Oʻzbekistоn respublikasi оliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi r. I. Ismailov, R. M. Davlatov, M. B. Mamatqulova

90-rasm. Sirt-faol moddaning hajmiy konsentratsiyasi bilan uning sirt 
tarangligi orasidagi bogʻliqlik.
Umumiy ta‘rifga binoan sirt-faol moddalar molekulalari difil ravishda 
tuzilgan boʻlishi shart, ya‘ni moddaning bir qismi suvga nisbatan katta moyillik 
koʻrsatadigan guruhdan iborat boʻlishi kerak, sirt-faol moddaning bu qismini 
gidrofil guruh
deb ataladi, ikkinchi qismi (boʻlagi) uglevodorod radikallaridan 
tashkil topgan boʻlib, 
gidrofob guruh
deb ataladi. Bunday difil ravishda tuzilgan 
moddalar juda katta sirt-faollikka ega boʻladi. 
Spirt, fenol, karbon kislota, organik aminlar, sulfat kislotalar va ularning 
tuzlari va koʻpgina boshqa organik birikmalar mana shunday difil molekulalardan 
tuzilgan sirt-faol moddalar qatoriga kiradi.
Ularning tarkibidagi 
va hokazolar qutbli 
guruhlarni tashkil etadi. Sirt-faol moddalar asimmetrik tuzilishga ega. Ular suv-
havo, suv-uglevodorod (suv–yogʻ), suv-qattiq jism kabi sirtlarga yaxshi 
adsorblanadi. Sirt-faol moddanining (91-rasm,a) doira qismi qutbli guruhlarni, 
toʻgʻri chiziq qismi esa uglevodorod radikallarini bildiradi. Suv molekulalari 
orasidagi kogeziya kuchlari sirt-faol moddaning uglevodorod guruhlarini ikki faza 
orasidagi chegara sirtga yoʻnaltiradi. Molekulaning gidrofil qismi suvda, gidrofob 
qismi qutbsiz fazada boʻlganda izobar-izotermik potensial minimal qiymatga ega 
boʻladi (91-rasm,b). 

---

182 
91-rasm. Sirt-faol modda molekulasining tuzilishi (a) va sirtda 
joylashishi (b) sxemasi. 
Lekin ―sirt-faol modda‖ degan tushuncha bu kabi keng ma‘noda 
qoʻllanilmaydi, balki, ancha tor ma‘noda qoʻllaniladi. Umumtomondan qabul 
qilingan ta‘rifga koʻra sirt-faol modda molekulalari difil ravishda tuzilgan hamda 
ancha katta sirt-faollikka ega boʻlgan organik birikmalardan iboratdir. Bunday 
modda molekulasining bir qismi suvga nisbatan kuchliroq moyillik namoyon 
qiladi, bu qismini gidrofil guruh tashkil etadi; 2-qismi uglevodorod radikali boʻlib, 
u gidrofob guruhdan iborat. Spirt, fenol, karbon kislotalar, organik aminlar, 
sulfokislotalar va ularning tuzlari ana shunday difil molekulalardan tuzilgan.