O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi

Avestoning tarkibi va mazmuni

Avestoning kononik matnlari haqida bizgacha saqlanib qolgan o‘rta fors tilidagi otashparastlik bayozlari xabar beradi. O‘z davrining diniy ensiklopediyasiga aylanib qolgan Denkard kitobida (er. IX asri) islomgacha mavjud bo‘lgan Avestoda 21 kitob borligi haqida ma’lumot beriladi. Har bir kitob «nask» deb atalib, u Avestoning asosiy matni va unga o‘rta fors tilida yozilgan tafsirlardan iborat bo‘lgan. Denkardda hamma nasklarning mazmuni haqida ma’lumotlar bor. Lekin matnlar bizgacha to‘liq yetib kelmagan, ularning ko‘pchiligi arablarning bostirib kelishi va islomning tarqalishi natijasida yo‘q qilib yuborilgan. Bizgacha saqlanib qolgan Avesto matnlarining eng qadimiysi XIII-XIV asrlarga borib tarqaladi. Ular ham asosiy matnni ayrim qismlari yoki parchalaridan iborat bo‘lib, to‘liq teksti borligi shu paytlargacha fanga ma’lum emas.⁹ Turli qo‘lyozmalardan to‘plangan Avesto matnlarini quyidagi besh qismga ajratish mumkin:

1. 
   Yasna (avesto tilidagi yaz- o‘qimoq egilmoq ma’nolarida) u 72 bob (ha haiti) xat-gotlardan iborat bo‘lib, ibodat paytida ijro etiladigan matnlar – Zarddo‘sht she’rlari – madhiyalaridir.
   
2. 
   Yashta (yashtlar)¹⁰ – hurmatlash. Yashta Avestoning eng qadimiy qismi hisoblanadi. Mazdaparastlarning Yazdonni madhu tavsif etadigan maxsus ohanglar asosida ijro etiladigan qo‘shiqlari hamda tabiatning kuchlari – quyosh, oy, shamol va boshqa xodisalariga bag‘ishlangan qismi.
   
3. 
   Visperad (VOIF kitobida 2 bo‘lim) Bu bobda butun borliq yazdonniki ekanligi ta’kidlanadi. Ibodat matnlari, yo‘sinlari beriladi. Visperad (av.vispe ratavs hamma hudolar)ga bag‘ishlangan bo‘lib, taxminiy 24 bobdan iborat va Yasna (hot) qismining davomidir.
   
4. 
   Vendidod (Videvdat) (avv.vidaeva data – devlarga qarshi qonun) Videvdat 22 bobdan iborat bo‘lib, bevosita zardo‘shtiylik udumlari, ma’rosimlari va ularni o‘tkazish davrida o‘qiladigan matnlar keng o‘rin olgan bo‘lib, Zardo‘shtning savoli va Yazdonning javobi tarzida berilgan. Videvdat bu Avestoning birdan bir bizgacha saqlanib qolgan to‘liq qismidir. Bu qismning o‘rta fors tilidagi tarjimasi yo‘q. Shuning uchun buni Vendidod-e sode ya’ni tarjima va izohi yo‘q Vendidod deb atashadi.
   
5. 
   Avestodan saylanma to‘plam. Avestodagi kichik qismlar alohida duolardan iborat bo‘lib, uni «Xorda Avesto» deb ham atashadi. Avestoshunoslarning aniq ma’lumotlariga qaraganda yodgorlikning bizgacha yetib kelgan qismi 8 million 300 ming so‘zdan iborat. Bu yerda shuni alohida eslatib o‘tish lozimki, Eronda nashr etilgan Avestoning yangi 2 jildlik forsiy nashrining 1-jildi noshir Jalil Do‘stxohning muqaddimasi, mashhur avestoshunos olim Ibrohim Purdovudning batafsil tadqiqoti, qisqartmalar, ko‘rsatkichlardan tashqari Yasna, Yasht, Visparatlardan tashkil topgan. Ikkinchi jild esa Vistparadning davomi, Xorda Avesto, Vendidotlardan iborat. Har ikki jild ham «Avesto» matnining hozirgi fors tilidagi nasriy tabdilidir.
   

Avesto tili

Muqaddas kitob Avestoning tili Eroniyzabon tillar ichida eng qadimiysidir. Uning grammatik tuzilishi juda arxaik bo‘lib, sanskrit tili bilan deyarli barobardur. Avesto tili flektiv til bo‘lib, ot va fe’l fleksiyasi tizimi juda rivojlangan, ot va fe’l o‘zak-negizlarining ko‘plab hillari mavjud, supletiv olmoshlari ham ko‘plab uchraydi. Avesto turli davrlarda va turli hududlarda yozilgani uchun uning tili ham bir xil emas. Unda ikki dialekt borligi ko‘zga tashlanadi.

1. 
   Xot yoki ot dialekti.
   
2. 
   Kichik Avesto dialekti.
   

Xot dialekti nisbatan arxaikdir. Pars an’analariga ko‘ra Zardo‘sht o‘z va’zlarini qadimgi Baktriyada boshlangani uchun Avesto tilini ba’zi olimlar XIX asrda uni «Qadimgi Baqtriya tili» deb noto‘g‘ri nomlashgan.

Shuningdek ba’zilar Avesto tilini zend tili deb ham atashgan (O‘rta fors tilidagi – “zand” so‘zidan olingan va bu Avestoga izohlardan iborat bo‘lib Sosoniylar davrida o‘rta fors tiliga oiddir). Hozir paytda Avesto tili termini fan olamiga keng tarqalgan.

O‘quvchilarimizda Avesto tili haqida aniq tasavvur hosil qilish uchun eronlik tilshunos olim Parviz Notel Xonlariyning “Zabonshenosi va zabon-e forsi” kitobida arab-fors alifbosida berilgan bir baytni quyida keltiramiz:

Bag‘a vazraka axuramazda...

iya sheyyatum ada marti yahya

Hozirgi zamon fors tilida:

Axuramazda xudo – yi bo‘zurgist ke shodiro baro-yi mardum ofarid

Axuramazda shunday katta xudoki odamlarga shodlikni yaratdi.

Taqriban 25 asr davomida tilda ro‘y bergan o‘zgarishlarga e’tibor bering.

bag‘a –

ado –

vazrak –

xudo –

bo‘zo‘rg – katta ulug‘

ofaridan yo xalq kardan – yaratmoq

shiyatum va marti yaxya –

shodi va mardum – shodlik va xalq

Hozirgi fors tilida te tovushi dolga o‘zgaradi.¹¹

Bag‘a (Xudo) so‘zi shuningdek, geografik nomlarda ham uchrab turadi Masalan, Afg‘onistondagi Bog‘lon va Iroqdagi Bag‘dod shaharlarining nomlari buning dalilidir.

Tayanch iboralar

Muqaddas kitob, pars qabilalari, gujarat tili, eroniy gebrlar. Zend Avesto.

Savollar

1. 
   Avesto qanday kitob?
   
2. 
   Avestoning yozma matni qachon paydo bo‘lgan?
   
3. 
   Avesto qaysi tillarga tarjima qilindi?
   
4. 
   O‘zbekistonda Avesto qachondan boshlab o‘rganila boshlandi?
   
5. 
   Otashparastlikning asl makoni qaerda joylashgan?
   

VII. MAVZU
ISH REJASI:

1. 
   Qadimiy (eroniy) fors mixxat yozuvlari.
   
2. 
   Qadimiy (eroniy) fors mixxat yozuvlarining tili va uslubi (stili).
   
3. 
   Qadimiy eroniy tillar davrining dialektologik munosabatlari.
   
4. 
   Qadimiy eroniy tillarning dialektologik tasnifining asoslari.
   

Qadimgi fors mixxat yozuvlari

Shiroz shahri yaqinida joylashgan Taxti-Jamshid vayronalarida devorlarga, ustunlarga yozilgan notanish yozuvlar ko‘pchilikning e’tiborini o‘ziga tortar edi. 1621-yilda italyan sayoxatchisi Petro della Valle Taxti-Jamshiddagi yozuvlarni kopirovka qilib, Yevropaga olib ketdi. Bu xatlarning ko‘rinishiga qarab mixxatlar deb atashdi. Fors tilida xahte mixi deb ataladi. X1X asr boshlarigacha mixxat yozuvlarini o‘qishga kalid topilmagan edi. 1802-yilda Grotefend degan olim mixxatni o‘qishga birinchi bor muvaffaq bo‘ldi. Qadimgi fors mixxatlarining deshifrovka qilish eramizdan avvalgi I minginchi yillarning o‘rtalarida mavjud bo‘lgan Eron va unga qo‘shni mamlakatlarning tarixini yoritishga xizmat qiladi. Shuningdek, bu tilshunoslar va tarixchi, geograflar uchun taxminan er.avv. III ming yillik voqealikni ochib berdi. Eron va hind-evropa tillarida yozilgan eng qadimgi yodgorliklar bilan fanni boyitdi.

Qadimgi fors tilining mixxat yozuvi uslubiy jihatdan sillabiydir. Bu yozuvning alohida belgilari goh unli tovushlarni ( ) goh undosh va unli tovushlarning birikmasini ( ) yoki faqat undosh tovushni ( )ni ifodalagan.
Qadimgi fors mixxat matnlarining transkripsiyasi va transliteratsiyasi

Tabiiyki bo‘g‘inli mixxat qadimgi fors tilining tovush tizimini to‘g‘ri aks ettira olmasdi. Mixxatda unlilar uchun uchta , , belgi mavjud bo‘lib, u cho‘ziq unlilarni qisqa unlilarni ifodalash uchun xizmat qilgan. Agar a-a o‘rtasidagi farq maxsus usullar bilan goho ajratilsa, va y-y lar faqat bir belgi bilan ifodalanadi. Ba’zi hollarda undoshlardan n va uchun maxsus belgilar ham mavjud emas. So‘zlarni transkripsiyasini aniqlash uchun asosiy material sifatida eron – hind – eron tillaridagi yodgorliklar (Avesto sanekrit, eroniy tillardagi so‘zlarning keyingi vaqtlardagi shakllari bilan qiyoslash ma’qul bo‘ladi).

Qadimgi fors mixxat yozuvlarining tili va uslubi

Qadimgi fors mixxat yozuvlarining tili grammatik tizimi va lug‘at tarkibiga ko‘ra Avesto tiliga juda yaqindir. Tosh yozuv tili Avesto tili kabi flektiv xarakterga ega. Ot tizimida uchta grammatik jins (rod) (mujskiy, jenskiy va sredniy) mavjudki ular kishilik qo‘shimchalari bilan farqlanadi. Turlanish tizimida sakkizta kelishik - (Bosh, qaratqich, jo‘nalish, tushum, orudniy, mestniy otlojitelniy, zvatelniy kelishik)lar borki, ular ham o‘ziga xos qo‘shimchalar bilan farqlanadi. Otlarda ko‘plik kategoriyasi mavjud (ko‘plik, birlik, ahyonan ikkilik). Olmosh tizimida ham suppletiv shakllar keng tarqalgan. Shuningdek, turli fe’l o‘zaklaridan yasalgan fe’l shakllari shaxs-son, zamon, mayl va nisbatlarga qarab turli qo‘shimchalar qabul qiladilar. Tosh yozuvlarning lug‘at fondi uncha boy emas, shuning uchun bular qadimgi fors tili leksikasi haqidagi to‘liq ma’lumot bera olmaydi. Yozuvlarda somiy va hind-evropa tillaridan qabul qilingan ba’zi so‘zlar ham uchrab turadi. Ba’zi so‘zlarning fonetik xususiyatlariga qarab, ularni midiy tilidan qabul qilingan so‘zlar degan xulosa ham chiqarish mumkin. Bu esa midiy tili va ayniqsa, uning rasmiy terminologiyasi Ahamoniylar yozuviga katta ta’siri borligini ko‘rish mumkin. Yozuv tili sodda, hashamatli bo‘yoqlarga bo‘yalmagan, xudolarga murojaat, hamdu-sanolar deyarli hamma yozuvlarda bir xil. Ba’zi olimlar yozuv xususiyatlarini o‘rganib, uning tili tarixiy, davomli adabiy an’anaga ega emas degan xulosaga kelganlar (I.M.D’yakonov, Istoriya Indii. M-l., 1956, 369-b.) Shunday qilib bu yozuvlar tilini qadimgi fors tili deb atashimizga dalillar yetarli va bu til hozirgi fors, tojik va dariy tillarining ajdodidir.

Qadimgi eroniy tillarning dialektologik tasnifining asoslari

Eramizdan avvalgi II-I minginchi yillarda eroniyzabon qabilalardan midiy, fors va boshqa qabilalar eron yassi tog‘ligining G‘arbiy viloyatlariga ko‘chib borib, u yerda o‘rtoqloshib qoldilar. Natijada ular o‘zlarining asl vatanlari O‘rta Osiyodan uzoqlashib ketdilarki O‘sha davrdagi geografik muhit ularningbir-biri bilan yaqin munosabatda bo‘lishiga imkon bermasdi. Fanda dialektlar o‘rtasidagi farqqa qarab ularni ikki guruhga ajratish qabul qilingan:

1. G‘arbiy Eron dialektlari guruhi.

2. Sharqiy Eron dialektlari guruhi.

Bu dialektlar o‘rtasidagi chegara qilib Dashti Kabir cho‘lini olish mumkin. Cho‘lning g‘arbiy qismida tarqalgan dialektlar, cho‘lning sharqiy qismiga tarqalgan dialektlar deyiladi.

Sharqiy Eron guruhiga o‘sha paytlarda va O‘rta Osiyo va unga qo‘shni hududlarida tarqalgan dialektlarga Xorazm, So‘g‘diyona, Baqtriya, Marg‘iona kirgan. Shuningdek, ko‘chmanchi sak qabilalari ham shu guruhga taaluqli bo‘lgan. Bu haqda Avestoning xot qismida ham aytib o‘tilgan.

G‘arbiy Eron dialektlari o‘z navbatida ikki guruhga ajraladi:

a) shimoliy-g‘arbiy (midiy) dialektlari. Bu dialektda gapiruvchi aholi Eron yassi tog‘liklarining shimoliy-g‘arbiy qismida joylashgan edi;

b) janubiy-g‘arbiy (fors) dialektlari. Bu guruhda gaplashuvchi qabilalar Eron yassi tog‘liklarning janubi-g‘arbiy qismida fors ko‘rfazi tomon joylashgan yerlarida ya’ni Parso viloyatida yashashardi. Qadimgi fors mixxat yozuvlari shu guruhga taaluqlidir.

Qadimgi eroniy til davridagi bu dialektal bo‘linish hozirgi kunda ham o‘z kuchini yo‘qotmagan. Chunki o‘sha paytdagi g‘arbiy Eron til guruhiga kiruvchi dialektlardan yoki sharqiy Eron dialektal guruhiga taaluqli shevalardan paydo bo‘lgan hozirgi zamon eroniy tillari qaysi hududda tarqalganidan qat’iy nazar o‘sha qadimgi guruhga kiritila beriladi. Faqat shuni ta’kidlash kerakki, qadimgi eroniy til davridagi shevalar ozroq fonetik, leksik jihatdan farq qilishsada, lekin ular bir-birlarini tushunishar edi.

Tayanch iboralar

Mixxat yozuvlari, sillabiy uslub, transkripsiya va transliteratsiya, hind-evropa tillari, G‘arbiy eron dialektlari, sharqiy eron dialektlari.

Savollar

1. 
   Mixxat yozuvlari qaysi davrdan boshlab qo‘llanila boshladi?
   
2. 
   Qadimiy mixxat matnlarining tili qanday til edi?
   
3. 
   Qadimiy eroniy tillar qanday dialektlarga ega edi?
   
4. 
   Qadimiy eroniy tillarning dialektologik bo‘linishiga nima asos bo‘ldi?
   

VIII. MAVZU
ISH REJA:

1. 
   Eroniy tillarning qadimgi eroniy tillar xolatidan o‘rta eroniy tillar holatiga o‘tish jarayoni.
   
2. 
   O‘rta eroniy tillar davri.
   
3. 
   Sosoniylar sulolasi davri.
   
4. 
   Sak, toxar va eftalit qabilalarining ko‘chishi Xorazmning roli.
   
5. 
   Markaziy Osiyodagi turkiyzabon ko‘chmanchi qabilalar. So‘g‘dlar.
   
6. 
   Eron va O‘rta Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishi.
   
7. 
   Janubiy Rusiya va shimoliy Kavkazdagi eroniyzabon qabila va elatlar.
   

Eroniy tillarning qadimgi eroniy tillar xolatidan

o‘rta eroniy tillar xolatiga o‘tish jarayoni

Qadimgi eroniy tillarning xarakterli xususiyatlaridan biri ularda flektiv tizimning rivojlanganidadir. Qadimgi eroniy tillarning flektiv grammatik tizimi (qurilishi) Avesto, Doro I va Kayxusrav I larning qadimgi fors yozuvlarida yorqin namoyon bo‘ladi. Ammo qadimgi eroniy til davridayoq fleksiya tizimining buzilishi boshlangan edi Masalan, so‘z oxirida keluvchi grammatik qo‘shimchalar kelishik va rod (jins) qo‘shimchalari asta-sekin reduksiya xodisasi natijasida yo‘qolib, qadimgi flektiv tizimining parchalanishiga olib kela boshladi. Bu tizimning parchalanishi qadimgi eroniy tillardagi silovoe (kuchli) urg‘uning qonuniyatlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Bu qonunga binoan urg‘u so‘z oxiridan ikkinchi bo‘g‘ingacha, agar u cho‘ziq bo‘lsa, tushardi. Agar ikkinchi bo‘g‘in qisqa bo‘lsa, urg‘u so‘z oxiridan uchinchi bo‘g‘inga tushardi. Masalan: parsa (Persiya), parsahya (rod.pod., qaratqich kelishigi, birlik son parsa pers) asmanam (tushum kelishigi, birlik son asmana – osmon) va h.z. Urg‘u tushmagan bo‘g‘inlar o‘z-o‘zidan kuchsizlanib, reduksiyaga uchrab, tushib qolavergan. Flektiv tizimning asosiy elementlari so‘z oxiriga jamlangani uchun (kelishik, rod va boshqalar) ular talaffuz qilinmay tushib qolavergan va asta-sekin fleksiyaning buzilishiga olib kelgan. Qadimgi fors tili bandakanam – o‘rta fors tili bandaran (qul); qadimgi fors tili parsahyaz o‘rta fors tili pars (ye) (fors), fleksiyaning tuzilishi bilan kelishik qo‘shimchalari o‘rtasidagi va muj.jens. va sred. rod, hamda birlik va ikkilik sonlari o‘rtasidagi qadimgi farqlari yo‘qolib ketdi. Qadimgi fors tilidagi martiya mard, odam so‘zini qiyoslab ko‘ramiz:

qadimgi fors tili o‘rta fors tili

	Birlik	Son
Bosh kelishik	martiya	marb (a)
Qaratqich kelishik
Jo‘nalish kelishik	martiyahya	marb – marb
Tushum kelishigi	martiyam	marb
Atov kelishik	martiyam	marb

Fleksiyaning tuzilishi analitik vositalarning (predlog, poslelog, qo‘shma fe’llarning yasalishi va h.k.) rolini oshirishiga olib keldi, flektiv morfologik struktura (qurilma)larning buzulishi va analitik shakllarning rolini oshishi Qadimgi Eron til holatidan O‘rta Eron til holatiga o‘tish jarayoni asosiy omillardan hisoblanadi.

O‘rta Eron tillar davri

O‘rta Eron til davri eroniy tillar tarixidan qadimgi va yangi eroniy tillar davrini bog‘lovchi bo‘g‘in hisoblanadi. Bu davr eroniy tillarining qadimgi umumjamoa holatdan uzoqlashishi bilan xarakterlanadi. O‘rta eroniy til davrida Markaziy Osiyo va eroniy xalqlari tarixida ikki muhim tarixiy voqe’alik ro‘y bergan.

1. 
   Davrning boshlanishi Aleksandr Makedonskiyning sharqqa yurishi va Ahamoniylar sulolasining yemirilishi.
   
2. 
   Davrning tugashi – arablarning bostirib kelishi va Eron va Markaziy Osiyoning arab xalifati tarkibiga kirishi va islom dinining tarqalishi.
   

Ahamoniylar sulolasini ag‘darib tashlagan Iskandar Zulqarnayn sulolasi ham uzoq yashamadi. Iskandar vafotidan (er.avv. 323-y.) so‘ng uning lashkarboshlari mustaqil davlatlar tuza boshladilar. Eron va Markasiy Osiyoda Selekv boshchiligida Selevkidlar davlati barpo etildi.

Slevkidlar ham bunday katta hududda uzoq hukumronlik qila olmadilar. Er.av. 250-yilda bu hududda Baqtriya va Parfiya kabi ikki katta davlat vujudga keldi. Unchalik kuchli markazlashmagan Baqtriya davlati hududida Grek-baqriya podshohligi yuzaga kelib, unga Markaziy Osiyoning So‘g‘d, Marg‘iyona, hozirgi Afg‘onistonning Ariya, Araxoziya, Drangiona va Hindistonning shimoliy-g‘arbiy qismlari bo‘ysundirildi.

Eron va Markaziy Osiyoda muhim rol o‘ynagan davlatlardan biri Parfiya edi. Bu davlatning barpo bo‘lishida O‘rta Osiyolik yerlik daha qabilasining boshlig‘i Arshakning kelgindilarga qarshi qo‘zg‘oloni sabab bo‘ldi. Natijada u Arshakidlar sulolasiga asos soldi. Arshakidlar podshohligi parfyanlar sulolasiga taqriban besh asr boshchilik qildi. Ular eramizdan avvalgi I asrlarda Selevkidlar va Grek-baqtriya podshohligiga qarshi muvaffaqiyatli urushlar olib borib, deyarli tamom Eron hududini Mesopotamiya past tekstligining anchagina qismini o‘zlariga bo‘ysundirdilar. Parfiya davlatining birinchi poytaxti Ashxabod shahridan 8 km narida joylashgan Nisa shahrida edi. Parfiyanlarning g‘arbga qarab yurishi natijasida er.avv. II asr o‘rtalarida Tigr daryosi bo‘yida ulkan harbiy lager qurildiki, uning avvalgi nomi Ekbatan edi. Keyinchalik bu shaharning nomi Bag‘dodga aylantirildi. Xitoy, Hindistondan tortib O‘rta yer dengizigacha bo‘lgan savdo yo‘li aynan shu Parfiya davlati hududidan o‘tar edi.
Sososniylar sulolasi

Parfiya hukmronligi eramizning III asrlarida fors viloyatidan chiqqan Sosoniylar sulodasi tomonidan yo‘qotildi. qudratli Sosoniylar to‘rt asrdan ortiq hukumronlik qildi. Sosonidlar davlati o‘zining eng gullagan davrida (VI asr o‘rtalari) Ahamoniylar davlatiga qarashli hamma yerlarni o‘ziga bo‘ysundirgan edi. Shuning uchun Sosoniylar podshohlari o‘zlarini “Sah-i eran yb aneran” ya’ni «Sar Irana i ne Irana» (Eron va g‘ayri Eron podshohi) deb ataganlar. Shunday qudratli davlatning asosi bo‘sh edi, chunki bunday katta maydonda yashagan turli tillarda so‘zlashuvchi xalqlar bir birlari bilan ittifoq bo‘lmay, o‘zaro nizolashib turardilar. Bu esa arablarning 651-yilda Eronni osongina bosib olishiga imkon yaratib berdi.

Sak, toxar va eftalit qabilalarining kuchayishi. Xorazmning roli

Markaziy Osiyoda shu paytda tarixiy voqealar boshqacha tus olgan edi. Er.avv. II asr o‘rtalarida janubiy-g‘arbdan gunlarning tazyiqi ostida eroniyzabon sak va tohar qabilalari Amudaryoning yuqori va o‘rta oqimi bo‘ylariga joylashib Grek-baqtriya podshohligini yemirilishida ishtirok etadilar (er.avv. 130-yillarda). Grek-baqtriya hududiga ko‘chib borgan sak va toxarlar bu yerlarga o‘z nomlarini berib, uni Toxariston deb ataganlar. Sak qabilalarining ayrim guruhlari janubga tomon yanada ichkari kirib, Xolmad daryosi va Homun ko‘li bo‘ylarigacha yetib borganlar. Bu viloyatning nomi Svistan – sistan (qadimgi Darangiana) hozirgacha bu etnik nomini saqlab qolgan (sakastan – sejestan – seistan). Bu qabilalar ichida yirik Kushon sulolasi vujudga kelib, u eramizning I-II asrlarida O‘rta Osiyo hozirgi Afg‘oniston, Kashmir va Hindistonning shimoliy-g‘arbiy qismlarini o‘z ichiga olgan.

O‘rta Osiyoning siyosiy hayotida Xorazm ham muhim rol o‘ynagan, u eramizning III asrida Kushon davlatidan butunlay ajrab chiqib, o‘z mustaqil siyosatini yurgiza boshlagan.
Markaziy Osiyodagi turkiy zabon ko‘chmanchi qabilalar. So‘g‘dlar

O‘rta Osiyoda eftalitlarning hukumronligi bir asrdan ko‘proq davom etadi. Eramizning 563-567-yillari Janubiy Sibir, Mo‘g‘uliston, Markaziy Osiyoda turk xoqoniyatini o‘rnatgan turkiyzabon ko‘chmanchi qabilalar tomonidan eftalitlar davlati ag‘darib tashlandi. Shu davrda O‘rta Osiyoda iqtisodiy va madaniy hayotda muhim rol o‘ynagan So‘g‘dlar Xitoydan Vizantiyaga o‘tuvchi «Buyuk ipak yo‘li»da savdo ishlarini rivojlantirishda muhim hissa qo‘shdilar. Ma’lumki, «Buyuk ipak yo‘li» Xitoydan Yettisuv, Sharqiy Turkiston va Farg‘ona orqali o‘tgan, Ikkinchi yo‘l Pamir tog‘lari orqali ham bo‘lgan. So‘g‘dlar O‘rta Osiyoda avval eftalitlar, so‘ngra Turk hoqoniyati hukm surgan bo‘lsa ham ular asosan iqtisodiy va diplomatik sohalarda ilg‘orlikni qo‘lda saqlab qoldilar. O‘rta Osiyoda olib borilgan arxeologik qazishmalar shu davrda madaniy hayot qanchalik yuqoriligidan dalolat beradi.

Eron va O‘rta Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishi

VII asrning boshlarida Arabiston yarim orolida vujudga kelgan Arab xalifatligi shu asrning oxirida Sosoniylar Eronini zabt etgach, bir necha o‘n yilliklar davomida O‘rta Osiyoni ham bosib olishdi. Islom dini huddi Erondagidek O‘rta Osiyoda ham keng tarqaldi.

Janubiy Rossiya va shimoliy Kavkazdagi eroniyzabon qabilalar

Shimoliy Qora dengiz va Kavkaz oldi hududlariga eramizdan avvalgi I ming yilliklarda ko‘chib borgan eroniyzabon qabilalarning taqdiri O‘rta Osiyoda qolgan qardoshlariga nisbatan boshqacha bo‘ldi. Eramizning I asr boshlarida skif-sarmat qabilalari janubiy Rossiya va shimoliy Kavkazga ko‘chib borib, uerda juda qiyin tarixiy voqealikni boshdan kechirishdi. Ayrim skif-sarmat qabilalari (Tarixiy manbalarda ularni alanlar deb ataganlar) etnik qabilalarning ko‘chishi davrida Armaniston va Midiyada (eramizning I-II asri) Qrimda (eramizning III asridan boshlab) Dunay daryosi vohalariga (eramizning IV asri) va asrimizning V asrida Ispaniya va Shimoliy Afrikaga yetib borganlari haqida antik manbalarda ma’lumotlar bor. Shunday katta maydonga tarqab ketgan bu qabila a’zolari tezda yerlik aholi bilan assimilatsiyalashib, o‘zlarining eroniy tillarini yo‘qotib yuborganlar. Ayrim manbalarda ta’kidlanishicha, Don daryosi atroflarida va shimoliy Kavkaz yerlarida yashovchi ayrim (alan) skif qabilalari eroniy dialektlarda gapirishishni davom ettirganlar. Bular Sharqiy Yevropaning tarixida muhim rol o‘ynaganlar. Bu haqda rus, arman, gruzin manbalarida ma’lumotlar bor. Ularda alanlar asa, yasa, o‘sa nomlari bilan tilga olindilarki, bular hozirgi osetinlarning ajdodlaridir. Buni akad. V.F.Miller va boshqalar o‘z ilmiy asarlarida isbotlaganlar.

Tayanch iboralar

Flektiv tizim, grammatik qo‘shimchalar, reduksiya holati, morfologik struktura (qurilma).

Savollar

1. 
   Qadimiy eroniy tillar qanday grammatik xususiyatga ega edi?
   
2. 
   O‘rta eroniy tillarning soddalashuviga nima sabab bo‘ldi?
   
3. 
   O‘rta eroniy tillar davrida qanday tillar mavjud edi?
   
4. 
   O‘rta eroniy til davrining boshlanishi nima bilan xarakterlanadi?
   

IX. MAVZU
ISH REJASI:

1. 
   Tarixiy yozma manbalar.
   
2. 
   Oromiy yozuv.
   
3. 
   Hind yozuvi.
   
4. 
   Yunon yozuvi.
   
5. 
   O‘rta eroniy tillarning yodgorliklari.
   

Tarixiy yozma manbalar

Eron va O‘rta Osiyoning iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotiga oid ma’lumotlar eroniyzabon xalqlardan boshqa yunon, lotin, armen, suriya, xitoy, qadimgi hind qadimgi turk va arab yozma manbalarida uchraydi.

O‘rta eroniy til davrining yozma yodgorliklari

O‘rta eroniy til davri yodgorliklarining yozuv turi xilma xildir. U davrda uch yozuv turidan foydalanishgan:

1. 
   oromiy alifbosi asosidagi yozuv;
   
2. 
   hind alifbosi asosidagi yozuv;
   
3. 
   yunon alifbosi asosidagi yozuv.
   

Bu davrning aksariyat yodgorliklari oromiy yozuvi asosidagi alifboda yozilgan. Oromiy yozuvi va oromiy tili Ahamoniylar sulolasi davrida devonxonalarda ham qo‘llanilgan. Bu sulolaning yemirilishi natijasida mixxat ham to‘la iste’moldan chiqdi. O‘sha davrda oromiy yozuvining variantlaridan Eron, O‘rta Osiyo, Baqtriya, Hindistonning shimoliy-g‘arbiy maydonlari, Zakavkaze (Armaniston, Gruziya) Kichik Osiyo va Misr hududlarida keng foydalanishgan. Ko‘pgina mamlakatlarda yerli xalq tillarini (parfyan, so‘g‘d, xorazm, qadimgi arman, qadimgi gruzin) aks ettirish uchun ham qo‘llanilgan. Albatta, bunda oromiy yozuvining asl nushasiga turli qo‘shimcha elementlar qo‘shilgan. Xatto toshga, tangaga yozilgan yozuvlarda xarflar ko‘rinishi ham turlicha bo‘lgan. Parfyanlar podshohligi davrida Avesto ham shu oromiy yozuvining biror variantida yozilganiga asos bor, lekin bu nusha yo‘qolib ketgan. Shu alifbo asosida Sosoniylar davrida keng rivoj topgan o‘rta fors yozuvi ham maydonga kelgan. O‘rta fors yozuvidan tosh, tanga idishlar va asosan, otashparastlarning diniy kitobi Avestoni va badiiy adabiyotini yozuvda aks ettirishda foydalanishgan. Bu yerda shuni alohida ta’kidlash kerakki o‘rta fors yozuvi va o‘rta fors tilini ko‘pkina sharq olimlari va ularga ergashgan g‘arb olimlari ham odatda pahlaviy yozuvi va pahlaviy tili deb noto‘g‘ri atashadi. Chunki pahlaviy so‘zi parfiyan so‘zidan kelib chiqqan (Qadimgi fors tilida pardava parfiya yo parfiyaviy – o‘rta fors tilida pahlav. Bundan nisbiy sifat yasalsa o‘rta fors tilida pahlavik pahlavir – pahlavi – hozirgi fors tilida pahlavi). Pahlaviy nomi ostida balkim parfyan tili va parfyan yozuvi tushunilgan bo‘lib, asta-sekin o‘rta fors tili va o‘rta fors yozuvi Eronda keng tarqalgandan so‘ng «pahlaviy» termini shu ma’noda qo‘llanilgan bo‘lsa kerak. Arablar iste’losidan keyin o‘rta sharq olimlari, Firdavsiy, Ibn-al-Mukaffa, Istaxri, Ibn Xardak va boshqalar arab tiliga qarama-qarshi o‘laroq «pahlaviy» terminini qadimgi fors tili va qadimgi fors yozuvi o‘rnida qo‘llashgan. O‘rta asr qomuslarida «pahlaviy» terminiga turlicha talqinlar berilgan.

Oromiy yozuvi asosidagi yozuvlar asta-sekin Amu-daryo va Zarafshon vohalariga ham tarqalgan. Buning asosida Xorazm va So‘g‘d yozuvlari ham yaratilganki, u arablarning bostirib kelgunga qadar iste’molda bo‘lgan. So‘g‘d tili «Buyuk ipak yo‘li»da asosiy ish tili bo‘lgani uchun So‘g‘d yozuvlari Mo‘g‘ulistongacha yetib borgan. Xatto uni sharqiy Turkistonda yashovchi uyg‘urlar ham qabul qilishgan. So‘g‘d yozuvlari yo‘nalishini o‘zgartirib, uni avval mo‘g‘ullar keyin manjurlar ham qabul qilishgan. Agar So‘g‘d yozuvi o‘ngdan chapga gorizantal yozilgan bo‘lsa, mo‘g‘ul va manjurlar vertikal holatda tepadan pastga yozishgan. Natijada, So‘g‘d yozuvi O‘rta yer dengizidan to Tinch okean qirg‘oqlarigacha yetib borgan.