Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

2. Tarsus.
Bu bölgədə yaşayan və qaynaqlarda varsaq adlanan türk­mən oymaqları arasında mühüm bir dodurğa oymağı da vardı. Bu oymaq onu idarə etmiş Əsən bəyə nisbətlə əsənlü adını da daşıyır. Əsən bəyin qərargahı Tarsusun şi­malındakı Əsənlü gö­zü idi. Dodurğalardan meydana gələn bu əsənlü boyu iki qola ayrılmış olub, bunlardan biri bozca-dodurğa, o biri ərtənə (ər­dənə) adını daşıyır. Adları çəkilən Bozca və Ərtənə, şübhəsiz ki, Əsən bəyin oğul­larıdır. Çuxurova bölgə­sinə aid 925-ci il (1519) tarixli ən əski dəftərdə bu dodurğalar 34 obaya ayrılmışlar. Oba­lardan hər birinin öz əkin tarlası var. Bundan başqa, Uza­mış və Quzu adlı kəndlər də onlarındır. Dəftərdə dodur­ğanın Beş aşıq və Davud obalarına mənsub bəzi şəxslərin «üləma və süləha» olması səbəbilə «əvarizi-divaniyyə və təkalifi-örfiy­yə­dən» qədimdən azad olduqları qeyd olunmuşdur¹.
3. Boz-ulus.
II Səlim dövrünə aid Boz-ulus dəftərinə görə², buradakı do­durğalar 6 kiçik qola ayrılmış bir oymaqdır. Həmzə və qardaşı Əbdi Kətxudalar, Vəli və Şahin Kətxudalar tərəfindən idarə olu­­nan dodurğa oymağının əslində dulqədirli elinə mənsub ol­duğu bilinir.
4. Ankara.
Ankara sancağına bağlı Xaymana tayfası³ arasında kiçik bir dodurğa oy­mağı var. Bu oymaq Qanuni dövründə eyniadlı bir kənddə yaşayırdı ki, hə­min kənd indi də durur⁴. Bundan başqa, II Bəyazid dövründə Aksaray yörə­sində də dodurğa adlı kiçik bir oymağa təsadüf olunurdu⁵. XIX əsrin əvvəl­lərində İranda oğuzların mənşəyi haqda yazılmiş bir risalədə dodur­ğa­lardan mü­hüm bir qismin Türkmən çölündə, yəni Xarəzm türkmən­lə­rinin yurdunda yaşadığı qeyd edildikdən sonra onların çox zərif olmasa da, dö­zümlü və yaxşı qaçan cins atlara sahib olduqları bildirilir⁶. Ancaq Xarəzm türk­mənləri arasında dodurğaların ol­masını təsdiq edən başqa bir qeyd yoxdur.
8. YAPARLI
Kaşğarinin siyahısında olmayan bu boy Rəşidəddinin siya­hı­sında yaparlı şəklindədir. Heç bir qaynaqda və təhrir dəftərin­də bu boya aid təşəkkül və yer adına təsadüf edilmir. Bu xüsus bəlkə də bu boyun öz adını dəyişdirmiş olması ilə izah edilə bi­lər.
Bu gün Anadoluda Çarıqlı adlı 5 kənd, Çarıqlar adlı başqa kəndlər də var. Bu kəndlərin Kaşğaridə rast gəlinən çarukluğ bo­yu ilə əlaqədar olub-olmaması barədə qəti bir şey söyləmək mümkün deyildir. Adana bölgə­sin­dən Niydəyə köçərək orada yaşayan dündarlı oymağının obaları arasında ver­gi verən 9 nə­fərlik çarıqlı adlı çox kiçik bir təşəkkül, Kütahyaya bağlı Şeyx­­lu qəzasında adı Çarıqlar şəklində yazılmış 142 nəfərlik (vergi verən) bir oymaq da vardı. XIX əsrdə Aydın sancağındakı So­buca qəzasında çadır­lar­da yaşayan çarıq adlı bir oymağın da ol­duğunu bilirik. Onların çarıqluğ boyundan olma ehtimalı çox azdır.
9. ƏFŞAR (AVŞAR)
Əfşarlar XI əsrdən tarixdə mühüm rol oynamağa başlamış və öz adlarını zəmanəmizədək yaşatmış yeganə oğuz boyudur. Rəşidəddində əfşarlar hökm­­dar yetirmiş oğuz boylarından biri kimi xatırlanır. Bu hal əfşar boyu­nun oğuzların islamiyyətdən əvvəlki tarixində də əhəmiyyətli rol oynadığını göstərir.
XII əsrdə Xuzistanda əfşarlar
530-cu ildə (1135/1136) Xuzistanda qələbəlik bir türkmən icması yaşa­yırdı¹. Əfşarların və salurların Dəşti-qıpçaqdan, yəni Sır-Dərya boyundan Xu­zistana və Kuhi-Giluyəyə gəlmə­lə­­ri Vəssafın göstər­diyi² tarixdən bir qədər əvvələ aid olmalıdır. Vəssafın qeydinə görə, əfşarların başçısı Arslan oğlu Yaqub idi. O, Xuzistan qəsəbəsində yaşayırdı. Salur bəyi Məvdud oğlu Sunqur isə Sultan Məsud ilə vuruşan Boz Aba öldürüldükdən sonra Farsa hakim olmuşdu. Yaqub bəy Farsı əldə etmək və ya Sunquru tabeliyi altına al­maq üçün bir neçə dəfə salur bəyinin üstünə yürüsə də, məğlubiyyətə uğ­ramışdır. Onun ölüm tarixi bilinmir, ancaq 547-ci ildən (1152-1153) əvvəl baş verdiyi şüb­­həsizdir. Yaqub bəydən sonra Xuzistandakı əfşarlara Şum­la­nın başçılıq etdiyini görürük. Şumla əfşar bəylərindən birinin adı deyil, lə­qəbi idi. Bu sözün mənası və mənşəyi, məncə, məc­huldur. Şumlanın əsil adı Ay-Doğdu, atasınınkı isə Küş-Doğan (Güc-Doğan) idi. Şumlanın Yaqub bəylə qohum olub-olmadığı da bilinmir. Deyəsən, Şumla onun dövründə Xu­zistanın bir qis­mi ilə Luristanıı bəzi yerlərini idarə edirdi, Şumla əvvəlcə Sul­tan Məsudun axırıncı hacibi, yəni bəylərbəyisi Xas bəyin əmiri və yaxın adamlarından biri idi. Əgər qaynaqlardan biri bizi al­datmırsa, Xas bəyin tə­rəfdarı Zəngi Candar da türkmən idi. Birinci hissədə deyildiyi kimi, Xas bəy öz rəqibləri olan məm­lük mənşəli əmirlərlə mübarizə aparmaq üçün özü ki­mi türk­mən bəylərini başına yığma qayəsini daşıyırdı. Xas bəy 547-ci ildə (1152) Sultan Məhəm­məd tərəfindən hiylə ilə öldürüldüyü zaman Şumla öz zəkası sayəsində canını qurtara bilmişdi. O bu hadisədən sonra Xuzistana gəl­di. O vaxt bura artıq səlcuqlu Mə­lik­şah ibn Məhəmmədin əlinə keçmişdi. Şumla Xuzistana gə­lər-gəlməz dərhal fəaliyyətə başladı, xırda Luristan əmir­lərini özünə tabe etdi³. Həmin dövrdə Bağdaddakı abbasi xəlifəliyi də vəziyyətdən istifadə edərək öz torpaqlarını genişləndirməyə ça­lışırdı. Xəlifə zəif bir şəxsiyyət olan Məlikşahın əlindən Xuzis­tanı almaq üçün 550-ci ildə (1155) buraya bir ordu göndərsə də, Şumla öz əsgərlərini yeridərək onun qo­­şunlarını məğlubiyyətə uğratdı, sərkərdələrini isə əsir aldı (rəcəb-sent­yabr). Lakin Şum­­la onları Bağdada göndərərək xəlifədən üzr istədi, bir qə­dər sonra isə Məlikşahı qovaraq, Xuzistanın müstəqil hakimi oldu¹. 551-ci ildə (1156) səlcuqlu hökmdarı Sultan Məhəmməd xəlifəyə öz hakimiyyətini tanıtmaq üçün Bağdadı mühasirəyə al­dığı zaman xəlifənin təhriki ilə Azər­baycan hakimi Eldəniz və digər bəzi əmirlər Məlikşahı sultan elan etmiş və paytaxt Hə­mədan ələ keçirilmişdi. Şumla da Məlikşahın tərəfdarı kimi Hə­mədəna gəlmişdi². Bir il sonra Şumla xəlifənin əmirlərindən Kaymazı məğ­lub edərək əsir aldığı və Sultan Məhəmmədə gön­­dərdiyi üçün xəlifə onun üzə­rinə böyük bir ordu yollamış, an­caq əfşar bəyi bir kənara çəkilərək ordu ilə vuruş­mamış­dı³.
554-cü ildə (1159) ölkəsi əldən gedən Məlikşah məiyyətində həmədanlı Sunqur və Kovdan kimi böyük əmirlər olduğu hal­da Xuzistana girdi. Şumla onun qarşısına çıxsa da, məğlub oldu və bir qalaya sığınıb gizləndi. Xora­sa­nı alan Məlikşah Farsı da iş­ğal etmək üçün hərəkətə keçdi⁴. Nəticədə Şumla kimi Fars ha­kimi Zəngi də Məlikşahı süzeren tanı­yaraq hər ikisi onun yaxın əmirlərinə çevrildi. Hətta həmin il (554) Sultan Məhəmməd öl­dükdə bəzi məliklər səlcuqlu taxtında əyləşmək üçün məhz Mə­likşahı dəvət elədilər. Mə­likşah bu məqsədlə yanında Şumla və Zəngi olduğu halda İsfahana gəldi. Burada başqa əmirlərin də ona qoşulması ilə qüdrəti artan Məlikşah xəlifə­dən öz adına xüt­bə oxunmasını xahiş etdi. Ancaq bir müddət sonra o, zəhər­lə­nərək öldü. Onun zəhərlənməsində xəlifənin əli olduğu ehti­mal edilsə də, gərək ki bu, doğru deyil⁵. 555-ci ildə səlcuqlu tax­tına Arslan şah çıxdı. An­caq bütün iqtidar onu taxta çıxaran El­dənizin əlində idi. Əvvəlcə Rey haki­mi olan əmir İnanc bu işə na­razılığını bildirdi və çox keçmədən bir sui-qəsd nəticəsində ortadan götürüldü.
Şumla Fars hakimi Zəngi kimi Arslan şaha tabe olduğunu bil­dirdi və Məlikşahın oğlunun atabəyi oldu. 561-ci ildə (1166) Şumlanın qardaşı oğlu, yəni Şənka oğlu qudası – Bəsrə valisi Mən­gü-barsın xəlifə tərəfindən öldü­rül­düyünə hirslənərək həm Bəsrəni, həm də Vasit tərəflərini yağmaladı. Bu­na cavab olaraq xəlifənin Vasit valisi Hutlu-bars qoşun toplayaraq Şənka oğlu­na qarşı çıxsa da vuruşmada məğlubiyyətə uğrayıb öldürüldü¹. Həmin il Şumla da hərəkətə keçərək Bağdadın ətrafındakı əl-Mahkiyə gəldi və xəli­fədən xeyli torpaq tələbində bulundu. Şumla xəlifəyə Vasit və Bəsrənin Sul­tan Arslan şah tərəfindən Məlikşahın oğluna iqta olaraq verildiyini və özü­nün həmin şah­­zadənin atabəyi sifətilə hərəkətə keçdiyini bildirdi. Ancaq qar­­daşı oğlu Qılıncın xəlifə ordusu ilə vuruşmada məğlub oldu­ğunu və əsir düş­düyünü öyrənən Şumla Xuzistana qayıtdı².
564-cü ildə (1169) Fars hakimi salqurlu Zənginin əsgərləri Şumlanı Far­sa dəvət etdilər. Bunun səbəbi Zənginin əsgərlərə qarşı pis rəftarı idi. Farsa gə­lən Şumla vuruşmada əsgərlərinin xəyanətinə uğrayan Zəngini asanlıqla məğlub etdi. Zəngi Şabankarə kürdlərinə sığındı. Onlar Zəngiyə əsil qo­naq­sevərlik göstərdilər. Şumlaya gəlincə, onun xalqa qarşı pis rəftarı bir yana, üstəlik, qardaşı oğlu Şənka oğlu da ölkəni yağ­ma­lamışdı. Buna görə də əs­gərlər onu çağırdıqlarına çox peş­man olmuşdular. Nəticədə Zəngi Şaban­karədən gələrək öz öl­kə­sinə asanlıqla hakim oldu³. Çox gözəl bir fürsəti əlin­dən qa­çıran Şumla isə Xuzistana qayıtdı. Şumla təkcə Xuzistanı deyil, ona qonşu olan Əhvaz bölgəsini də əlində tuturdu. Ancaq o bunlarla kifayət­lənmir, Nihavəndi də ölkəsinə qatmaq istəyirdi. Bu məqsədlə atabəy El­də­nizdən dəfələrlə böyük məbləğ əvə­zin­də Nihavəndi istəsə də, məqsədinə nail ola bilməmişdi. An­caq 571-ci ildə (1175) Eldəniz öldükdə bunu gözəl bir fürsət he­sab edən Şumla qardaşı oğlu Şənka oğlunu göndərərək şə­hə­ri ələ keçirdi⁴. Bir il sonra Şənka oğlu Bağdada bağlı əl-Mahki yörəsində bir qala tikdirməyə giriş­mişdi. Ancaq xəlifənin gön­dər­diyi qoşunla müharibədə öldü­rüldü və başı Bağdada götü­rül­dü⁵. İgid bir savaşçı olan Şənka oğlunun ölümü Şumlanı qüv­­vətli bir köməkçidən məhrum etmişdi. Əslində bundan son­ra özü də çox yaşamadı; 571-ci ildə tabeliyi altında olma­yan bir türkmən elatının üstünə hücum etdi və heç gözləmədiyi halda atabəy Pəhləvanın or­du­su ilə qarşılaşdı. Sən demə, onun məq­sə­dini sezmiş türkmənlər atabəydən kömək istəmiş, bəzi səbəb­lər üzündən əfşar bəyini sevməyən Pəhləvan da bir ordu göndə­ribmiş. Vuruşma zamanı Şumla atılan bir oxla ağır yaralanıb əsir alındı. Qardaşı və qardaşı oğlu da əsir düşmüşdülər. Özü isə iki gün son­ra aldığı yaradan öldü⁶.
Əmir Şumla cəsur, zəki və ağıllı bir şəxsiyyət idi. Sırf bu məziyyətləri sa­yəsində Xuzistanı və bəzi qonşu yörələri əhatə edən bir bəylik qurmuşdu. Şumlanın yerinə oğulların­dan biri - Şərəfəddin Əmiran keçdi. Səlcuqlu hökm­darı Arslan şah 572-ci il­də (1177) öldükdən sonra onun qardaşı (o, Xu­zistanda Şum­la­nın oğlu Şərafəddin Əmiranın yanında idi) Məhəmməd səl­tə­nə­ti ələ keçirmək məqsədilə Şumlanın oğlunun tövsiyəsinə uya­raq İs­fahana gəldi. Orada Kaymaz oğlu Kavşut və bəzi əmir­lər Məhəmmədin ətra­fına yığışdılar. Ancaq Pəhləvan sü­rət­lə özünü yetirib onu məğlubiyyətə uğ­rat­dı. Məhəmməd Xu­zistana qaçsa da, Şumlanın oğlu Pəhləvandan qorxdu­ğu üçün onu öz ölkəsinə buraxmadı. Məhəmməd məcburən Vasit tərəf­lə­rə getdi¹. Bu əh­valatdan sonra əsərlərdə uzun müddət Şum­lanın oğulları haqda hər hansı bir qeydə təsadüf edilmir. Zənni­mizcə, Şərafəddin Əmiranın bizə məlum olmayan bir tarixdə ölü­mündən sonra qar­daşı Müzəffərəddin Sü-Sı­yan onun yerinə keç­mişdir. Sü-Sıyan özü 590-cı ildə (1194) öldükdə oğul­ları ara­sına münaqişə düşdü. Onlardan biri Bağdad xəlifəsindən kö­mək is­tədi. İllər­dən bəri Xuzistanı ələ keçirməyi arzulayan ab­basi xəlifəsi ən-Nasir li-dinillah vəziri ibn ül-Qəssabın sərkər­də­liyi altında bir ordu göndərdi. İbn ül-Qəssab 591-ci ilin mə­hərrəm ayında (dekabr, 1194) Xuzistanın paytaxtı Tüstəri (Şü­stər) və bir çox qalaları zəbt etdikdən sonra Şumlanın ailəsini yı­ğıb Bağdada apardı. Beləliklə, Xuzistanda əfşar Şumla və oğullarının ha­ki­miyyəti sona yetdi, ölkə isə xəlifənin torpaqları sırasına qarışdı.
Əldəki mə­lu­mata görə Şumla və oğullarının şə­cərəsi bu şəkil­dədir: