O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3.2.Magmatik tog’ jinslari. Magmatik yoki otkindi tog’ jinslari
magmaning sovib qotishi va kristallanishidan hosil bo’ladi. Magmaning qaerda – yer po’stining ichkarisidami yoki yuzasidami sovib qotishiga qarab ikki xil turdagi, intruziv (er ichkarisida sovib qotgan jinslar) va effuziv (oqib chiqib sovib qotgan) tog’ jinslariga bo’linadi. Intruziv yuzalarga yoggan yomg’ir yoki erigan qorlar nurashdan parchalangan mayda zarrali jinslarni yupqa parda ko’rinishida to’yintiradi. To’yingan parda o’z og’irligi ta‘sirida yuza bo’ylab harakat qiladi. Og’irlashgan suv pardasi bilan harakat qilayotgan jins zarrachalari qiyalikning pastki tekis va yotiq yerlariga yotqiziladi. Bu jarayon ko’p marta qaytalanadi va qiyaliklarning ostki qismlarida delyuvial shleyfni hosil qiladi. Shleyfning qiyaligi shunchalik kichik bo’ladiki, unda yomg’ir suvi oqimlar og’irlik kuchini yengib harakat qila olmaydi. Yomg’ir suvlarining kuchi juda kichik bo’lganligi uchun ular faqat nurashdan hosil bo’lgan juda mayda zarralarni yuvadi. Shuning uchun delyuvial jinslar odatda qumoq tuproq va gilli tuproqlardan tashkil topadi. Ayrim hollarda ularning tarkibida qiyaliklardan dumalangan (surilgan) yirik jins bo’laklari ham uchrashi mumkin. Jarliklarning hosil bo’lishi. Tog’ jinslarining vaqtincha hosil bo’ladigan oqimlar bilan yuvilishi yerlarning uyilishiga olib keladi. Yomg’ir yog’ishi qaytalanishi bilan vodiy yonbag’ridagi o’yilmaning chuqurligi ortib boradi va qiyalik bo’yicha yuqoriga va pastga o’sib boradi. O’yilma balandlikning yuqorisiga yetgandan so’ng tik devor hosil bo’ladi va yig’ilgan suvlar sharshara ko’rinishida oqib tusha boshlaydi. Natijada yuvilish te zlashadi va uyilma o’rnida jarlik hosil bo’ladi. Jarliklarning o’z tagini yuvishi erroziya bazisigacha davom etadi. Jarlikning quyi qismidagi eng pastki sathi yoki jarlik daryoga, ko’llarga qo’yilsa ularning sathi jarlikning erroziya bazisi hisoblanadi. Jarlikning yuqori qismlari shu hududdagi eng baland sathga yetganda, undan oqadigan suvning miqdori ortmay qo’yadi va jarlik o’sishdan tuxtaydi. Jarlik o’sishdan to’xtagandan so’ng uning ko’ndalang kesimi tekis yotiq shaklga esa bo’ladi, ya‘ni jarlik muvozanat kesim shakliga ega bo’ladi, jarlik esa soyga aylanadi. Jarliklar ayniqsa O’zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston, Qirgizistonning tog’ oldi hududlarida kuchli va keng ko’lamda rivojlangan. Jarliklarning rivojlanishi xalq xo’jaligiga katta zarar yetkazganl iklari uchun ularni oldini olish maqsadida jarlik hosil bo’lgan yoki bo’lishi mumkin bo’lgan yerlarda daraxtlar o’tkaziladi va suv oqimining tezligini kamaytirish uchun turli xil to’siqlar quriladi. Sel oqimlari. Jarlik yerlarda kuzatiladigan erroziya jarayoni, tog’lik tumanlarda joylashgan soylar va daryolarda yana ham katta kuch bilan jadal rivojlanadi. Chunki bunday yerlarda bahor oylarida jala yomg’irlari bo’lgan va qor jadallik bilan erigan davrlarda, tarkibi katta hajmda maydalangan jinslar bilan to’yingan, katta kuchli oqim hosil 29 56 (otqindi) tog’ jinslari yuqori harorat va bosimli sharoitda magmaning sekin sovishidan hosil bo’ladi. Bunday sharoitda magmani tashkil qilgan zarrachalari yaxshi qirralangan kristallar va kristall zarralari ko’rinishidagi barqaror kimyoviy birikmalar hosil qilishga ulguradilar. Bunday tog’ jinslari uchun to’liq kristalli struktura xarakterlidir. Intruziv jinslarning tipik namunasiga granitlar, granodioritlar, dioritlar va boshqalar kiradi. Magma, lava ko’rinishida yer yuzasiga yoki okean, dengiz ostiga oqib chiqishi bilan o’zi hosil bo’lgan sharoitdan keskin farq qiladigan kichik bosim va harorat sharoitiga duch keladi. Bunday sharoitda, tez sovib qotish natijasida hosil bo’lgan effuziv jinslar to’liq kristallanib ulgurmaydi va shuning uchun ularning tarkibida turli miqdorda vulqon shishasi mavjud bo’ladi. Sovib qolgan, puffaksimon lavalarda, tashqi bosimning keskin kamayishi natijasida ko’p miqdorda gazsimon mahsulotlar ajralib chiqadi va ularning o’rnida yumaloq bo’shliqlar – g’ovaklar hosil bo’ladi. Bunday jinslarning tuzilishi hech qachon to’liq kristalli bo’lmaydi. Bu xolni liparit, kvartsli porfir, datsit, andezit tog’ jinslarida yaqqol ko’rish mumkin. Intruziv tog’ jinslari hosil bo’lish chuqurligiga qarab abissal (katta chuqurliklarda hosil bo’lgan) va gipabissal (kichik chuqurliklarda hosil bo’lgan) turlarga bo’linadi. Gipabissal jinslar hosil bo’lishi jarayonida magmaning harorati abissal jinslar hosil bo’ladigan sharoitga nisbatan, kichik bosim hisobiga tezroq pasayadi. Tashqi qiyofasi bo’yicha gipabissal jinslar effuziv va intruziv jinslar oralig’ida joylashadi. Magmatik jinslarni o’rganishda uning strukturasi va teksturasi katta ahamiyatga ega. Magmatik tog’ jinslarining strukturasi magmaning kristallanish sharoiti, uning tarkibi va uchuvchan, yengil birikmalarning mavjudligi bilan bog’liq. Kristallanish darajasi bo’yicha, to’liq kristalli- donali, to’liq kristalli-mikrodonali, yarimkristallik va shishasimon strukturalarga ajratiladi. To’liq kristalli-donali strukturalar katta chuqurlikda magmaning yengil uchuvchan komponentlar ishtirokida sekin sovib qotishidan paydo bo’ladi. To’liq kristalli-mikrodonali strukturalar magmaning kichik chuqurliklarda va ayrim hollarda yer yuziga oqib chiqishidan, kristallanishidan hosil bo’ladi. Yarim kristalli va shishasimon strukturalar magmaning yer yuziga oqib chiqib tez sovib qotishidan hosil bo’ladi. Donalarning nisbiy kattaligiga qarab tekis donali (donalar kattaligi teng) va notekis (donalar bir-biriga teng emas) donali strukturalarga ajratiladi. Tekis donali strukturali jinslarda kristall donalarining kattaligi nisbatan bir-xil balandlik bo’yicha saralanadi. Yirik (3-4 sm) zarralar 2-5 metr balandlikda, yirik donali qumlar 8-10 metr balandlikda, mayda qumlar bir necha o’n metr balandlikga, chang zarralari esa 1000 metr va undan ortiq balandlikga ko’tariladi va harakatlanadi. SHamol bilan ko’tarilgan gil, chang va qum zarralari o’n, yuz ming kilometrlarga olib ketiladi. Ularning to’planishi zarralarning kattaligi bo’yicha saralanish bilan bir vaqtda sodir bo’ladi. Eng yiriklari yer yuzasi bo’ylab yumalaydi va juda kichik to’siqlarga duch kelishi bilan o’z harakatini to’xtatadi. To’siqlar atrofida qum zarralarining yig’ilishi natijasida kichik qum do’ngliklari hosil bo’la boshlaydi. So’ngra bu qum do’ngliklari tez o’sa borib balandligi 30 metrlarga yetish mumkin. Bunday yoy shakli ko’rinishidagi qum tepaliklarini barxanlar deyiladi. Barxanlarning shamolga qaragan tomonining qiyaligi 8-140, shamolga teskari tomonining qiyaligi 30- 350 ga teng bo’ladi. Barxan guruhlari keng maydonlarda barxan tizmalarini hosil qiladi. Barxan yotqiziqlari aksariyat mustahkamlangan bo’lmaydi va sham ol yo’nalishi bo’ylab ko’chib yuradi. Ularning harakat tezligi yiliga bir-necha santimetrdan 7-12 metrga yetishi mumkin. Shamolning yo’nalishi o’zgarishi bilan qum tepalarining harakat yo’nalishi va shakli o’zgarib turadi. Dengiz, ko’l va daryo qirg’oqlarida joylashgan qumlarning shamol ta‘siridan harakatlanishi, tashilishi va sohil bo’ylab yotqizilishi natijasida cho’ziq qum uyumlari ya‘ni dyunalar hosil bo’ladi. SHunday qilib, shamolning harakati natijasida turli shakldagi qum uyumlari hosil bo’ladi va juda katta maydonlarni qoplaydi. Bunday maydonlar O’zbekiston, Turkmaniston va Qozogiston respublikalarining juda katta maydonlarini tashkil qiladi (Qoraqum, Kizilqum, Muyunqum saxrolari). SHamol keltirgan yotqiziqlarni eol yotqiziqlari deyiladi. Bu jinslar yotish holati bo’yicha qirqimda qiyshiq qatlamli, yotiq linzasimon, gorizontal qatlam shakllari ko’rinishini hosil qilib yotadi. SHamolning faoliyati xalq xo’jaligiga katta zarar yetkazadi, harakatlanuvchi qumlar ta‘sirida hosildor yerlarni, imorat va inshootlarni qum bosishi mumkin. Ko’chma qumlarni mustahkamlash uchun ildiz tizimi ko’p va chuqurga ketadigan o’t va daraxtlar ekiladi. Qumning harakat yo’liga sun‘iy to’siqlar quyilishi mumkin. Ayrim hollarda esa harakatlanuvchi qumlarga qotib qoluvchi eritmalar shimdirilib mustahkamlanadi. Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|