O`zbekstan Respublikası Joqarı ha`m orta arnawlı

İxitioftiriazis. Bul qa`wipli kesellik ten` kirpikli infuzoriya Ichthyophthirius multifiliis arqalı shaqırıladı. Bul ju`da` u`lken infuzoriya bolıp 500-800 mkm. lik u`lkenlikke iye bolıp denesi birqıylı kirpiksheler menen jabılg`an. Dene orayında yadro apparatı jatıp u`lken makronukleusi tag`a pishinde boladı. Tsitostom ju`da` kishkene bolıp denenin` aldın`g`ı aqırında jaylasqan. Tsitoplazmada ko`p sandag`ı as pisiriw ha`m qısqarıwshı vakuolleri tarqalıp trixotsistası bolmaydı. Bul infuzoriyalarda gialurontidoza fermentleri joqarı aktivlilikte bolıp kletka aralıq tsementlerin buzadı. Bul xojayinnin` toqıma qalın`lıg`ına parazittin` teren` kiriwine mu`mkinshilik beredi.

Bular epiteliyanın` buzılg`an kletkaları menen ha`m eritrotsitler menen awqatlanadı. İnfuzoriyalar tez awqatlanıw (trofont) waqtında o`sedi. Bulardın` tsitoplazmasında ko`p artıq glikogen ha`m neytral maylar toplanıp bul ko`beyiw da`wirlerinde jumsaladı. İnfuzoriyalar rawajlanıwdın` belgili da`wirlerinde xojayindi taslap sırtqı ortalıqqa shıg`adı. Bul jerde olar zatlarg`a (suw otlarına mallyuskanın` baqanshaqlarına ha`m t.b) otırıp intsistalanıp ko`beyiw tsistasın payda etedi. Qabıq penen qaplang`an bul tsistalarda tez izbe izlik penen bo`liniw na`tiyjesinde 2 mın`g`a jaqın qan`g`ımaylar payda bolıp u`lkenligi 30-40 mkm nan aspaydı. Bulardın` tsitoplazmalarında artıq glikogen ha`m maylar bolıp uzaq emes erkin ju`ziw da`wirinde energiya tiykarı boladı. Qan`g`ımaylarda joqarı ha`reketlengen gialuronidoza bolıp balıq u`stine sho`gip tez toqıma qalın`lıg`ına kirip belgili waqıttan keyin eresek infuzoriyag`a (trofontlarg`a) aylanadı. Bul qubılıs sırtqı ortalıqtın` ıssılıg`ına baylanıslı 3 ku`nnen 3 ha`ptege deyin sozıladı. Suwdın` ıssılıg`ı 25-27<sup>0</sup> S bolg`anda Ichthyophthirius multifiliis -tın` rawajlanıwına qolaylı jag`day du`ziledi. Ichthyophthirius multifiliis –te ken` arnawlı tarqalıp bolıp ko`p tu`rli balıqlarda parazitlik etip balıq ha`wiz xojalıqlarında ha`m akvariumlıq balıqlarda qa`wipli keselliklerdi tuwdıradı. A`sirese bul ixitioftiriazis keselligi karp tuwıslas balıqlarında awır o`tedi. Ayırım balıqlardın` denesinde infuzoriyalar ju`da` ko`p bolıp esapsız aq daqlar ko`rinedi. Ju`da` ko`p za`lellengen bo`limlerde teri tu`sip, sag`aqları qansızlanıp ha`m tez buzıladı. Parazitler ko`z ga`wharında bolıp balıqtı soqır etedi. Karp balıqlarının` lichinka, shabaqları ha`m kishkentayların o`siriwshi ha`wizlerde 90-100% ke deyin bul keselliklerden o`lip ketedi.(23- su`wret).

23-su`wret . Ten`irkipli Ichthyophthirius multifiliis.

A-İxtioftirius penen za`lellengen balıq ; B-palintomiya aldınan trofonttın` ulıwma ko`rinisi; İxtioftiriustın` tirishilik tsiklı; 1-balıq terisindegi eresek parazit, 2-balıqtı tastag`an parazit, 3-ko`beyiw tsistası, 4-qang`ımaylardın` (tomit) tsistadan shıg`ıwı. G.D-trofontlardın` toxımalarda ornalasıwı (tu`rli avtorlardan).

Emlew ilajları ushın balıqlardı xinnalıq duzdın` 0,002% lik elsiz eritpesine, tripto flabina-nın` 0,001% ha`m t.b eritpelerge salıp qan`g`ımaylardı o`ltirip invaziyanın` ku`sheyiwin basıw kerek. Sonday-aq profilaktikalıq ilajlar bir qansha a`hmiyetli boladı. Uwıldırıq shashıwshı ha`wizlerden invaziyanı alıp ju`riwshi u`lken o`ndiriwshi balıqlardı waqtında bo`leklep emlew kerek. Balıq o`siriwshi ha`wizlerge jabayı balıqlardı kirgizbey, suwdın` ag`ısın jaqsılaw kerek ha`m jas balıqlar ushın jaqsı awqatlıq molshılıg`ın du`ziw ju`da` a`hmiyetli ilajlardın` biri bolıp esaplanadı.

Dekorativlik balıqlardın` qa`wipsizligin saqlaw ushın akvariumlarg`a ta`biyg`iy suwlardan suw otların, taslardı, baqanshaqlardı ha`m t.b. tikkeley a`kelip salmaw kerek.

Do`n`gelekkirpikliler (Peritricha) klasının` trixodinida tuwısına kiretug`ın Trichodina nigra, Trichodina siluri, Trichodina domerguei, Trichodina luciopercae, Trichodina rectangle, Trichodinella epizootica dushshı suw ha`m ten`iz balıqlarının` sag`ag`ında, dene u`stilerinde, qalashlarında, awız ha`m murın quwıslıqlarında parazitlik etip trixodiniazis keselliklerin tuwdıradı. (22-su`wret).

Bulardan Trichodina nigra dunya ju`zi, ko`binese karp tuwıslas balıqlardın` terisinde, qalashlarında, sag`aqlarında parazitlik qıladı. Denesi diska ta`rizli joqarısı ko`terin`ki.

Dene diametri 30,7-102,8, onın` biyikligi 14,0-30,0, jabısıwshı diskasının` diametri 27,0-69,0, venchiktin` sırtqı diametri 15,0-61,5, ishkisi 17,0-40,0 mkm. Sırtqı o`simshesinin` uzınlıg`ı 2,9-10,5, ishkisi 3,8-15,0, tisshelerinin` ortan`g`ı bo`limi eni 0,9-4,0, onın` uzınlıg`ı 3,5-11,0 mkm. Venchikte 17-33 tissheler bar ha`r bir tisshege 8-16 jabısıwshı diskanın` sızıqları tuwrı keledi. Shetki perdeshenin` eni 2,5-6,0 mkm. Sırtqı ha`m ishki o`simshelerinin` qatnası 0,74-1,54. Makronukleustin` diametri 25,7-57,2, onın` juwanlıg`ı 4,2-7,3 x kesigi 4,3-21,5 mikronukleus u`lkenligi 1,0-4,2x 9,4-12,5, G`uG` kesimi-2,9-34,3 mkm. unamlı ornalasqan. Adarollıq spiral yamasa oram 380-390°.

Bul parazit karp ha`m sho`p jewshi jas balıqlardın` qırılıp ketiwine sebepshi boladı.

Bulardan basqa ju`da` awır geyde o`limge alıp keletug`ın kesellikti balıqlarda teride ha`m sag`aqta bolatug`ın trixodinalar (Trichodina domerguei ha`m t.b) shaqıradı. İnfuzoriyalardın` jabısıwı ha`m ha`reket etiwi na`tiyjesinde mexanikalıq titirkeniw bolıp sag`aq epiteliyasının` kletkaları a`dep ko`p silekey bo`lip shıg`arıp ha`m o`lip tez tu`lep tu`sedi. Trixodinalardın` jabısqan jerlerinde geyde qan ag`ıw bayqaladı. Bul qubılıslar a`sirese balıq xojalıg`ında o`siretug`ın karp, aq amur ha`m basqa balıqlardın` jasları ushın ju`da` qa`wipli.

Awırıw balıqlardın` ku`shli za`lellengen jerlerinde aqshıl daqlar bolıp bul bo`limde teri tu`sedi ha`m dem alıw buzıladı. Qalash shetleri tilkimlenip qunıq bolıp ko`rinedi. Barlıq denesi ılaylang`an silekeyli qabat penen epiteliyanın` o`lgen kletkaları menen ha`m ko`plegen trixodinalar menen jabıladı ha`m balıq 1-7 ku`n ishinde o`ledi. Epizootiya qa`wpinen qutılıw ushın jas balıqlardı ha`wizlerde tıg`ız qoymaw kerek, balıqlar ushın jetkilikli awqatlıq tiykardı ha`m ha`wizdin` ag`ısın jaqsılaw kerek boladı.

Parazitlik turmıs keshiriwge baylanıslı ko`beyiw qubılısı ha`m barlıq tirishilik da`wiri, jası o`zgeriwi mu`mkin. Bul boyınsha Jchthyophthirus ha`m t.b. ko`rsetpeli bolıp infuzoriyalar ushın ta`n ekige bo`linip ko`beyiw ornına polintomiya kelip shıg`ıw arqalı bir trixodina izbe-izlik penen tez bo`linip mın`lag`an qan`g`ımaylarg`a baslama berip urpaqları tez keskin artadı. Astomata–lardag`ı ayrıqsha ko`beyiw usılı infuzoriyalar shınjırın payda etip, xojayin ishegindegi jasawg`a adaptatsiyalarının` biri bolsa kerek dep ko`rsetedi (Dogel, 1947).

Sonday-aq O`zbekstan ha`wiz balıq xojalıqları sazan, karp balıg`ı sag`aqlarında ko`plep parazitlik qılatug`ın Epistilis lwoffi di GMDA B.Allamuratov (1966) birinshi tawıp diagnozın qayta jazg`an ha`m bular qa`wipli balıq keselliklerin keleshekte ko`plep keltirip shıg`arıwı mu`mkin. (21-su`wret).

Juwmaqlastırıp aytqanda kirpikliler yamasa infuzoriyalar rodlarının` patogenli parazitlerinen Oraylıq Aziya ha`m Qazaqstan respublikaları balıqlarının` tu`rli organlarında – Chilodonella cyprini, Ichthyophthirius multifiliis, Trichodina reticulate, Apiosoma piscicola, Epistilis lwoffi, ha`m t.b. Ambiphria, Trychophrya rodlarının` wa`killeri ko`plep parazitlik etip a`sirese. O`zbekstan balıqshılıq ha`wiz xojalıqlarına ko`p ekonomikalıq zıyan keltirmekte.

İnfuzoriyalar balıqlardın` denesi u`stinde, sag`ag`ında, awız quwıslıg`ında, iyis seziw oyıqlarında, sidik quwıqlarında, siyrek as pisiriw organlarında parazitlik qıladı. Bulardın` ishinde dunyada balıqlarda ko`birek tarqalg`anları Chilodonella, Trichodina, Apiosoma, Ichthyophthirius, Ambiphria -ha`m t.b. rodlarının` wa`killeri bolıp bular jıllı jag`daylarda tez ko`beyiw qa`siyetine iye.

Parazit bir kletkalılardı ha`r ta`repleme teren` u`yrengen GMDA ilimpazlarınan V.A.Dogel (1910, 1932, 1947, 1963), V.L. Yakimov (1931), A.P.Markevich (1950), Yu.İ.Polyanskiy, E.M. Xeysin (1964), T.V.Beyer, G.A. Shteyn, S.S.Shulman (1966), M.V. Krılov (1979), A.V.Uspenskaya (1978), Z.S.Donets (1979), İ.V.İssi (1979) ha`m t.b. O`zbekstan ilimpazlarınan L.İ.Rogova, N.A.Dexanxodjaeva (1960), A.A.Turdiev (1970), S.O.Osmanov (1971), B.A.Allamuratov (1966,1974, 1995) A.Urazbaev (1973) ha`m t.b birqansha miynetler jazıp bul tarawdı u`yreniwde u`lken u`lesler qostı.
BELGİSİZ JAG`DAYDAG`I A`PİWAYILAR PROTOZOA INCERTAE SEDIS
Bular az u`yrenilgen topar bolıp balıqlardın`, amfibiyalardın` sag`aqları, terileri u`stinde parazitlik etip u`lken emes domalaq uzınsha aq tsista tu`rinde ushırasadı.

Tsistanın` jas stadiyalarında tort yadrolı plazmodiyaları bolıp, plazmotomiya jolı menen ko`beyip domalaq ko`p qalın` qabıqlı pansporoblast payda etip keyin olardan qalın` qabıqlı domalaq yamasa ma`yek ta`rizli sporalar payda boladı. Sporalarda domalaq ku`shli jarıq sın`dıratug`ın vakuol, yadro ha`m birqansha xızmeti belgisiz denesheler-boladı. Bul parazitlerdin` xojayinlerge jug`ıw jolları ele belgisiz. Negizinde xojayin ishekliginde zarodısh sporadan shıg`ıp qang`a o`tip parazitlik etetug`ın jerge barsa kerek. Dermotsistidiumnın` sistematikalıq xalı jo`ninde ko`p pikirler bar, biraq ele anıq da`lillenbegen. Tu`rdi anıqlaw ushın tsistanın` pishini ha`m u`lkenligi esapqa alınadı, biraq bul xojayinnin` toqıması reaktsiyasına baylanıslı.

24-su`wret. Orta Aziya balıqlarınan birinshi ret tabılg`an parazitler. A-Dermocysti-dium kamilovi Allamuratovtan,1984), B- D.kobiakovae (Allamuratovtan,1984).
Bul toparg`a ha`zirshe bir rod Dermotsistidium kiredi. Biz Oraylıq Aziyada Amudarya basseyni balıq parazitlerin u`yreniwimizde sazan, marinka balıqları sag`ag`ı, terilerinen ilimde birinshi ret – Dermocystidium kamilovi, Dermocystidium kobiakovae tabıldı, prof. B.Allamuratov (1966,1974, 1995) ta`repinen bular jan`a tu`r retinde jazıldı ha`m balıqlar epiteliya toqımaların buzıp silekeylendirip tu`rli bakteriyalar aralasıp parazitlik etken jerin buzatug`ınlıg`ı anıqlandı. Emlew ha`m aldın alıw profilaktikalıq jolı ele belgisiz. (24-su`wret).

PAYDALANILG`AN A`DEBİYaTLAR
1. Abuladze K,İ., Demidov N.V., Nepoklonov A.A., Nikolskiy S.N., Pavlova N.V., Stepanov A.V. «Parazitologiya i invazionnıe bolezni selskoxozyaystvnnıx jivotnıx». Uchebnik dlya studentov VUZov po spetsialnosti «Veterinariya» M., 1990.

2. Akbaev M.Sh. i dr. «Parazitologiya i invazionnıe bolezni jivotnıx» M. KOLOS, 2000.

3. Allamuratov B.A. «Parazitı i boleznı rıb basseynı reki Surxandari», Tashkent, izd-vo «FAN», 1974. 204 s.

4. Allamuratov B.A.»Paraziticheskie prosteyshie i protozoinıe bolezni rıb nekotorıx prudovıx xozyaystv Uzbekstana i yuga Kazakstana, Nukus, izd-va «Karakalpakstan» 1986, s1-100.

5. Allamuratov B.A.»Paraziticheskie prosteyshie rıb vodoemov basseyna reki Sırdari», Moskva, 1986, s 1-125.

6. Biologiya. Bolshoy entsiklopedicheskiy slovar. Nauchnoe izdatelstvo «Bolshaya Rossiyskaya entsiklopediya». M. 1998.

7. Genis D.E. Meditsinskaya parazitologiya. M., «Meditsina». 1991.

8. Ginetsinskaya T.A., Dobrovolskiy A.A. Chastnaya parazitologiya. Paraziticheskie prosteyshie i ploskie chervi. Uchebnoe posobie dlya studentov biolog. spets. VUZov, t.1. M., 1978.

9. Ginetsinskaya T.A., Dobrovolskiy A.A. Chastnaya parazitologiya. Kruglıe chervi. Mollyuski i chlenistonogie. Uchebnoe posobie dlya studentov biolog. Spets. VUZov, t. 2.M., 1978.

10. Dadaev S.D. Parazitologiya. Oliy wquv yurtlari biologiya ixtisosligi talabalari uchun ma`ruzalar matni. T., 2002.

11. Dadaev S.D. Kanalar va ularga qarshi kurash choralari. Wquv metodik qwllanma. T., 2004.

12. Dadaev S. Parazitologiya oliy va orta maxsus yurtlari talabalari uchun oquv qollanmasi, T. 2006.

13.Dudovskiy G.K., Ummatov A.Sh. Zoologiyadan oqıw qollanba., 2-bo`lim. Wmirtqasiz hayvonlar (hashoratlar). T., 1996.

14. Kennedi K.R. Ekologicheskaya parazitologiya, perevod s angl. M., 1978.

15. Krashkevich K.V., Tarasov V.V. Meditsinskaya parazitologiya. M., 1969.

16. Mavlyanov O.M. Kleshi i nasekomıe-parazitı i perenoschiki vozbuditeley zabolevaniy. Uchebnoe posobie dlya studentov biologicheskogo fakulteta universitetov. T., 1990.

17. Mavlenov O., Xurramov Sh., Norboev Z. Wmirtqasizlar zoologiyasi. Oliy wquv yuurtlari biologiya mutaxassisligi talabalar uchun darslik. T., 2002.

18. Mustafin A.G. i drugie. Biologiya. M., «Vısshaya shkola», 2001.

19. Ozeretskovskaya N.N., Zalnova N.S., Tumolskaya N.İ. Klinika i lechenie gelmintozov. L., 1985.

20. Osmanov S.O. Parazitı rıb Uzbekistana. Tashkent. FAN, 1971.

21. Polyakov V.A., Uzakov U.Ya., Veselkin G.A. Veterinariya entomologiya i araxnologiya. M., 1990.

22. Xolixov P.X, Sharofiddinxojaev N.S., Olimxodjaeva P.R., Raximov J.N., Toshxojaev P.L. Biologiya. Tibbiet institutlari talabalari uchun darslik.T. 1996.

23. Sharova İ.Ch., «Zoologiya bespozvonochnıx». Uchebnik dlya studentov vıssh.ucheb. zavedeniy. M. VLADOS, 2002.

24. Shevtsov A.A., Smirnov V.İ., Pavlova N.V. Parazitologiya. M., 1985.

25. Ergashev E.N., Shopalatov J.Sh. Parazitologiya. Qishloq-xujalik texnikalari uchun darslik. T., 1981.

26. Qulmamatov A. Parazit wmirtqasiz hayvonlar. Wquv qwllanma. «Wqituvchi». T., 1988.