O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi

 
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR 
1. 
Yerning shakli to’g’risidagi dastlabki ma‘lumotlar kim tomonidan 
ilgari surilgan? 
2. Yerning geoid shakli deganda nimani tushunasiz? 
3. 
Yer po’sti qanday qismlarga bo’linadi? 
4. 
Yer po’sti Yer yuzasidagi qanday tog’ jinslaridan tashkil topgan? 
5. Bazalt qatlam haqida tushuncha bering? 
6. Geotermik gradient deb nimaga aytiladi? 
7. Yerning magnit maydoni Yerning xayotida qanday ahamiyatga ega? 
8. 
Yer po’stini tashkil qilgan tog’ jinslarining zichligi haqida ma‘lumot 
bering? 
9. 
Yer po’stining kimyoviy tarkibini ko’rsatuvchi jadvalni keltiring? 
10. 
Yerning paydo bo’lishi haqidagi dastlabki gipoteza kim
11. tomonidan yaratilgan? 
12. 
Yerning paydo bo’lishi haqidagi zamonaviy gipoteza haqida 
tushuncha bering? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
14 
15 

---

hosil 
qiluvchi minerallar, 10% dan kam bo’lsa ikkinchi darajali aktsessor 
minerallar deyiladi. Minerallar tog’ jinslarida birlamchi va ikkilamchi 
bo’lishi mumkin. Birlamchi minerallar tog’ jinsi bilan bir vaqtda paydo 
bo’ladi va ularning tarkibida deyarli o’zgarmagan holda saqlanib 
qoladilar. Ikkilamchi 
minerallar esa tog’ jinslari shakllanib bo’lganidan 
so’ng sodir bo’ladigan geologik jarayonlar natijasida hosil bo’ladilar. 
Tog’ jinsining ma‘lum bir turi uchun birlamchi bo’lgan minerallar, 
boshqas
i uchun ikkilamchi bo’lishi mumkin. Masalan: kaolinit (gilning 
minerali) granitlarda ikkilamchi mahsulot hisoblanadi, kimyoviy 
cho’kindilarda esa, birlamchi mahsulotdir. 
Tog’ jinslaridagi kristall donalarining shakli xilma-xil bo’lib, 
asosan minerallarning kristallanish qobiliyatiga va uning ajralib chiqishi 
tartibi bilan bog’liq. Tog’ jinslarining mineral tarkibini aniqlash, 
ularning tarkibiy qismini o’rganishga imkon bersa, tog’ jinslari qanday 
hosil 
bo’lgan degan savolga ularning strukturasi va teksturalarini 
o’rganish javob beradi. 
Tog’ jinsining strukturasi (ichki tuzilishi) tog’ jinslari tarkibiy 
qismining (mineral bo’laklarining) qattiqligi, shakli va o’zaro 
munosabati bilan bog’liq bo’lgan, tuzilishining o’ziga xos belgilarini 
ko’rsatadi. Tekstura tog’ jinsini tashkil qiluvchi mineral bo’laklarining 
fazoda joylashishi va taqsimlanishini ko’rsatuvchi belgilar yig’indisini 
ko’rsatadi. Jinslarning tashqi ko’rinishida tekstura katta masshtabdagi 
tuzilish belgilarini- 
qatlamlanganligini, g’ovakliligini, yaxlitligini 
ko’rsatadi. 
Tog’ jinslari hosil bo’lish sharoitiga (genezis) qarab shartli 
ravishda uchta sinfga bo’linadi. 
1.Magmatik yoki vulkan tog’ jinslari. Ular tabiiy silikat 
eritmalarining (magma, lava) sovushi va qotishi natijasida hosil 
bo’ladi. 
2.CHo
’kinditog’ jinslari. Ular yer yuzasida ilgari mavjud bo’lgan 
tog’ jinslari va minerallarning nurashi, so’ngra bu mahsulotlarning 
mexanik va kimyoviy yo’l bilan yotqizilishi, hamda organizmlarning 
hayot faoliyati yoki chirishi natijasida hosil 
bo’ladi. 
3.Me
tamorfik (o’zgargan) tog’ jinslari. Bu guruhdagi tog’ jinslari 
katta chuqurliklarda yuqori harorat, katta bosim va magmatik uchoqdan 
ajralgan gaz va bug’ mahsulotlarining magmatik, cho’kindi va ilgari 
metamorfizatsiyaga uchragan jinslarga ta‘siri natijasida hosil bo’ladi.