O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi r. S. Razikov

Yongʻin va uning xususiyatlari 
Yonish mahsulotlari - bu yonuvchan moddaning kislorod 
bilan birlashishi natijasida hosil boʻlgan gazsimon, suyuq va 
qattiq moddalardir. Ularning tarkibi yonayotgan moddaning 
tarkibiga va uning yonish shartlariga bogʻliq.
Koʻpincha yongʻinlar asosan uglerod, vodorod, kislorod va 
azotni oʻz ichiga olgan organik moddalarni (yogʻoch, gazlama-
lar, benzin, kauchuk va boshqalar) yondiradi.
Ular yonganda, yuqori haroratlarda gazsimon holatda 
boʻlgan CO
2
, CO, H
2
O yonish mahsulotlari hosil boʻladi.
Yonish paytida ularning aksariyati qattiq yonish mahsulot-
larini hosil qiladi, ba'zilari dispers holatda hosil boʻladi, shuning 
uchun ular zich tutun shaklida havoga koʻtariladi. Tutun - bu 
yonish mahsulotlarining havo bilan aralashmasida toʻxtatilgan 
eng kichik qattiq zarralardan tashkil topgan dispers tizim.
Tutun zarralarining diametri 10
-4
va 10
-6
sm oraligʻida 
boʻladi. Kislorodga qoʻshimcha ravishda tutunda yonayotgan 
moddalarning parchalanish mahsulotlari va ularning qisman 
oksidlanishi (toʻliq boʻlmagan yonish mahsulotlari) boʻlishi 
mumkin. Bularga kuyikishdan tashqari uglerod oksidi, vodorod 
sulfidi, vodorod xlorid, azot oksidlari, spirtlar, aldegidlar, kis-
lotalar (shu jumladan gidrosiyan kislotasi) va boshqa moddalar 
kiradi. Ularning aksariyati tutundagi konsentratsiyasi etarlicha 
yuqori boʻlganda (masalan, qattiq moddalar yonayotganda) 
yonish qobiliyatiga ega.
Havo bilan aralashib, ular portlovchi aralashmalar hosil 
qiladi. Yongʻinlarni oʻchirishda, yonish sodir boʻlgan yopiq 
xonalarni ochgandan keyin portlash sodir boʻlgan holatlar 
mavjud.
Muayyan konsentratsiyalarda toʻliq va toʻliq boʻlmagan 
yonish mahsulotlari inson hayoti uchun xavf tugʻdiradi. Shunday 
qilib, CO
2
(karbonat angidrid)ning 3,5-4,0% ga teng konsen-

---

130 
tratsiyasi nafas olishdan yarim soat oʻtgach xavfli boʻlib qoladi 
va 8-10% tezda ongni yoʻqotish yoki oʻlimga olib keladi.
Uglerod oksidi CO kuchli zaharli gaz boʻlib, 0,4% 
konsentratsiyada nafas olganda oʻlim sodir boʻladi. Gaz 
almashinuvi past boʻlgan xonalarda (podvallar, omborlar va 
boshqalar) 
yongʻinlarda 
tutundagi 
uglerod 
atomlarining 
konsentratsiyasi sezilarli darajada 0,4% dan oshadi. Qurilishda 
plastmassalardan foydalaniladigan binolardagi yongʻinlardan 
chiqadigan tutunlar nafas olish uchun juda zararli moddalarni oʻz 
ichiga olishi mumkin.
Shunday qilib, linoleum yonganda vodorod sulfidi va 
oltingugurt, uretan yonganda - vodorod siyanidi (gidrosian 
kislotasi), viniplast yondirilganda - vodorod xlorid va uglerod 
oksidi, kapron yonganda - vodorod siyanidi hosil boʻladi.
Yongʻinlar turli sabablarga koʻra paydo boʻlishi mumkin. 
Ba'zi hollarda ularning paydo boʻlishi binolar va inshootlarni 
loyihalash va qurishda yongʻin xavfsizligi choralarini yoʻl 
qoʻygan buzilishlar bilan bogʻliq boʻlsa, boshqa hollarda yongʻin 
rejimini buzish natijasidir.
Yongʻinning 
xonalarda 
tarqalishi 
va 
yongʻinning 
davomiyligi binolar va inshootlarning yonuvchan elementlari-
ning mavjudligi va dizayn xususiyatlari, yonuvchan materiallar 
miqdori, yongʻin zonasiga havo oqimining shartlari ta’sir qiladi.
Yongʻin, sodir boʻlgan vaqtga koʻra, shartli ravishda 3