O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti

Seneka (taxm. m.av. 4 – milodiy 65-yy) Lutsiy Anney Seneka I 
asrda yashab ijod qilgan Rim faylasufi, yozuvchisi, taniqli davlat ar-
bobi. Ispaniyalik taniqli tarixchi Senekaning farzandi bo‘lgan Lutsiy 
siyosatga erta kirib kelgan. Saroy fitnalarida ishtirok etganliga uc-
hun sakkiz yilga Korsika oroliga surgun qilingan. Oroldan qaytaril-
gach, bo‘lajak imperator Neronga murabbiy etib tayinlangan. Neron 
taxtga o‘tirgandan so‘ng(54 y.) juda katta nufuzga ega bo‘ldi, bavlat-
ni boshqarishda bevosita ishtirok etdi, dunyo-dunyo boylik orttirdi. 
Imperatorga qarshi uyushtirlgan fitnada qatnashganlikda ayblanadi 
va shogirdi bo‘lgan Neronning buyrug‘iga binoan o‘zini o‘ldiradi.
U o‘z dunyoqarashi bilan stoiklar oqimining yirik namoyan-
dalaridan hisoblanadi. Stoitsizm miloddan avvalgi IV asrda Yunon-
istonda paydo bo‘lgan va keyinchalik Rimda taraqqiy etgan buyuk 
ta’limotlardan. Uning vakillari xudojo‘ylik, kamtarlik, taqdirga 
bo‘ysunish, erkinlik va tenglik, o‘tkinchi dunyo lazzatlariga hirs 
qo‘ymaslik, komillikka intilish kabi g‘oyalarni ilgari surishgan. 
Senekaning  falsafiy,  axloq-odob  mavzuida  yaratilgan  “Muruvvat 
haqida”,  “Baxtli  hayot  haqida”,  “Lutsiyga  axloq  haqida  nomalar” 
kabi dunyoga mashhur risolalari hamda “Aqldan ozgan Gerkules”, 
“Troyalik  ayollar”,  “Medeya”,  “Fedra”,  “Edip”,  “Agamemnon”, 
“Fiest”, “Gerkules Etada”, “Finikiyalik ayollar” va “Oktaviya” kabi 
o‘nta tragediyasi saqlanib qolgan.
Shoirning  deyarli  barcha  tragediyalari  uning  falsafiy  dunyoqa-
rashlari, ma’naviy va axloqiy e’tiqodlariga asoslangan bo‘lib, stoik-
lar falsafasi tarannum etiladi.
Seneka dramaturgiyasining xususiyatlari “Medeya” tragediya-
sida aniq-ravshan namoyon bo‘ladi. Asar buyuk yunon tragediya-
nivisi Yevripidning “Medeya”siga taqlidan yozilgan bo‘lsada, ular 

---

88
o‘rtasida katta tafovut mavjud. Yevripidning asarida Medeya o‘z far-
zandlarini sevgan mehribon ona, vafodor rafiqa sifatida tasvirlanadi. 
Medeyaning ruhiy iztiroblari shu qadar teran va chuqur tavsif qilina-
diki, tomoshabin va o‘quvchida achinish va xayrixohlik uyg‘otadi. 
Senekaning tragediyasi qahramoni esa, bemehr, qahri qattiq ona, 
o‘ziga qarshi bo‘lgan har qanday narsani yanchib tashlashga qodir, 
insoniylik qiyofasini yo‘qotgan yovuz jodugar. Asarda o‘z ifodasini 
topgan g‘oya – dunyoning bevafoligini uqtirish, ehtiroslarga beril-
ishning ayanchli oqibatlarini ko‘rsatish va har qanday hirsni jilov-
lab turish zarurligini targ‘ib etish, qahramonning qilmishlarini qattiq 
qoralashdan iborat.
Seneka  axloqiy-falsafiy  mavzularda  bir  qator  risolalar  yozgan. 
U ko‘plab ma’naviy bilimlardan, kundalik hayotiy jarayonlarda naf 
keltirishi mumkin bo‘lgan ta’limotlarni ajratib olgan. Senekaning fi-
kricha, falsafa – dilning malhamidir. Uning yozishicha, donishman-
dlar ana shu malham bilan o‘z ruhlarini davolaydilar, o‘zgalarning 
qalbida ham himmat, muruvvat, qadr-qimmat, sadoqat, iroda, ma-
tonat hislarini tarbiyalaydilar. Stoitsizm ta’limotining tarafdori si-
fatida u ushbu ta’limot qoidalariga amal qilgan holda, chinakam 
baxtni moddiy boylikda emas, balki ruhiy osoyishtalikni izlashda, 
deb hisoblagan.
Senekaning  asarlari  Ovrupada  o‘rta  asrlar  va  Uyg‘onish  davri-
dan boshlab keng yoyildi va shuhrat qozondi. Uning tragediyalar 
Uyg‘onish davri yozuvchilariga, ayniqsa fransuz klassitsizmi va-
killariga katta ta’sir ko‘rsatdi. Ayniqsa, Kornel, Rasin kabi fransuz 
tragediyanavislarining asarlarida bu o‘zining yorqin ifodasini topdi.
Xullas, Rim adabiyoti yunon adabiyoti erishgan barcha yutuqlar-
dan va, shu bilan birga, ellinizm davri adabiyotining bu xazinaga 
qo‘shgan qator yangiliklaridan to‘la-to‘kis foydalanib, ham shakl, 
ham mazmun jihatidan yana bir daraja yuqori bosqichga ko‘tariladi 
va,  keyinchalik,  yangi  dunyo  Ovrupa  adabiyotiga  kuchli  ta’sir 
ko‘rsatishga qodir bo‘lgan qudratli bir adabiyotga aylanadi. Darhaq-
iqat, Uyg‘onish davrining qalam ahllari, XVII asr yozuvchilari o‘z 

---

89
faoliyatlarida yolg‘iz Rim adabiyoti namunalariga taqlid etadilar. 
Faqat XVIII asrga kelib gumanistlar (Lessing, Gyote, Shiller) bevos-
ita yunon adabiyotiga murojaat qila boshlaydilar. Binobarin, qariyb 
besh asr davomida Ovrupa xalqlari badiiy ijodining shakllanishida 
asosiy rolni yunon adabiyoti emas, balki Rim adabiyoti o‘ynaydi.
Rim adabiyoti namoyandalarining asarlaridan namunalar o‘zbek 
tiliga ham tarjima qilingan. Bu borada Oybek, E.Vohidov, Muxam-
mad Ali, S.Xo‘jayev tomonidan qilingan tarjimalar ahamiyatlidir.