Ö. 1119/1707 [?] Türk saz şairi
Yüklə 1,11 Mb.
|
|
bu yolculuğun sayısız zahmetleri ve sıkıntıları vardır. Bu yolculuğun ilk şartı talep ve araştırmadır. Yükselme azminde olan kimse derhal visal yoluna koyulmalı ve bu yol İçin gerekli olan aşk ateşinde yanıp yok olmaktan korkmamalıdır. Ona göre âşık canını pervane gibi ateşte feda eden kimsedir. Aşkı ve ateşi olmayan kimse ölse daha iyidir. Man-pku't-tayrve Muşîbetnâme adlı mesnevilerinde belirttiği gibi sâlik, ilâhî cevheri kendinde bütünüyle hissetmek için, her türlü zahmet ve ıstıraba tahammülü olan bir aşk ile uzun bir yol takip eder. Bütün kâinatı yani felâket ve engellerle dolu yedi vadiyi (bk. akabe) dolaştıktan sonra nihayet aradığını kendinde bulur ve kendisi de tamamen aradığı şey (Hak) olur. Diğer bir deyişle, maşukun âşıktan başka bir şey olmadığını görür ve Allah'ta yok olup (fena fillâh) O'nu kendinde bulur ve böylece, "Nefsini bilen rabbini bilir" sözünün sırrı zahir olur. Görüldüğü üzere Attâr vahdet-i vücüd telakkisine daha etraflı bir metotla yaklaşır ve ona seleflerine nisbetle daha derin bir anlam verir. Onun düşüncesinde Hak'ta yok olanlar için gerçekte ölüm mevcut değildir. Çünkü Hak'ta yok olmak onları beka makamına ulaştırır. Attâr, Ahmed el-Gazzâlî'den gelen aşk anlayışına ve Haliâc'da görülen fena telakkisine bağlı kalmakla yetinmemiş, vahdet-i vücûdun en üst seviyesine ulaşmış ve belki de farkına varmadan bazan ittihad*. bazan da hulul* akidelerine yaklaşmıştır. Bununla birlikte o, ateşli gazelleri, âşıkane şiirleri, mesnevilerine ustaca yerleştirdiği manzum hikâyeleri ve bunlarda billûriaşan orijinal fikirleriyle Mevlânâ'yı hazırlamış ve az da olsa Türk ve Arap edebiyatlarını etkilemiştir. Eserleri. Tabiatı, ruhu ve fikri sürekli cevelân halinde olan Attâr, nazım ve nesirde Önemli eserler meydana getirmiştir. Manzum eserlerinin 100.000 beyit civarında olduğu söylenmektedir. Eserlerinin sayısını Devletşah'ın kırk, Nûrullah et-Tüsteri'nin 114, Hidâyet'in bir eserinde 114, diğerinde 190 olarak göstermeleri tam bir mübalağa örneğidir. Gerçek olan, çok söz söylemekle itham edilecek kadar şiire sahip bulunduğu hususudur. O, eserlerinde en çok hikâye anlatımına yer veren şair olarak biiinir. Söz konusu hikâyelerin büyük bir kısmı, sûfî vaizlerin anlattıkları dokunaklı hikâyelerin nazmedilmiş şeklinden ibarettir. Nitekim eserlerinde Ahmed el-Gaz- zâlî'nin vaazlarında aniattığı hikâyelerin hepsine rastlandığı gibi İbn Sînâ, Ebû Saîd-i Ebü'l-Hayr, Sühreverdî el-Mak-tûl, Muhammed el-Gazzâlî ve başkalarının bu tür hikâyelerinden faydalanmıştır. Onun faydalandığı bu hikâyelerden bazısının kaynağının eski Yunan'a kadar vardığı da bilinmektedir. H. Ritter, Attâr'ın eserlerinde en az üç farklı üslûbun müşahede edilmesini, hayatı boyunca İran şairlerinde çok ender görülen ruhî değişimler geçirmesine bağlarken Saîd-i Nefîsî, Zerrînkûb ve Bedîüz-zaman Fürûzanfer bu üslûp farkının gerçekte onun olmayan eserlerin ona isnat edilmesinden kaynaklandığını, kendisinin olduğu kesin olarak bilinen eserlerinde üslûbun tek ve mükemmel olduğunu ispata çalışırlar. Bu araştırmacılara göre Attâr'ın günümüze kadar gelen ve onun olduğunda şüphe bulunmayan yedisi manzum, biri mensur sekiz eseri vardır. 1. İlâhînâme". 6500 beyitlik bir mesnevidir. Çerçeve hikâye, bir hükümdarın altı oğluna dünyada en çok arzu edip elde etmek istedikleri şeyleri sorması, onların da sırasıyla cevap vermeleridir. Her biri insanın ihtiraslarından birini temsil eden arzular etrafında gelişen hikayede baba bunların manasızlığını gösterir. İlâhînâme ilk olarak Şemseddin SivâsT (ö. 1597] tarafından manzum olarak Anadolu Türkçesi'ne, A. Gölpınarlı tarafından da düz yazı halinde günümüz Türkçe'sine çevrilmiştir (İstanbul 1947). Eser H. Ritter (Leipzig-İstanbul 1940) ve F. Rûhânî (Tahran 1339/1960) tarafından neşredilmiştir, z. Esrârnâme*. Attâr'ın i!k tasavvuf! mesnevisidir. Yirmi altı bölüme ayrılan eser küçük hikâyelerden meydana gelmiştir. Çerçeve hikâye yoktur. Sâdık Gevherin tarafından neşredilen (Tahran i 338/1959) eser XV. yüzyılda Ahmedî Akkoyunlu tarafından Türkçe'ye çevrilmiştir. 3. Muşîbetnâme. 5740 beyitlik bir mesnevi olup Cevâb-nâme adıyla da bilinir. Attâr'ın tasavvufî görüşlerini ve fikrî dünyasını en düzenli şekilde aksettiren mesnevisidir. Kırk bölüme ayrılan eserde sâlikin önce melekler arasında ve öteki dünyada, sonra da bu âlemde dolaşması, peygamberlere başvurması, daha sonra duygu, hayal ve akıl ile ruha giderek bunlara Allah'ı sorması, neticede Allah'ı kendi içinde bulması hikâye edilmiştir. Bu mesnevi N. Visal tarafından yayımlanmıştır (Tahran 1338/1959). 4. Hüsrevnâme. Gül ü Hüsrev veya Gül ü Hürmüz de denen bu eser, Attâr'ın tasavvufî olmayan tek mesnevisidir. Bu mesnevide Rum kayserinin gayri meşru oğlu Hüsrev ile Hûzistan şahının kızı Gül'ün aşk mace- raları anlatılır. Bu aşk hikâyesi, hakkında hiçbir bilgi bulunmayan Bedr-i Ah-vâzî adlı bir kimse tarafından mensur olarak yazılmış, daha sonra Attâr aynı konuyu bu eserden nazma çekmiştir. Aşk macerasının Ahvaz'da geçmesi sebebiyle mesnevideki çerçeve hikâye o yöredeki mahallî menkıbeler üzerine kurulmuştur. Bu mesnevinin eski ve yeni olmak üzere iki versiyonu vardır. Eski olanı, Attâr'ın meşhur tasavvufî mesnevisi Manpku't-tayr'in nazmedilişinden yani 1187'den önce kaleme alınmıştır ve yenisine göre çok daha uzundur. Özet şeklindeki yeni versiyon ise çok daha sonra nazmedümiştir. s. Muhtârnâme. Attâr'ın 5000'i aşkın rubaîsinden seçerek konularına göre elli bölümde tertip ettiği bir rubâîler mecmuasıdır. Mecmuanın ilk üç bölümü tevhid, na't ve ashabın menâkıbına dairdir; 4-9. bölümlerde önemli tasavvufî mazmunlar üzerinde durulur; 10-29. bölümlerde manevî ve ahlâkî konular işlenir; 30-49. bölümlerde aşk ve aşkın tecellileriyle sevgilinin vasıfları incelenir; bu arada 44. bölümde "kalenderiyyât'a bir parça yer verilir; son bölümde ise şairin şahsî temennisi dile getirilir. 6. Manpku't-tayr*. Makâmöt'i Tuyûr, Makalâtü't-tuyûr veya Tuyûrname adlarıyla da anılan ve 1187'de kaleme alınan bu eser, temsilî bir şekilde vahdet-i vücûd inancını anlatan bir mesnevidir. Bu mesnevideki kuşlar sâlikleri temsil eder. Hüdhüd kılavuz yani mürşiddir. Sîmurg (otuz kuş — anka), Allah'ın zuhur* ve taayyün* üdür. Manii A: u'i-ta yr'in XIV. yüzyıl Anadolu şairlerinden Güişehrî tarafından yapılan tercümesinin tıpkıbasımını Agâh Sırrı Levend neşretmiştir (Ankara 1957). Eser Şemseddin Sivâsî ve ayrıca Fedaî (ö. 1636) adlı Mevlevî bir şair tarafından tercüme edilmiş, manzum olan ikinci tercüme basılmıştır (İstanbul 1274]. Mantıku't-tayr A. Gölpınarlı tarafından günümüz Türkçe'sine de çevrilmiştir (1-11, İstanbul 1962-1963). 7. Dîvân. Mesnevilerindeki tasavvufî fikirleri lirik bir tarzda ifade ettiği eseridir. 10.000 beyitlik divanın henüz ilmî bir neşri yapılmamıştır. 8. Tezkiretü'l-evliyâ**. Büyük sûfîlerin hal tercümelerinden bahseden ve bazı sözlerini nakleden mensur bir eserdir. Attâr'ın çok tanınmış ve birçok dile çevrilmiş olan bu eserinin sonradan istinsah edilen bazı nüshalarına yirmi beş sûffnin hal tercümesi daha eklenmiştir. Tezkiretül-evliya3, ilk olarak Aydınoğlu Mehmed Bey zamanında adı bilinmeyen bir kişi tarafından Türkçe'ye tercüme edilmiştir. 97 Eserin en tanınmış tercümesi ise Sinan Paşa'ya aittir. Tezkiretül-evliya0in son tercümesi Süleyman Uludağ tarafından yapılmıştır (İstanbul 1984). Bu sekiz eserle kendisi tarafından imha edilen Cevâ-hirnâmeve Şerhu'1-kalb mesnevilerinin adları Hüsrevnâme ve Muhtârnâme'n\n önsözlerinde zikredilmiştir. Kaynaklarda ve çeşitli araştırmalarda Pendnâme, Haydamâme, Uşturnûme, Cevherü'z-zât, Nüzhetü'l-ahbâb, Maz~ harü'l-cacâ*ib, Lisânü'1-ğayb, Rumû-zü'l- 'âşıkîn, Şâhbâznâme, Mihr ü Müşteri, Heftâbâd, Heft Vâdî, Tercemetül-ehâdîş, Sî Faşl, Miîtghu'l-fütûh, Bî-ser-nâme, Bülbülnâme, Mi'râcnâme, Cüm-cümenâme, Vusîatnâme, Heylâcnâme, Hayyâtnâme, Vasiyetname, Kenzü'l-hakâ^ik, Kenzü'l-esrar (Kenzü'l-bahr), Velednâme, Siyâhnâme, İhvânü'ş-şa-fâs ve Esrârü'ş-şühûd gibi eserler At-târ'a isnat edilip çoğu onun adıyla basılmış, hatta bazıları Türkçe dahil birçok dile bile tercüme edilmiştir. Ancak son araştırmalar, ilk beş eserin ona isnadının çok şüpheli, diğerlerinin ise tamamen sahte olduğunu ortaya koymuştur. Fürûzanfer ve Zerrînküb'a göre ona ait olduğu şüpheli olan Pendnâme hariç bunların tamamı uydurmadır. Yine bu araştırıcılara göre adı geçen eserlerin pek çoğu XV. yüzyılda yaşayan At- târ-ı Tûnî tarafından yazılmış, bir kısmı da yine Attâr adlı veya mahlaslı diğer kişilerce kaleme alınmıştır [eserlerin baskıları ve tercümeleri için bk. İA, 11, 7-12; Rit-ter, Oriens, s. 195-228; Rypka, s. 775-776). BİBLİYOGRAFYA: Attâr, Tezkiretü'l-euliyâ' (nşr. Muhammed İsti'lâmî), Mukaddime: a.e. (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 1984, Giriş, s. 10-44; Saîd NefİSÎ. Dîuân-ı Attâr, Tahran 1319 hş., Mukaddime; a.mlf., Custcûy der Ahvâl u Âşâr-ı Şeyh Ferî-düddîn 'AÜSr-ı Nîşâbûrî, Tahran 1320 hş.; Avfî, Lüb&b, II, 337-339; İbnü'l-Fuvatî, Telhîşu mu'-cemi'l-âdâb fî mu'cemi'l-elkâb (nşr. Mustafa Cevad), Bağdad 1962-65, İV/3, s. 461 vd.; Müstevff. Târth-i Güzide (Nevâî), s. 740; Câmî, Nefehât, s. 599-600; Devletşah, Tezkire, s. 207; Hidâyet, Mecma'u'l-fuşahâ*, 11, 920; a.mlf., Ri-yâzul-'ârifLn; Rypka. MİL, s. 337 vd., 775-776; H. Ritter, Das Meer der Seele: Mensch, We!t und Gott in den Geschtchten des Farîduddin Attâr, Leiden 1955; a.mlf.. "Fariduddîn 'Attâr IV", Oriens, X11I-XIV, Leiden 1960-61, s. 195-228; a.mlf., "Attâr", İA, II, 7-12; a.mlf.. "'Attâr", £/2(Fr.),l, 775-777; Hediyyetü'l-'ârifîn, II, 112; Bedîüzzaman Fürûzanfer, Şerh-i Ahvâl ü Nakd ue Tahlili ÂşSr-ı Şeyh Ferîdüddîn Muhammed 'Attâr-1 Ntşâbûrî, Tahran 1339-40 hş.; Rızâzâde Şafak, Tânh-i Edebiyyât-ı Iran, Tahran 1341 hş.; Abdülhüseyn-i Zerrînkûb, Bâ Kâruân-t Hülle, Tahran 1347 hş., s. 159-179; Safa, Edebiy-yât, II, 862; FME, I, 76-102; Browne, Târth-i Edebiyyât-ı hân (trc. Gulâm Hüseyn-i Sadrî-yi Afşar), Tahran 1351 hş., II, 192-200; Süleyman Uludağ. "Attar", İBA, 1, 267; B, Reinert, "'Attâr, Shaikh Farid al-Dîn", Elr., III, 20-25. [Al M. Nazif Şahinoğlu ATTAR, Hasan b. Muhammed Hasen b. Muhammed b. Mahmûd el-Attâr eş-Şâfiî (ö. 1250/1834) Mısırlı edip, din âlimi ve Ezher şeyhi. L J
Aslen Mağribli olup 1180'de (1766) Ka-hîre'de doğdu. Attar olan babası önceleri onu yanında çalıştırmak istediyse de okuma hevesini dikkate alarak tahsiline Ezher'de devam etmesine izin verdi. Dinî ilimlerin yanı sıra astronomi, mühendislik, coğrafya ve tıpla da meşgul oldu. Fransızlar Mısır'ı işgal edince (1798) o zamanki âlimlerden çoğunun yaptığı gibi önce Asyût'a kaçtıysa da bir müddet sonra Kahire'ye dönerek Fransız ilim adamları ile tanıştı. Bu âlimlerden Fransızca ve modern ilimleri öğrendi, kendisi de onlara Arapça dersleri verdi. Daha sonra Suriye, Hicaz, Anadolu ve Rumeli'yi içine alan uzun bir seyahate çıktı. Arnavutluk'un İşkodra şehrinde evlenip oraya yerleşti. Mısır'a döndüğünde (18131 Ezher'e hoca tayin edildi. Ezher'de uzun yıllar okutulmayan Beyzâvî tefsirini büyük bir vukufla okutması sebebiyle birçok Ezher hocası onun tefsir derslerini takip etti. Mehmed Ali Paşa'nın takdir ve iltifatına mazhar olduğu için 1828'de kurulan Mısır'ın resmî gazetesi eJ-Ve-ka*iCu'l-Mışriyye''nin başyazarlığına getirildi. 1830'da Ezher şeyhliğine tayin edildi. Ölümüne kadar bu görevde kaldı. Fransızca, Türkçe ve Arnavutça bilen Hasan el-Attâr öğrencilerine ana kaynaklara inmeyi, dilde, edebiyatta, ilimde düşünceyi ifade etme kısırlığından kurtulmayı öğretmeye çalışmış, okullarda modern ilimlerin okutulmasını tavsiye etmiştir. Mahmud Sami el-Bârûdî, Şevki ve Hafız İbrahim gibi şairlerin yetişmesine zemin hazırlamıştır. Talebesi Rifâa et-Tahtâvî yabancı diller okulunu onun teşvikiyle kurmuştur. Eserleri. Din, dil ve müsbet ilimlerle ilgili olarak yazdığı, çoğu haşiye tarzındaki yirmi kadar eserin belli başlıları şunlardır: Dil ve Edebiyat. 1. Manzume ü'ilmi'n-nohv. Elli yedi mısrada nahiv kaidelerini öğretmeyi hedef alan bu didaktik manzume, ilki Kahire'de (1280] olmak üzere Mecmû'u mühimmâti'l-mütûn adlı kitap içinde birçok defa basılmış ve Attâr1 in talebesi Hasan Kuveydir tarafından şerhedilmiştir. 2. Haşiye ca!â Şer-hİ'I-Ezheriyye. Hâlid el-Ezherfnin kendisine ait el-Ezheriyye adlı muhtasar nahiv kitabına yazdığı şerhin haşiyesi olup Kahire'de basılmıştır (1307, 1315). Ezherî'nin Mûşılü't-tullâb ilâ kavâ'i-di'l-icrâb adlı şerhine de henüz basılmamış bir haşiyesi vardır. 3. înşâ'ü'û 'Attâr. Resmî ve gayri resmî yazışma ve mektup örneklerini ihtiva eden ve ilk defa Kahire'de tarihsiz bir taş baskısı yapılan eser 1243'ten(l827) 1315'e (1897) kadar Bulak, Kahire, Bombay ve İstanbul'da birçok defa basılmıştır. 4. Haşiye calâ metni's-Semerkandiyye. Ebü'l-Kâsım b. Ebû Bekir el-Leysî es-Semer-kandî'nin belagat ilmine dair es-Semer-kandiyye adlı risalesine yazdığı şerh olup 1288 ve 1309'da Kahire'de basılmıştır. Attâr ayrıca İbn Sehl el-İsrâTlfnin şiirlerini bir araya getirerek Dîvânü îbn Sehl adıyla baskıya hazırlamış ve eser birkaç defa basılmıştır (Kahire 1279, 1302; Beyrut 1885). Mantık. 1. el-Hâşiyetü'1-kübrâ ca!â Şerhi Makülâti's-Sücâ'L Ahmed es-Sücâî'-nin kategorilere (makülât) dair kitabına yazdığı bu büyük şerh, yine onun el-Ha- şiyetü'ş-şuğrâ *alâ Makulâti's-Sücâcî adlı eseriyle birlikte basılmıştır (Kahire 1282, 1303, 1328). 2. Haşiye caiâ Makü-M'1-Büleydl. Muhammed el-Büleydî*-nin yine kategorilere dair Risale fi'l-Ma-külâti'l-caşr"me yazdığı bu şerh de Kahire'de basılmıştır İ1328). 3. Haşiye colâ Şerhi Şeyhi'l-İslâm Zekeriyyâ el-En-şârî "alâ metni îsâğücî fi'1-mantık. Esî-rüddin el-Ebherî'nin îsâğucî adlı mantık kitabına Zekeriyâ el-Ensârî tarafından yapılan şerhin hâşiyesidir. 1321 'de Kahire'de basılmıştır. 4. Haşiye çalâ Şer-hi't-Tehzîb. Sa'deddin et-Teftâzânî'nin Tehzibü'l-mantık ve'l-kelâm adlı eserine Ubeydullah b. FazI el-Habfsî'nin yazdığı Tezhîb adlı şerhin haşiyesi olup üçü bir arada Bulak (1296) ve Kahire'de (1318) basılmıştır. Dini İlimler. Haşiye calâ Şerhi'1-Ce-lâl el-Mahallî caîâ Cem^ü-cevâmi'. Tâceddin es-Sübkî'nin usûl-i fıkha dair Cem'u'l-cevâmf adlı eserine Celâled-din el-Mahallî'nin yazdığı şerhin haşiyesi olup Kahire'de basılmıştır (1-11, 1316, 1358). Attâr'ın bunlardan başka henüz neşredilmemiş eserleri de vardır. Bunlar arasında, Türkiye'de bulunduğu yıllarda Ebü'I-Hasan el-Eş'arfnin kesb* görüşüne dair yazdığı Tuhfetü ğarîbi'l-vatan fî tahkiki nuşreti'ş-şeyh Ebi'l-Hasan'ı, Muhammed el-Mar'aşî'nin münazara âdabına dair kitabını şerhetti-ği Haşiye cale'r-Risâleti'l-velediyye fî âdâbil-bahş ve'l-münazara'sı ve astronomiye dair Risale fî keyfiyeti!- camel bil-usturlâb'ı zikredilebilir. BİBLİYOGRAFYA: Ali Paşa Mübarek, el-Hıtatü't-Teufîktyye, Kahire 1980, IV, 82-85; Philip Di Tarrâzî, Târîhu'ş-şahâfeti'!-Wabiyye, Beyrut 1913, I, 128-130; Serkîs, Mu'cem, il, 1335-1337; Hediyyetul-'arifin, 1, 301; C. Zeydan. Adâb (Dayf), IV, 232; Kehrıâle, Mu'cemü'l-mü'ellilin, III, 285-286; a.mlf,, el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 204; Brockelmann, GAL, II, 473; SuppL, II, 720; Ömer Gd-Desûki, Fi'l-Edebi'l-hadîş, Kahire 1961, 1, 41-43; Şüyûhu'l-Ezher (nşr. Vezâretü'I-l'lâm), Kahire, ts., s. 23-24; Halîl Mardem Bey, Acyâ-nû'l-karni'ş-sâliş "aşer, Beyrut 1977, s. 155-157; G. Delanoue, Moralistes et poiitiques mu-sulmans dans l'Egypte du XIXC siecle (1798-1882), Kahire 1982, II, 344-357, 614-617; el-Ezherü'ş-şerrffî'îdihri-elfl Kahire 1403/1983, s. 245; Akkâd, 'Abkariyyul-ışlâh ue't-ta'lîm el-üstâz el-imSm Muhammed 'Abduh, Kahire, ts., s, 5l"-64; Ziriklî, el-A'lâm (Fethullah), II, 220; F. De Jong, "The Itinerary of Hasan al-'At-târ (1766-18351: A Reconsideration and its İmplications", JSS, XXVIII/1 (1983), s. 99-128; "Attâr", İA, II, 12-13; H. A. R Gibb. "al-'Attâr", Ef (ing.H 755. r-ı lifti Hulusi Kılıç ATTÂR, Muhammed b. Hasan (bk. İBN MİKSEM el-ATTÂR). ATÛFETLÜ
Osmanlılar'da resmî yazışmalarda kullanılan bir hitap şekli. J Kelime, "pek esirgeyici, çok şefkatü ve merhametli" anlamına gelen atüfun masdar şekline Türkçe "lü" ekinin eklenmesiyle türetilmiştir. Önceleri, genellikle yüksek mevkide bulunan bir kimseye yazılan özel veya resmî yazılarda gelişigüzel kullanılmıştır. Tanzimat'tan sonra memuriyet rütbeleri ve resmî yazışmaların şekilleri bir nizama bağlanırken bu unvanın kimler için kullanılacağı da tesbit edilmiştir. 1846'da bâlâ* rütbesinin ihdasından sonra bu rütbeyi haiz olanlar için kullanılması kararlaştırılmıştır. İlk zamanlarda bâlâ rütbesini alan-iarla vezirier, mâbeyn başkâtibi, serku-renâ ve seraskerlik makamına gelmiş vükelâ için kullanılmakta iken daha sonra sadece bâlâ rütbesine münhasır kalmıştır. Ancak zamanla kazaskerlerle birinci ferikler için de kullanılmıştır. Bâlâ rütbesini alanlara yazışmalarda "atûfetlü beyefendi hazretleri", "atûfetlü efendim hazretleri" şeklinde hitap edilirdi. BİBLİYOGRAFYA: Lutfî. Târih, VIII, 92-93; Mehmed Süreyya. Nuhbetü'l-uekâyİ', İstanbul 1292, I, 159; Deület Salnamesi (1264), s. 146-147; (1269), s. 46-97; M. Cavid Baysun, "Bâlâ", İA, II, 262-263. m Feridun Emecen ATÛFİ, Hayreddin Hızır (0,948/1541) Osmanlı tefsir ve hadîs âlimi, vaiz. l_ J Kaynaklarda Kastamonî ve Merzifonî nisbeleriyle yer alan Atûfî'nin babasının adı Mahmud'dur. Aslen Merzifonlu olduğunu bizzat kendisi bazı eserlerinde belirtmiştir. Kastamonî nisbesinin hangi sebeple kullanıldığı hakkında bilgi elde edilememiştir. Devrinin tanınmış âlimlerinden Bahşı Halîfe'den tefsir ve hadis, Amasyalı Mevlânâ Abdi'den ilm-i meâ-nî, Kadızâde'nin torunu meşhur riyaziyeci Kutbüddin Muhammed'den riyaziye. Bursalı Mevlânâ Hocazâde'den usul ve Efdalzâde'den fıkıh okudu. İlmî şöhretinden dolayı Sultan II. Bayezid onu saray hizmetlilerine hoca tayin etti. Bir müddet sonra İstanbul camilerinde vaaz edip tefsir okutmayı daha faydalı görerek saraydaki görevinden ayrıldı. Günde 50 akçe ücretle başladığı bu yeni görevinde zamanla günde 80 akçe ücrete kadar terfi etti. Daha sonra bu görevi de bırakarak evine çekildi ve kitap teli-fiyle meşgul oldu. Atûfî Eyüp'te vefat etti ve kendi evinin civarına defnedildi. Tefsir, hadis, tıp, mantık ve kelâm ilimlerine dair çoğu şerh ve haşiye mahiyetinde olmak üzere on beş kadar kitap yazan Atûfî'nin belli başlı eserleri şunlardır: 1. Haşiye ca7d Tefsiri Keşşaf (Sü-leymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 263], 2. Haşiye calâ Tefsîri Beyzâvî (Süleyma-niye Ktp., Beşir Ağa, nr. 25], 3. Keşfü'İ-Meşârık. Radıyyüddin es-Sâgânî'nin hem Şahîh-i Buhâri hem de Şahîh-i Müslim'de bulunan hadisleri bir araya getirdiği Meşâriku'l-envâri'n-nebeviyye adlı eserinin şerhidir. Bu eserin müellif hattıyla 516 varaklık yegâne nüshası Hacı Selim Ağa Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (nr. 230), 4. ei-Cevheretü'1-cinâ-niyye iî mesâ 'ili'l-îmâniyye (TSMK, III. Ahmed, nr. 607). 5, el-Enzâr fî şerhi bac-zi'1-ehâdîş ve'1-âşâr. Meşânk şerhinden müellifin bizzat yaptığı seçmelerden meydana gelen bir eserdir (Süleymani-ye Ktp., Şehzade Mehmed, nr. 8/1). 6. Mir^âtü'r-ruyâ. Hz. Peygamber'in, "Rü- yada beni gören gerçekten görmüştür; çünkü şeytan benim suretime giremez" (Buhârî, "cİlim", 38, "Edeb", 109, "Ta'bîr", 10; Müslim "Rü'yâ", 4, 7) mealindeki hadisinin şerhinden ibarettir. Kaynaklarda zikredilen bu eserin herhangi bir nüshasına henüz rastlanmamıştır. 7. Rav-zü'1-insân fî tedâbîri'1-ebdân (Süley-maniye Ktp., Fâtih, nr. 3569). Tıpla ilgili hadislerin şerhine dairdir. BİBLİYOGRAFYA: Taşköprizâde, eş-Şekâ'ik, s. 416-417; Mec-dî, Şekaik Tercümesi, s. 415; KâmOsü7-â'lâm, IV, 3161; StctU-i Osmânî, II, 314; Osmanlı Müellifleri, I, 355-357; Brockelmann, GAL SuppL II, 639; Hediyyelul-'ârifîn, 1, 346; Kehhâle, Mu'cemü'l-mü'ellifîrt, IV, 101; Bilmen, Tefsir Tarihi, II, 642-643; Sadık Cihan. "Hayreddin Hıdır b. Mahmud b. Ömer el- qAtûfî «Kasla-monî» ve Hadis Eserleri", llFD, III (1979), s. 65-72; TDEA, I, 228. ı—ı İAİ İsmail L. Çakan ATVÂR-ı DİL L r Tasavvufta kalbin sadr, kalb, şegaf, fuâd, habbetü'1-kalb, süveydâ ve mühcetü'Nkalbden ibaret yedi tavrı (bk. KALB). ATVÂR-i SEB'A Nefsin emmâre, levvâme, mülhime, mutmainne, râziye, marziyye ve kâmileden ibaret yedi tavrını ifade eden bir tasavvuf terimi (bk. LETÂİF-i HAMSE; NEFİS).
100
ri avcılığı ise amatör zevklerin ötesinde profesyonel bir geçim yolu olarak kalmıştır. Kara avcılığı yalnız spor ve eğlence haline dönüşmüş olmakla birlikte XX. yüzyılın başlarına kadar kırsal alanda yaşayanlarla göçebelerin önemli bir gelir kaynağını oluşturmuştur. Bugün de bazı Afrika, Avustralya ve Güney Amerika kabileleri geçimlerini yine avcılıktan temin etmektedirler. Avcılık bir spor olarak kabul edilmekle beraber birçok toplumda, özellikle can almayı ve can yakmayı caiz görmeyen müslümanlar arasında insanî açılardan tartışma konusu olmuştur. İslâm dini avcılığa izin vermiş, fakat daima ihtiyaç durumunu göz önünde tutarak zevk için cana kıymaya engel olmak istemiştir. Tasvirî Sanatta Av. Tasvirî sanatta sahne özelliği gösteren ilk resimler Paleoli-tik devir mağara duvarlarında bulunan av kompozisyonlarıdır. Aynı şekilde mağara duvarlarında görülen, sahne teşkil etmemiş ilk münferit resimlerle mağara zeminlerinde bulunan taş veya kemikten yapılmış ilk heykeller de yaban öküzü, yabani at ve geyik gibi yine avla ilgili hayvan figürlerinden ibarettir. Bu durum, ilk insanların temel ihtiyaç maddelerini oluşturan et ve postu temin etmek için verdikleri savaşı, hayatlarının resmedilmeye değer en Önemli hadisesi olarak gördüklerini ortaya koymaktadır. Daha çok Büyük Sahra'da ve İspanya ile Fransa'nın günümüzden 10.000-40.000 yıl öncesine giden Magdalenyen çağ mağaralarında rastlanan resimlerde, çıplak insanlar ellerindeki ok ve yaylarla geyik sürüsü gibi hayvan kümelerine saldırırken gösterilmişler ve özellikle insanlar, çok daha yakın çağlara ait donuk insan figürleriyle mukayese edilemeyecek derecede hareketli resmedilmişlerdir (Parrot, s. XII; Mutlu, rs. 17-19). Anadolu ve bütün Ön Asya'nın en eski av sahneleri ise Neolitik devre (m.ö. VII-V. binyıllar) ait Çatalhöyük Mâbedi'nin duvarlarında görülmektedir (Mellaart, İv. 54-57, 61-64). Bunlar yine ellerindeki ok ve yaylarla geyik sürüsüne saldırmış insanları gösteren son derece hareketli resimlerdir; ayrıca avdan sonraki şölen veya dinî tören de canlandırılmıştır. Arkeoloji âleminde dünyanın en eski büyük boy kabartması olarak bilinen Uruk'ta bulunmuş milâttan önce lll. binyılın başlarına ait bir granit stel de yine dünyanın ilk resimleri gibi bir av sahnesi sergilemektedir ("Aslan avcıları"; Parrot, rs. 92; Lloyd, rs. 17). Sahnenin figürleri, biri mızrakla diğeri ok-yayla aslan avlayan iki kişidir. II. binyıldan itibaren ise bütün Ön Asya'da en çok itibar edilen tasvirî sanat motifleri avcılık üstüne oimuş, özellikle Mısır, Hitit ve Asur krallarıyla aristokratları savaş arabaları üzerinde aslan avlarken resmedilmişlerdir. Köpeğin Neolitik devrin başından beri evcilleştirilmiş olmasına rağmen ilk av sahnelerinde tasvirine rastlanmamaktadır. Bu duruma bakarak köpeğin av sırasında işe yarayacak derecede terbiye edilmesinin çok daha sonraki yıllarda gerçekleştirildiğini tahmin etmek mümkündür. İran'da ve Mezopotamya'da ele geçirilmiş IV. binyıla ait boyalı seramik ve mühür baskıları üzerinde tek başlarına veya koyun ve keçilerle beraber bulunan köpek figürlerine rastlanmakta ise de (Lloyd, s. 25; Goff, rs. 522-532) av sahnesinde yer almadıkları için bunların av köpeği olup olmadıkları anlaşılamamaktadır. Köpeğin yardımcı av hayvanı olarak kullanılması ancak milâttan önce I. binyıl Asur kabartmaları ile belgelen-dirilebilmektedir. Eskiçağ'ın en başarılı resmedilmiş av sahneleri kabul edilen fevkalâde gerçekçi bir yabani at sürüsünün oklarla avlanması kabartmasında, boyunları tasmalı iri kurt köpeklerinin atlara saldırdıkları görülmektedir. Şahin cinsi yırtıcı kuşların yardımcı av hayvanı olarak kullanılmalarının ise sanıldığından çok daha eskilere gitmesi gerekir (krş. Ögei, s. 209). Mısır sanatının en eski tasvirî eserlerinden biri ola- Yüklə 1,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|