O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi r. S. Razikov

12. 3. Yonuvchan moddalarning yonish jarayoni va 
xususiyatlari 
Agar moddaning yonishi paytida sodir boʻladigan kimyoviy 
va fizik jarayonlarning mohiyati ma’lum boʻlsa, yongʻinga 
qarshi samarali chora-tadbirlarni amalga oshirish mumkin.
YONISH - bu issiqlik va yorugʻlikning ajralib chiqishi bilan 
kechadigan oksidlanishning kimyoviy reaksiyasidir. Yonish 
jarayonida qattiq yoki suyuq yonuvchi moddaning gaz holatiga 
aylanishi sodir boʻladi.
YONUVCHI MODDALAR - havodagi kislorod bilan tez 
birlashib, yonib ketadigan moddalar. Koʻpgina moddalarning 
yonishi havoda kamida 14-18% kislorod mavjud boʻlganda 
boshlanadi, kamroq kislorod bilan yonadigan juda koʻp 
moddalar bundan mustasno (uglerod disulfidi - 10,5%, asetilen - 
3,7%). Shu bilan birga, yonuvchan modda nafaqat kislorod bilan, 
balki boshqa oksidlovchi moddalar bilan ham oʻzaro 
ta’sirlashganda yonish sodir boʻlishi mumkin. Masalan, atsetilen, 
temir va boshqa moddalar xlor atmosferasida, magniy karbonat 
angidridda, mis - oltingugurt bugʻida va boshqalarda yonadi.
Yonish jarayoni faqat yonuvchan modda oksidlovchilar 
ishtirokida alangalanish haroratigacha qizdirilganda sodir 
boʻladi. Har bir moddaning oʻziga xos yonish harorati bor, u 
juda katta diapazonlarda boʻladi. Alangalanish harorati qanchalik 
past boʻlsa, moddaning xavfliligi shunchalik yuqori boʻladi. 
Shunday qilib, yogʻoch 295°C, koks - 600-700°C, yogʻ - 420°C, 
benzin - 390°C haroratda yonadi.

---

128 
ALANGALANISH - ochiq olov, elektr toki uchqunlari, 
radiatsion issiqlik, ichki kimyoviy jarayonlar va boshqalarning 
toʻgʻridan-toʻgʻri aloqasi natijasida yuzaga keladigan yonishning 
dastlabki momenti.
OʻZ-OʻZIDAN ALANGALANISH - yonuvchan moddalar 
bilan aloqa qilmaydigan tashqi issiqlik manbalari, ochiq olov 
yoki choʻgʻlanma yonish mahsulotlari ta’sirida yonuvchan 
moddaning yonishi. Moddalarning oʻz-oʻzidan alangalanish 
haroratiga oʻz-oʻzidan yonish harorati deyiladi.
Bu harorat doimiy emas. Bosimga, uchuvchi moddalarning 
tarkibiga va qattiq moddalarning nozikligiga bogʻliq. Bosim 
koʻtarilgach, yonuvchan suyuqliklarning oʻz-oʻzidan yonish 
harorati pasayadi.
Masalan, benzinning yonish harorati 1 kgk/sm
2
bosimda 
480°C, 10 kgk/sm
2
da - 310°C, 20 kgk/sm
2
da - 280°C, kerosin 
mos ravishda - 460, 250, 210°C da yonadi.
OʻZ-OʻZIDAN YONISH - atmosfera kislorodi bilan 
yonuvchan moddaning intensiv oksidlanish jarayoni. Oʻz-
oʻzidan yonish oʻz-oʻzidan alangakanishdan farq qiladi, chunki 
alangalanish tashqi issiqlik manbai ishtirokisiz sodir boʻladi.
Oʻz-oʻzidan yonish biokimyoviy, kimyoviy va fizik 
jarayonlarning bosimi ostida sodir boʻlishi mumkin, va organik 
moddalar, efir moylari va azot kislota ta’sirida yonadi.
CHAQNASH - bu berilgan olov yoki choʻgʻlanma jismning 
ta’siridan bugʻlar va gazlarning tez, qisqa muddatli yonishi. 
Mahsulotning yongʻin xavfini aniqlashda asosiy koʻrsatkich-
lardan biri hisoblanadi chaqnash nuqtasi - yonuvchan 
suyuqlikning bugʻlari havo bilan yonuvchan aralashmani hosil 
qiladigan harorat.
PORTLASH - yonuvchi gaz, bugʻ yoki changning katta 
massasini oksidlovchi bilan bir zumda yutib yuboradigan va 
mahsulotlarni yuqori haroratgacha qizdirish bilan birga boʻlgan 
yonish.

---

129