O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi

1 -jadval 
Geosferalarning kimyoviy tarkibi 
 
Kimyoviy 
elementlar 
Granit 
qatlami 
Bazalt 
qatlami 
Litosfera 
(16-20 
kilometr-
gacha) 
Yerning 
umumiy 
kimyoviy 
tarkibi 
0 
47,59 
44,24 
46,8 
27,71 
Si 
27,72 
23,24 
27,3 
14,53 
Al 
8,13 
8,46 
8,7 
1,79 
Fe 
5,01 
8,76 
5,1 
29,76 
Ca 
3,03 
6,51 
3,6 
2,32 
Na 
2,85 
2,35 
2,6 
0,38 
K 
2,60 
1,28 
2,6 
0,14 
Md 
2,09 
3,73 
2,1 
8,69 
Ti 
0,63 
0,83 
- 
0,02 
C 
0,09 
- 
- 
0,04 
S 
0,05 
0,10 
- 
0,64 
P 
0,13 
0,20 
- 
0,11 
Mn 
0,04 
0,25 
- 
0,07 
Cn 
- 
- 
- 
0,20 
Ni 
- 
- 
- 
3,46 
Boshqa 
elementlar 
0,04 
0,05 
1,2 
0,14 
Barcha 
elementlar 
100 
100 
100 
100 
Ilmiy 
kosmogoniyada 
Quyosh 
atrofidagi 
bulutligining 
(tumanligining) kelib chiqish masalasi o’ta murakkab muammo 
hisoblanadi. Hozirgi vaqtda Quyosh tizimidagi planetalarni hosil 
qiluvchi birlamchi bulutlikning (tumanlikning) hosil 
bo’lishi to’g’risida 
 
2 
– ma‘ruza. Mavzu: TABIIY MINYeRALLAR HAQIDA 
ASOSIY MA‘LUMOTLAR 
Reja: 
 
2.
1.Umumiy ma‘lumotlar 
2.2.Tabiiy minerallarning hosil 
bo’lish sharoitlari 
2.3.Minerallarning fizik xususiyatlari 
2.4.Minerallarning tasnifnomasi 
 
Adabiyotlar: 7,10, 14, 15, 17, 20, 21, 23, 24, 26, 33, 36, 37, 40,
48, 49, 52, 54, 64, 68, 79, 81, 82, 83. 
Tayanch iboralar: minerallar, kristall va amorf minerallar, 
endogen, ekzogen va metamorfik minerallar, kristall agregatlar, 
psevdomorfozalar, minerallarning qattiqligi, Moos shkalasi. 
2.1.Umumiy ma‘lumotlar. Kimyoviy elementlar yer po’stida sof 
holatda deyarlik uchramaydi, ular doimiy 
tarkibga ega bo’lgan kimyoviy 
birikmalar hosil 
qiladi. Tarkibi va tuzilishi bir xil bo’lgan, yer po’sti 
ichkarisida va yuzasida sodir bo’ladigan turli-tuman jarayonlar 
natijasida hosil 
bo’lgan kimyoviy birikmalar hosil qiladi. Tarkibi va 
tuzilishi bir xil 
bo’lgan, yer po’sti ichkarisida va yuzasida sodir 
bo’ladigan turli-tuman jarayonlar natijasida hosil bo’lgan tabiiy 
kimyoviy birikmalar minerallar deyiladi. Minerallar sun‘iy yo’l bilan 
ham olinishi mumkin. Yer po’stining turli qismlarida ma‘lum fizik-
kimyoviy sharoitlarda-bosim, harorat va turli miqdordagi eritmalar 
ta‘sirida va ishtirokida hosil bo’lgan minerallar, faqat shu sharoit uchun 
o’zgarmas va barqaror hisoblanadi. Ko’pgina hollarda sharoit o’zgarishi 
bilan ular o’zgaradi yoki yangi sharoitga xos bo’lgan yangi mineral 
birikmalarini hosil qiladi. 
Minerallar yakka kimyoviy elementdan (oltingugurt, olmos, 
grafit, sof, tugma, mis) yoki qator elementlarning (kvarts, slyuda, 
ortoklaz) kimyoviy birikmalaridan tashkil topishi mumkin. 
Hozirgi vaqtda 5000 do
na mineralning nomi ma‘lum. Ulardan 
taxminan 2500 tasi mustaqil minerallar hisoblanadi, qolganlari esa 
ularning boshqa ko’rinishlariga yoki sun‘iy yo’l bilan olingan kimyoviy 
birikmalarga kiradi. 
Bu minerallarning ko’pgina qismi yer po’stida kamdan-kam 
uch
raydi va faqat 50 ga yaqini keng tarqalgan va tog’ jinslarini hosil 
qiluvchi minerallar hisoblanadi. 
13 
16 

---

ikkita asosiy gipoteza mavjud. Ulardan biri Quyoshning atrof koinotdan 
jismlarini tortib olishidan, ikkinchisi Quyosh va Quyosh tizimidagi 
planetalar birga bir vaqtda bir xil gaz-
chang yig’indilaridan hosil 
bo’lganligini taxmin qiladi. 
Akademik O.Yu.SHmid
t gipotezasiga ko’ra, Quyosh olam 
bo’shlig’idagi harakati jarayonida gaz-chang bulutliklaridan iborat 
bo’lgan yulduzlar oralig’idagi jismlarni o’ziga tortib olgan. Bu 
bulutliklar vodorod gazsimon, asosiy qismi muzlardan iborat bo’lgan 
qattiq zarralardan tashkil topgan. Tosh va metall jismlar ham mavjud 
bo’lgan. Tosh va muzdan iborat bo’lgan qattiq zarralardan Quyosh 
tizimining ko’pgina jismlari hosil bo’lgan. Quyosh atrofidagi 
bulutliklardagi qattiq zarralarning to’qnashuvi natijasida ular bir-birlari 
bilan 
yopisha boshlagan va bulutlikning o’zi esa yassi, zichligi ortgan 
qatlamga aylangan. Katta jismlardan planeta va boshqa kosmik jismlar 
hosil 
bo’lgan. Planetalar hosil bo’lishi jarayonida, bir-birlari bilan 
to’qnashgan ayrim zarralar tezligini katta miqdorda yo’qotib umumiy 
bulutlik yig’indisidan uzoqlashgan. Bu zarralar planetalar atrofida 
aylana boshlaydi, so’ngra esa ular yig’ilib yo’ldoshlarni hosil qiladi. 
O.Yu.SHmidtning gipotezasiga ko’ra Yer va boshqa planetalar 
birlamchi sovuq jismlar bo’lgan, so’ngra Yerning ichki issiqligi 
radioaktiv elementlarning parchalanishi natijasida hosil 
bo’lgan. 
Akademik A.G.Fesenkov Quyosh va boshqa planetalarning hosil 
bo’lishini yulduzlarning paydo bo’lishi muammosi bilan birgalikda 
ko’rib chiqadi. Gallaktikadan tashqarida joylashgan tumanliklarning 
tuzilishini o’rganish hozirgi kunda ham yulduzlar hosil bo’layotganligini 
ko’rsatdi. Yulduzlar gaz-chang tumanliklarida joylashgan diffuzion 
jismlarning quyuqlashuvidan paydo bo’ladi. Ayrim tumanliklarda 
quyuqlashgan gaz-chang 
yig’indilarining mavjudligi kuzatiladi. Ayrim 
yig’indilarning parchalanishi va ulardan yulduzlarining hosil bo’lishi 
ma‘lum bo’ldi. Yulduz jismlarining dunyo bushlig’iga yoyilish jarayoni 
ham isbotlandi. 
V.G.Fesenkov, Quyosh va planetalar qattiq yassi disk shaklidagi 
yulduzlar oraligidagi gaz-chang 
yig’indilaridan (kuykalaridan) hosil 
bo’lgan deb hisoblaydi. Avvalo katta massaga ega bo’lgan va hozirgi 
vaqtga nisbatan tezrok aylanadigan Quyosh hosil 
bo’lgan. So’ngra esa 
aylanish tezligi katta bo’lganligi uchun gaz-chang jismlarining juda ko’p 
qismi markaziy yig’indiga qo’shila olmagan va uning ekvator qismidan 
ajralib tumanlik markazidan uzoqlashib borgan. Bu ajralgan qismlarning 
harakati markaziy yig’indining harakatini qaytargan. 
Markaziy yig’indidan tashqaridagi gaz-chang jismlarining asta-
sekin zichlanishi Quyosh tizimining hozirgi vaqtda mavjud planetalarini 
hosil 
bo’lishiga olib kelgan. 
Hozirgi davrdagi tasavvurlarga ko’ra Quyosh tizimi jismlari 
fazoda birlamchi sovuq va gazsimon materialning yig’ilishi va 
zichlanishi natijasida Quyosh va birlamchi planetalar paydo bo’lguniga 
qadar shakllangan. Asterioid va meteoritlar yer guruhhiga kirgan 
planetalar uchun, kometa va meteorlar esa gigant planetalar uchun ilk 
(dastaval) mahsulot hisoblanadi. Yerni hozirgi vaqtdagi qobiqli 
tuzilishining shakllanishi birlamchi gomogen (bir xil tarkibli, tuzilishi) 
moddalarning og’irligiga bog’liq ravishda differentsiatsiya jarayoni 
bilan bog’lanadi.