də təxirə salmaq olmaz.

Bu nümunədə əslində bir fikir ehtiva olunur: Bu məsə­lənin həllini ümumiyyətlə, təxirə salmaq olmaz”. Bu mülahizədə nəzərdə tutulan fikir «hissələrə” bölünüb» və onlar ardıcıl ola­raq ifadə edilib. Bu hissələrin zaman baxımından bir-birindən fərq­lən­məsi parsellyasiyanı həyata keçirməyə imkan verir.

Təbii ki, normativ sintaksis qaydaları belə strukturu məq­bul hesab etmir: bu mənada o, ən yaxşı halda parsellyasiyanı potensial baxımından mümkün hesab edər, amma bununla belə onu istisna hal kimi nəzərdən keçirər. Paraloqika isə onu mət­nin “lazım olan” fraqmentlərini xüsusi olaraq nəzərə çarpdır­mağa imkan verən qaydalardan biri kimi nəzərdən keçirir.

Sıra: Mən onu gördüm! Hiss etdim! Başa düşdüm; Prezi­dent gəldi ki, hər şeyi ayırd etsin. İşə müdaxilə etsin. Hər şeyi yoluna qoysun.

20) (74) Hiperbaton da (yunancadan tərcümədə hyper­baton – yeri dəyişdirilmiş deməkdir) ayrılmanı, amma daha açıq-aydın sürətdə ayrılmanı nəzərdə tutur.

Bu fiqur vasitəsilə cümləni təşkil edən hissələrdən biri onun sərhədlərindən kənara çıxarılır. Hiperbaton işarə təsiri bağışlayır: danışan sanki buraxılması hazır olmayan nəyi isə bu­raxdığını «xatırlayır”» və itirilmiş hissə vasitəsilə müla­hizəni tamamlayır. Yeri gəlmişkən, bu hissə yalnız zahirən işarə təsiri bağışlayar bilər, əslində isə bütün bildiri­lənlərdən daha əhə­miyyətli ola bilər.

Hiperbatonun ritorik xüsusiyyəti də məhz bundan iba­rətdir: “mötərizə xaricinə” çıxarılmış hissə o qədər də açıq-aydın sürətdə diqqəti cəlb etmir, amma bununla belə tam və onun hissəsi arasında çox zaman kifayət qədər qəribə semantik münasibətlər yaranır.

Model: Yeni kitablar və köhnələr.

Nümunə: And içirəm ki, mənim ayağım bir də bu evə dəyməyəcək. Səninki də.

Bu nümunə faktiki olaraq həm sintaksisə (müvafiq kon­struk­siyanın istisna edilməsi səbəbindən), həm də məntiq baxı­mından (anlayışın düzgün olmayan şəkildə bölünməsi səbəbin­dən) qadağan edilən paraloqik əməliyyatlar üzərində qurulur. Bununla belə hiperbaton güclü məna effekti yaradır.

Sıra: Eksponatlar illərlə arxivlərdə şəraiti bizə yaxşı mə­lum olan yer­­­lərdə tozlanır. Və məhv olurlar.

21) (75) Tmesis (yunancadan tərcümədə tmesis daxil etmə, əlavə etmə deməkdir) tərkibində bütün elementlərin işti­rak etdiyi sintaksis struktura (söz birləşməsinə, bəzən isə söz və ya cümləyə) daxil edilən elementi nəzərdə tutur. Beləliklə, tmesis heç də lazım olan daxiletmə deyil. Əksinə, bu boş yerin olmadığı məkana soxulan və sanki hər şeyə mane olan daxil etmə hadisəsidir. Bu səbəbdən də bəzən tmesisi “zəruri olma­yan daxiletmə” adlandırırlar ki, bu zaman həm də məlumatın ritorik funksiyası baxımından bu “zəruri olmayan daxil etmə­nin” həddindən artıq zəruri ola bilməsi də nəzərdə tutulur. Belə ki, tmesis olmasa, məlumatın mənasından daha çox məlumatın danışan üçün lazım olan mənası itə bilər.

Əsas məsələ mülahizənin “əsas hissəsi” ilə tmesis arasın­da semantik cəhətdən maraqlı əlaqələr qurmaqdır. Tmesisin özünəməxsusluğu ondadır ki, praktiki olaraq tmesisə daxil edilmiş istənilən informasiya artıq bütövlükdə mülahizəyə nəzərən yerləşməsi səbəbindən hiss olunacaq müstəqillik əldə edir. Burada mühüm olan odur ki, müstəqillik yalnız sintaksis aksenti kimi çıxış etməsin, onu həm də məna aksentinə çevir­sin.