Osmanlı-Rus Savaşı1

117 Cavit, “Felaket Günleri, Mütareke Günlerinin Feci Tarihi”, Tanin, 13, 15, 16 Eylül 1045.

118 Rauf Orbay, Cehennem Değirmeni, Siyasi Hatıralarım, Cilt I, İstanbul 1993, s. 232.; Zürcher, Millî Mücadelede İttihatçılık, s. 203-204.; Şapolyo, Kemal Atatürk ve Millî Mücadele Tarihi, s. 196.

119 Mesut Aydın, Millî Mücadele Döneminde TBMM Hükûmeti Tarafından İstanbul’da Kurulan Gizli Gruplar ve Faaliyetleri, İstanbul 1992, s. 24.

120 Hüsnü Himmetoğlu, Kurtuluş Savaşında İstanbul ve Yardımları, C. I, İstanbul 1975, s. 81.

121 Himmetoğlu, Kurtuluş Savaşı’nda İstanbul ve Yardımları, s. 83.

122 Tevetoğlu, “Karakol Cemiyeti”, s. 293.

123 Nutuk, C. 1, s. 72-74.

124 Zürcher, Millî Mücadelede İttihatçılık, s. 216.

125 Ş. Süreyya Aydemir, Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa, İstanbul 1992, s. 483-506.

126 Zürcher, Millî Mücadelede İttihatçılık, s. 216-217.

127 Zürcher, Millî Mücadelede İttihatçılık, s. 218.

128 Himmetoğlu, Kurtuluş Savaşında İstanbul ve Yardımları, C. I, s. 87-132.

129 Nutuk, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 1989, s. 59.

130 Zürcher, Millî Mücadelede İttihatçılık, s. 127vd.

131 Zürcher, Millî Mücadelede İttihatçılık, s. 201. Şeref Çavuşoğlu ise şunları söylemektedir; “…o zaman, Mustafa Kemal Paşa üzerinde durduk. İstanbul Mebusu Rıza Bey’i, Mustafa Kemal Paşa’ya gönderdik…Esat Paşa, gerek saray, gerekse Harbiye Nezaretinde Mustafa Kemal Paşa’nın ordu müfettişliği payesiyle Anadoluya geçirilmesi konusunda bir hayli gayret sarfetti”. (Şeref Çavuşoğlu, “İttihat ve Terakki’nin Gizli Plânı”, Yakın Tarihimiz, Cilt I, Sayı 9, İstanbul 1962, s. 263).

132 Kazım Karabakir, Paşaların Kavgası, İstanbul, 1994, s. 314-315.

133 Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, C. III, s. 206.

134 Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, C. III, s. 224.

135 Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, C. III, s. 267.

136 Sina Akşin, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi, Ankara 1996, s. 176.

137 Zürcher, Millî Mücadelede İttihatçılık, s. 262.

138 Zürcher, Millî Mücadelede İttihatçılık, s. 262.
Enver Paşa

Yrd. Doç. Dr. Hasan BABACAN

Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye

Giriş

Enver Bey, 23 Kasım 1881’de1 İstanbul’da Divanyolu’nda eski Lisan Mektebi karşısındaki evlerinde dünyaya gelmiştir.2 Altı yaşına kadar İstanbul’da çeşitli iptidâî mekteplerine devam etmiş, Fatih Mekteb-i İptidâî’sinin ikinci senesinde iken babasının Manastır’a tayini üzerine iptidâî tahsilini burada tamamlamıştır. Yine aynı şehirde askeri rüşdiye ve askeri idadi tahsilini tamamlayarak Mekteb-i Harbiye-i Şahane’ye girdi.3

Harbiye öğrencisi iken, o sıralarda yüksek okullarda yaygın olduğu üzere II. Abdülhamit aleyhtarı propagandalardan etkilendiği hatıralarından anlaşılan Enver Bey, Harbiye’de başarılı bir grafik çizer. Üç senenin not ortalamalarıyla dokuzuncu olarak erkân-ı harpliğe aday 40 öğrenci arasına girmeye hak kazanır.4 Enver Bey, o dönemde harp okulunu ve kurmay okulunu saran siyasi olayların içine girmiş ve Yıldız Mahkemesi’nde sorgulanmıştır. Ancak bu dönemdeki İttihat ve Terakki cemiyeti faaliyetlerine katılmadığı kesindir.5

Enver Bey, kurmay okulunu bitirdikten sonra, stajlarını da tamamlayarak diğer mezunlar gibi büro vazifesi almak yerine 23 Ekim 1902’de Manastır’da 13. Topçu Alayı’nın birinci bölüğüne verildi. Enver Bey’in Makedonya’da çetelerle mücadelesi ilk burada başlamıştır. 1903 Mayısı’nda Napilhi köyünde on sekiz kişilik Bulgar çetesiyle müsademeye topçu zabiti sıfatıyla iki topla iştirak etmiştir. 1903 yılı Eylülü’nde, yani Makedonya olaylarının en şiddetli günlerinde kendi ısrarıyla Bulgaristan sınırında Koçana’daki 20. Piyade Alayı’nın 1. Taburu’na çetelerle savaşmak için gönderilir.6 Nisan 1904 tarihinde Üsküp’teki 16. Süvari Alayı’nda görevlendirildi. Aynı yılın Ekim ayında İştip’teki alaya giden Enver Bey, iki ay sonra “sunuf-ı muhtelife görevini tamamlayarak Manastır’daki karargaha geri döndü. Burada erkân-ı harp dairesinin birinci ve ikinci şubelerinde çalıştı, ardından Manastır Mıntıka-i Askeriyesi Ohri ve Kırçova mıntıkaları müfettişliğine tayin edildi.7

Enver Bey’in bu yeni görevindeki asıl maksadı Bulgar ve Yunan çetelerini takip ve bunlarla mücadele etmekti. Çetelerle yapılan mücadelelerden birinde Enver Bey, sağ bacağından yaralanmıştır. İki sene içerisinde çetelerle kendi kumanda ettiği müfrezelerle elli dört müsademede bulunmuştur. Buradaki başarılarından dolayı dördüncü ve üçüncü Mecidî, dördüncü Osmânî nişanları ve altın liyakat madalyası ile ödüllendirildi. 13 Eylül 1906’de fevkalade olarak Binbaşılığa henüz 26 yaşında iken terfi etti.8

Bulgar çetelerine karşı yürüttüğü faaliyet onun üzerinde milliyetçilik fikirlerinin etkili olmasında önemli rol oynadı. Bu nedenle Selanik’te kurulan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’ne ilgi duydu. Enver Bey, 1906 Eylülü’nde Manastır’dan Selanik’e gelerek cemiyete giriş şartı olan ve büyük bir gizlilik içinde yapılan yemin merasiminden sonra cemiyete on ikinci üye olarak katılmıştır. Bundan sonra cemiyetin en faal üyelerinden biri olan Enver Bey, o günkü duygularını: “Artık kalbim vatanın kurtulacağına kuvvetle inanarak ertesi gün Manastır’a hareket ettim” şeklindeki sözleriyle ifade etmiştir.9

Cemiyetin amacı Abdülhamit yönetimini devirmek ve Kanun-ı Esasîyi yeniden yürürlüğe koymaktı. Cemiyet Kanun-ı Esasiyi yeniden ilan etmek için faaliyetlerine başlamıştı. Cemiyet’in faaliyetleri ordu tarafından da destekleniyordu. Selânik’te Cemiyet’in çekirdeği oluşturulduktan ve güçlendikten sonra Üçüncü Ordu’nun mıntıkasına giren

Kosova vilayetinde, özellikle Manastır’da örgütlenme işine girişildi.

Bu konuda cemiyete yeni girmiş olan Enver Bey’in büyük faydaları olmuştur. Bu yörede örgütlenmenin ilk adımını atmış, Manastır’da karargahın birçok üyesini cemiyete kaydetmiştir. Rumeli Genel Müfettişi Hüseyin Hilmi Paşa: Saraya yazdığı bir telgrafında; “Benden başka İttihat ve Terakki’ye girmeyen kimse kalmamış” diyordu. Askerlerle beraber polis ve jandarma mensupları da İttihat ve Terakki Cemiyeti üyesi olmuşlardı.10

Binbaşı Enver Bey Manasıtır’da ciddi bir teşkilatçılık vasfı gösterir. Mümtaz kolağası Servet, Selanik’in tanınmış adamlarından Konyalı Hüseyin, Avcı Yüzbaşısı Süleyman Cemiyet’e girenler arasındadır. İşte Enver Bey’le beraber Hürriyet kahramanı olarak ün salacak olan Kolağası Resne’li Niyazi Bey de Enver Bey tarafından cemiyete alınır.11

I. Meşrutiyet’in İlanında

Enver Bey

Siyasi ve askeri olaylar, 1908 yılına gelindiğinde Cemiyet’in tahmin edemeyeceği kadar hızla gelişmeye başladı. Büyük devletlerin Osmanlı Devleti’nin ve Rumeli’nin paylaşılması yönündeki niyetlerini Reval mülakatında iyice açığa çıkarmaları, cemiyeti, kesin olarak sonuç alınabilecek eylemlere yöneltmiştir. Faaliyetlerini o güne kadar gizli bir şekilde devam ettiren cemiyet için bu toplantı bardağı taşıran son damla oldu. Cemiyet ileri gelenleri Reval toplantısından üçlü bir antlaşmanın çıkacağını sezdiler ve toplantıdan sızan söylentiler çok olumsuzdu. Osmanlı üzerindeki denge bozulacak, Rumeli paylaşılacaktı. Yıldız yönetimi vatanı yabancılara terk ediyordu. Cemiyet açısından bu kabul edilemez bir sonuçtu.12 Cemiyet tarafından Reval mülakatının sonuçlarının kabul edilemeyeceğine dair bir bildiri, büyük devletlerin konsolosluklarına dağıtıldı. Bu beyannamedeki fikirler; “Büyük devletlerin dört yıldır Makedonya’da yaptıkları ıslahat teşebbüslerinden hiçbir olumlu sonuç alınamamış, bunlar faydadan çok zarar getirmiştir. İttihat ve Terakki Cemiyeti, İslâm-Hıristiyan bütün vatandaşlarla birlikte vatanı korumak amacındadır. Bunun için de mevcut istibdat yönetiminden kurtulmak gerekmektedir” şeklinde özetlenebilir. Bu tepki cemiyetin ilk fiili teşebbüsü idi ve böylece cemiyet su yüzüne çıkmış oluyordu.

Konsolosluklara gönderilen layiha ile su yüzüne çıkan Cemiyet, artık olan bitene karşı daha duyarlı olmak zorundaydı. Bu sırada Padişah, Rumeli’de olup bitenleri anlamak için Selânik Merkez Komutanı Yarbay Nazım Bey’i görevlendirmişti. Bunu haber alan cemiyet, Nazım Bey’i öldürmeye karar verdi.13 Bu arada Nazım Bey, yeniden İstanbul’a çağırılınca, Cemiyet harekete geçmeye karar verdi. Mustafa Necip, İsmail Canbolat ve Enver Bey’in yardımıyla 29 Mayıs 1908’de Nazım Bey’i vurur.14 Yaralanan Nazım Bey, İstanbul’a götürülür. Enver Bey de Tikveş’e kaçıp gizlenir.

Bu olay üzerine Abdülhamit, güvendiği adamlarından İşkodralı İsmail Mahir Paşa başkanlığındaki bir heyeti incelemeler yapmak üzere Selânik’e gönderdi. Ayrıca Padişah, III. Ordu’da neler olduğunu ve neler düşünüldüğünü anlamak için Ordu’dan iki subay istedi. III. Ordu Müşirliği, Kurmay Ali Rıza ve Topçu Hasan Rıza Bey’i merkeze gönderdi. Bunlar İstanbul’da Müşir Ethem Paşa ile görüşmeleri esnasında İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin faaliyetlerinden ve olup bitenden habersiz yalnız askerlikle uğraşan kimseler oldukları intibaını uyandırdılar. Bundan sonra bu iki subay İstanbul’da alıkonuldular. Selânik’te ise bunların tutuklandıkları zannedilmişti. Cemiyet’ten, Müfettiş Hüseyin Hilmi Paşaya, bu iki kişinin iade edilmesi, yoksa daha kötü şeylerin olacağına dair tehdit telgrafları gönderilmeye başladı. Hüseyin Hilmi Paşa durumu telgraflarla merkeze haber verdi. Merkezi hükümetin itibarı sarsılmıştı. Rumeli’den gelen isteğe uyup iki subay geri gönderildi. Bu durum Rumeli’de artık işlerin bir hayli ilerlediğini ve karıştığını gösteriyordu.15

Bundan sonra Meşrutiyet’e giden yolda en önemli adım; 3 Temmuz 1908 günü Resne’de Kolağası Niyazi Bey’in16 200 kadar asker ve 200 kadar sivilden oluşan kalabalık bir çeteyle dağa çıkması oldu. Niyazi Bey’i bu isyana götüren olay 9 Haziran 1908’de toplanan Reval görüşmelerinin kamuoyundaki yankılarıdır.17

Niyazi Bey Cemiyet’ten izin alarak, dağa çıkmak ve açıkça mücadele etme kararını aldı. Dağa çıkmadan önce, tabur deposuna girerek birçok silah, cephane ve tabur sandığındaki paraları da alarak, 3 Temmuz 1908’de İstile istikametinde kasabadan çıkmıştır. Niyazi Beyle beraber isyan edip dağa çıkanlar arasında, Resne Belediye Reisi Hoca Cemal, vergi kâtibi Tahsin, polis komiseri Tahir, Mülâzım Yusuf Efendilerle Resne’deki Sırp mektebi muallimi vardı.18 Niyazi Bey, Saraya, Rumeli Müfettişliği’ne ve Manastır Valiliği’ne yazdığı yazılarla, bölgedeki hafiye paşaların İstanbul’a geri dönmesini, Kanun-ı Esasi’nin hemen yürürlüğe konularak, Mebusan Meclisi’nin toplanmasını yumuşak sayılabilecek bir dille istedi. Bunu başka İttihatçı subayların da ihtilale katılması izledi. Niyazi Bey’in bu hareketi İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından desteklendi. Hareket tamamen örgütün malı oldu. Bu olaydan sonra, 5 Temmuz

1908’de Cemiyet’in Manastır şubesi üyeleri şehrin sokaklarına Kanun-ı Esasi’nin ilanını isteyen beyannameler yapıştırdı. Yörede bulunan Müslüman olan ve olmayan birçok çete Niyazi Bey’le işbirliği yaptı.19

Padişah, Rumeli’de duruma hakim olmak için şiddetli tedbirlere başvurma kararı aldı. Bunu uygulamak için en iyi ve ideal adamı, Mitroviçe’de 18. Nizamiye Fırkası’nın Komutanı Arnavut Şemsi Paşa idi. Şemsi Paşa, Niyazi Bey’in isyanını bastırmakla görevlendirildi. Paşa, okuma yazması kıt, alaylı ve Padişah’a çok bağlı sert bir askerdi. Ayrıca, meşrutiyetçi subayların en azılı düşmanı idi. Şemsi Paşa, 7 Temmuz 1908 Salı günü Manastır’a gelerek derhal durum hakkında soruşturmaya ve bilgi almaya başladı. Paşa’nın Manastır’a gelişi İttihat ve Terakki mensupları üzerinde büyük bir korku meydana getirmişti. Şemsi Paşa buradaki tahkikatının bir sonuç vermemesi üzerine, Resne üzerine hareket etme kararı aldı. Yanında Prizren Belediye reisinin muhafız kuvvetleri vardı. Sarayla haberleşmek üzere Manastır telgrafhanesine girdi. Sarayla telgraflaşmasının20 ardından telgrafhaneden çıkarken İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin fedai subaylarından Teğmen Atıf (Kamçıl) tarafından vurularak öldürüldü.21 Paşa, yoluna devam edebilseydi, belki de Niyazi Bey’in hareketini bastırabilecekti. Bu hadise saray ve bağlı çevrelerde büyük bir şaşkınlık ve yılgınlık meydana getirdi.22

Şemsi Paşa’nın katlinin ardından, Niyazi Bey’in isyanını bastırmaya Müşir Tatar Osman Paşa tayin edildi. Bölgenin içerisine düştüğü askeri ve siyasi durumdan sonra Abdülhamid’in bu ayaklanmayı bastırabilmesi için Makedonya’daki III. Ordu ve Edirne’deki II. Ordu’dan faydalanmasına imkân kalmamıştı. Ayaklanmayı Anadolu’dan 47 tabur asker göndererek bastırmayı planladı. Ayrıca Makedonya’daki Rum çetelerinden faydalanılacaktı. Tatar Osman Paşa, Manastır’a geldiği sırada İzmir’den Selânik’e asker sevkine başlanmıştı.23 Cemiyet Anadolu’dan gelecek askerlerin, Niyazi Bey üzerine gitmesini önlemek için Doktor Nazım Bey’i İzmir’e yolladı. 16 Temmuz’da, 27 tabur asker İzmir’den deniz yolu ile Selânik’e gönderildi. İzmir’deki cemiyet üyeleri olan Doktor Nazım, Bursalı Tahir ve arkadaşları da vapurlara binmişlerdi. Askerlerin bir kısmı daha Selânik’e varmadan diğerleri ise Manastır yolunda İttihat ve Terakki Cemiyet’ine katılmaya ikna edildiler.24

Niyazi Bey’in dağa çıkıp, isyanının bastırılamamasından sonra, Makedonya’daki bir diğer önemli olay da, Firzovik Toplantısı’dır. Haziran 1908 ortalarına doğru Kosova’da bulunan bazı yabancılar, Firzovik’te bir eğlence düzenlemeyi tasarlarlar ve hazırlıklarına girişirler. Herhalde Makedonya’nın Osmanlı Devleti’nden koparılması yönünde gelişen siyasi olaylardan rahatsız olan bölgenin Arnavutları, bu hazırlıkları, Avusturya’nın askerî bir işgal hareketini örtmek için düzenlenmiş bir hile olarak yorumladılar ve silahlı olarak Firzovik’te toplandılar. Bu haber dallanıp budaklanarak yayılır ve topluluğa katılanların sayısı ertesi ay 30.000’e kadar yükselir. Fakat, Avusturya’dan bir hareketin söz konusu olmadığı anlaşılır. Bu arada toplantının sükunetle dağılmasını sağlamak üzere Kosova Valisi Mahmut Şevket Paşa tarafından 8 Temmuz’da görevlendirilen ve İttihat ve Terakki yanlısı olan Miralay Galip Bey, bunu meşrutiyetten yana bir toplantıya çevirmeye çalışıyordu. Necip Draga gibi Arnavut ileri gelenleri kendisine yardımcı olurken, İsa Bolatin gibileri buna karşı çıkıyorlardı.25 Galip Bey’in geliştirmek istediği tez: Rumeli’de yabancı müdahalesinin son bulması için meşrutiyet düzeninin geri gelmesiydi. Sonunda bunu başardı. 20 Temmuz günü Padişah’a sunulmak üzere sadrazam ve şeyhülislâma Kosova halkı adına 180 imza ile çekilen telgrafta bir millet meclisinin toplanması isteniyordu. Cevap çıkmayınca, 22 Temmuzda bir telgraf daha çekilerek, “Teskin-i heyecan kabil olmuyor, halk müsellahan aşağı doğru akın ediyor” diye ısrar edildi. Bu durum Ordu’daki bir isyana, bir halk isyanının da eklendiğini göstermekteydi. Üstelik bu isyan devletin en duyarlı ve en göz önünde bulunan bir yerinde oluyordu ve bunu yapanlar da Abdülhamid’in çok güvendiği Arnavutlardı.26 Abdülhamit bu baskılar altında meşrutiyeti kabule razı olacaktır, ama buna son dakikada karar verecektir.

Bu arada İttihat ve Terakki Cemiyeti Manastır’ın ardından Ohri’de de faaliyetlerini iyice arttırmıştı. Ohri’deki sınıf-ı sani redif alayı kumandan vekili Eyüp Sabri Bey, asker ve ahaliden teşkil ettiği Ohri Millî Alayı birinci tabur kumandanlığını ele alarak 20 Temmuz 1908’de askeri depoyu açtırıp, dokuz yüz mavzerle, doksan beş sandık cephaneyi yanlarına alarak dağa çıkmıştır. Daha sonra Eyüp Sabri Bey kuvvetlerine Manastır’da bulunan rediflerle, Mitroviçe’den gelen nizamiye taburlarından bazı zabitler de iltihak etmişlerdir.27 Bu gelişmeler karşısında Müşir Tatar Osman Paşa’nın Cemiyete ve üyelerine karşı sinsice tavır takınması sebebiyle Cemiyet tarafından, tutuklanması kararlaştırılmış, bu iş, Ohri teşkilatına havale edilmişti. Yani bu görevi Eyüp Sabri Bey ve Resneli Niyazi Bey yerine getireceklerdi.

Bunun üzerine her iki tabur gizlice tertibat alarak hazırlandıktan sonra Manastır üzerine hareket etti ve Nihayet 22 Temmuz’da, Niyazi Bey ve Eyüp Sabri Beyler Cemiyet’in emri üzerine Manastır’daki ordu kumandanı Tatar Osman Paşa’yı dağa kaldırdılar. Artık 22 Temmuz’da İttihatçılar bütün Makedonya’da yönetime

el koydular. 23 Temmuz gecesi Manastır Komitesi, meşrutiyetin ilanı ve Meclis-i Mebusan’ın toplanması için bir irade yayınlanması isteğiyle Padişah’a bir telgraf çektiler. Bu telgrafta Sultan’a saygılı ancak kararlı bir ifade vardı. Askerlerden esnafa kadar, her zümrenin Kanun-ı Esasi’yi ilan ettirmek yolunda birlik içinde olduğu bildiriliyor, Meşrutiyetin ilanı ve Meclis-i Mebusan’ın açılması isteniyordu. 24 saat içinde bu isteklerinin yerine getirilmemesi halinde II. ve III. Orduların İstanbul’a yürüyeceği bildiriliyordu. Bu, İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından Padişah’a verilmiş bir ültimatom idi. Aynı gün 21 pare top atılarak, Manastır’da İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından Meşrutiyet ilân edilir. Yine o gün, İttihat ve Terakki, Rumeli’nin birçok merkezinde meşrutiyeti törenlerle ilân eder ve durum bir telgraf yağmuru halinde Yıldız Sarayı’na duyurulur.28 Hükümetin de buna uyması istenir.29 Aslında, Abdülhamid’in o sırada Makedonya’da dayanacağı hiçbir kuvvet kalmamıştı. Zaten özellikle Müşir Tatar Osman Paşa’nın dağa kaldırılmış olması bölgede Cemiyet’in her şeye hakim olması anlamına geliyordu.30 Bu gerçeği gören Sultan Abdülhamit, Almancı diye tanınan Avlonyalı Ferit Paşa’yı 21/22 Temmuz gecesi azledip yerine Sait Paşa’yı getirmiştir.31 Kâmil Paşa da Meclis-i Vükelâ’ya memur edilir. Her iki vezir de liberal oluşları ve İngilizlere yakınlıkları ile tanınırlar. Abdülhamid’in niyeti Meşrutiyeti ilan etmekten yana olmakla beraber, sarayda toplanmış bulunan kabine, işi ağırdan alıyordu. Saraya gelen telgrafların büyük miktarlara ulaşması Padişah üzerinde baskı oluşturuyordu. Sonunda Abdülhamit boyun eğmek zorunda kaldı ve 23/24 Temmuz 1908 gecesi Meşrutiyetin ilân edildiği bütün vilayetlere duyuruldu, 24 Temmuz’da da gazetelerde yayınlandı.32

Meşrutiyet’in ilânı üzerine Selânik’te sokaklar üç gün üç gece imparatorluğun bayraklarını taşıyan ve kendilerine şehir orkestralarının eşlik ettiği göstericilerle doldu taştı. Kısa bir süre için de olsa Makedonya’daki olaylar yatıştı. Meşrutiyet’in ilânından sonraki günlerde, Bulgar, Yunan, Sırp çeteleri Selânik’e inerek, İttihat ve Terakki Cemiyeti yöneticileriyle anlaştılar, silahlarını bıraktılar.33

Köprülü’de hürriyeti ilan eden Enver Bey buradan Tikveş’e gelir. Tikveş’te iken Selanik’ten Cemiyet’in davet telgrafını alır. Enver Bey buradan trenle Selanik’e geçer. Burada kendisine görkemli bir karşılama yapılır. Enver Bey artık hürriyet kahramanı Binbaşı Enver Bey olmuştur. Talât Bey, Meşrutiyet’in ilanını sağlayan olayların kahramanları Enver ve Niyazi Beylerin Selanik’e trenle geldikleri sırada, daha onlar trenden inmeden yanlarına giderek herkesten önce tebrik etmişti. Enver Bey’in elinden tutup trenden beraber inmişler ve sevinç gösterilerinde bulunan ahaliye “İşte kahraman-ı hürriyet yaşasın Enver yaşasın Niyazi” nidalarıyla onları tanıtmıştır. Talât Bey böylece, halk nazarında Enver Bey’in ön plana çıkmasını engellemeye, onların başarılarını Cemiyet’in başarısı olarak göstermeye çalışarak siyasi manevra yeteneğini ve zekasını göstermiş oluyordu.

II. Meşrutiyet’in İlanından

Sonraki Askeri ve Siyasi Olaylar

İçerisinde Enver Bey

Siyasi belirsizlik ve Cemiyet’in iktidara hazırlıksız yakalandığı ortamda, liderler bir müddet İstanbul’da kalarak siyasete müdahale etmeye çalıştılar. Fakat II. Meşrutiyet’in ilk kabinelerinden Hüseyin Hilmi Paşa kabinesinde Harbiye Nazırı olan Mahmut Şevket Paşa ilk iş olarak Meşrutiyet’in getirdiği yeni şöhretlerin politika sahasından uzaklaşmasını ve devletin üzerinde görünür bir kuvvet olmaktan çıkarak görevlerinin başına dönmelerini sağlamaya çalıştı. Bunun için genç subaylardan bazılarını da daha iyi yetişmeleri ümit ve arzusuyla yurt dışında görevler verdi. Enver Bey’i Berlin’e, Hafız Hakkı Bey’i Viyana’ya ataşemiliter olarak gönderdi. Cemal Bey’i Fransa’ya yolladı. Ali Fethi Bey’i de tahttan indirilen II. Abdülhamit’in muhafızı olarak Selanik’e gönderdi. Mustafa Kemal’i karargah kurmaylığına memur etti.34

Enver Bey, 5 Mart 1909’da 500 kuruş maaşla Berlin askeri ataşesi olarak görevlendirildi. Çeşitli aralıklarla iki yılı aşkın bir süre devam eden bu görev Almanya’nın askeri durumuna ve sosyal yapısına büyük hayranlık duymasına yol açtı ve onu tam bir Alman hayranı haline getirdi.35 Enver Bey, Berlin askeri ataşesi iken Almanlardan özel bir ilgi gördü. Onun zaten Alman ordusuna karşı bir hayranlığı vardı. Askeri yönden Almanlara hayranlık, Osmanlı Harp okullarının bir geleneği idi. II. Mahmut’tan beri askeri alanda ne zaman ıslahat yapılacak olsa askeri müşavir ve uzmanlar hep Almanya’dan getirilmişti. Ordunun silahları da çoğunlukla Alman silahları idi.

Enver Bey, Berlin’de iken Almanlardan gerçekten rütbesinin üstünde bir ilgi gördü. Mesela, Korgeneral Makenzen’in Yarbay Enver’in karşısında topuk selamı vermesi Osmanlı’nın bu genç subayını büsbütün gururlandırıyordu.

31 Mart olayları patlak verdiği zaman Enver Bey Berlin’de askeri ataşelik vazifesine yeni başlamıştı. Fakat olayı haber alır almaz hemen harekete geçip Selanik’e gelir, cemiyet merkezi ile gerekli temasları yaparak ora-

dan Yeşilköy’e geçer. Hareket Ordusu’nda Mustafa Kemal’in uhdesinde bulunan kurmay başkanlığını alarak teşebbüste etkin bir rol alır. Olayların yatışmasından sonra tekrar Berlin’e gider.

Mart 1911’de İstanbul’a çağrılan Enver Bey, görüştüğü Mahmut Şevket Paşa tarafından Makedonya’daki çete faaliyetlerine karşı alınacak tedbirleri denetlemek ve bu alanda bir rapor hazırlamak üzere bölgeye gönderildi. Enver Bey dolaştığı Selanik, Üsküp, Manastır, Köprülü ve Tikveş’te bir yandan çetelere karşı alınacak tedbirler üzerinde çalışırken öte yandan İttihat ve Terakki Cemiyeti ileri gelenleriyle görüştü. 11 Mayıs 1911 tarihinde İstanbul’a döndü. 15 Mayıs 1911’de Sultan Mehmed Reşad’ın yeğenlerinden Naciye Sultan ile nişanlandı.36 27 Temmuz 1911’de Malisör isyanı sebebiyle İşkodra’da toplanan 2. Kolordu’nun erkanı harp reisi olarak Trieste üzerinden İşkodra’ya gitmek üzere İstanbul’dan ayrıldı. 29 Temmuz’da ulaştığı İşkodra’da Malisör isyanının bastırılması, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Arnavut üyeleriyle olan meselelerinin hallinde önemli rol oynadı. Daha sonra tekrar Berlin’e geçtiyse de Trablusgarb’da meydana gelen gelişmeler üzerine İstanbul’a döndü.37

İtalya, 1902 yılında başlayan siyasi ve askeri temaslar ve anlaşmalarla Avrupa büyük devletlerini Kuzey Afrika’daki son Osmanlı topraklarını ele geçirme konusunda ikna etti. Ortamın uygun hale geldi 28 Eylül 1911’de Osmanlı Devleti’ne verdiği ültimatomla Trablusgarb ve Bingazi’yi boşaltmasını istedi. Osmanlı Devleti bu ültimatoma 29 Eylül 1911’de cevap vererek İtalya’nın iddia ve isteklerini reddetti. Bunun üzerine İtalya 29 Eylül 1911 günü Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etti.

A. Trablusgarb Savaşı’nda

Enver Bey

İtalyan taarruzu ve işgallerinin başladığı sırada Osmanlı Devleti’nin Trablusgarb’da ham yeterli askeri yoktu hem de savaş hazırlıkları yapılmamıştı. Hatta yardım ulaştırabilecek fiziki imkanlara da sahip değildi.

Bütün bu olumsuzluklara rağmen, o günlerde ordunun genç ve önde gelen subayları Trablusgarb yolunu tutarlar. Paris Ataşemiliteri Fethi Bey, Tunus üzerinden gider. Enver Bey’in amcası Halil Bey’de (Paşa) aynı yolu zorlar ve sonunda başarılı olur. Enver Bey’in kardeşi Nuri Bey (Paşa) ilk fırsatta Halil Bey’in yanında yerini alır. Mustafa Kemal ve arkadaşları Mısır üzerinden geçmeye çalışırlar ve başarırlar. Enver Bey de Trablus’a gitmek üzere 1911 Eylülü başlarında Berlin’den ayrılarak Selanik’e gelir. Burada Cemiyet’in merkez komitesi üyeleri ile görüşür ve burada İtalyanlara karşı yapılacak mücadele hakkında görüşlerini bildirir.38

Enver Bey, 24 Eylül’de Selanik’ten İstanbul’a geçer. Harbiye nazırı ve Sultan Mehmet Reşat ile görüşür. Amacı İtalyanlara karşı yapılacak mücadelede devletin desteğini sağlamaktı. Fakat bu konuda umduğunu bulamaz, Harbiye nazırı bu teşebbüsü lüzumsuz bulur. Bütün bunlara rağmen Enver Bey, Mısır üzerinden Trablus’a ulaşır.

Enver Bey, 24 Ekim’de Derne önlerine vararak İtalyanlara 15 km. mesafede olan Ayn-el Mansur’da karargahını kurar. Derne’de cephe kumandanı kolağası Mustafa Kemal’dir. Daha sonra Enver Bey daha kıdemli olduğu için cephe kumandanlığını üzerine alır. Enver Bey’in Derne’ye varışında asker ve sivil olmak üzere ancak 500-600 kişiye varabilen Türk ve Arap direniş kuvveti sayısı kısa zamanda 20.000 kişiye çıkartılır. Bunların gayretleriyle İtalyanlar işgal ettikleri siperlerden neredeyse bir yıl, bir adım bile ileri gidememişlerdir.