O`zbekstan Respublikası Joqarı ha`m orta arnawlı

Mikrosporidiyalar (Microsporidea) klası.
Mikrosporidiyalar klasına 7 otryad kirip, dushshı suw balıqlarında Glugeida otryadının` wa`killeri parazitlik etedi.

Glugeida otryadı. Bul miksrosporidiyalarg`a sporogoniya da`wirlerinde bir yadrolı sporaları bar tu`rleri kiredi. Bulardın` ekstruzlik a`spabı jaqsı rawajlang`an, polyarlıq tutigi uzın izofilyarlıq pishindegiler kiredi. Dushshı suw balıqlarında 2 tuwıstın` wa`killeri parazitlik etedi.

Glugeidae tuwısı. Bul miksrosporidiyalarg`a sporogoniyalıq rawajlanıwda pansporoblastlıq sporont da`wirinde (sporogenetikalıq) yamasa meront da`wirinde (merento-genetikalıq) qabıqları bar tu`rleri kiredi. Sporont yadroları ten` emes, bo`linip ko`p yadrolı plazmodiyalardı payda etedi.

Sporanttın` yadroları sporoblastlardın` sanına ten` kelip keyin sporaları 16-200 deyin baradı. Sporaları geyde bir u`lkenlikte, geyde 2-3 u`lkenlikte boladı. Bul tuwısqa 5 rodlar kiredi. Glugea, Pleistophora, Vavraia, Tuzetia, Polydispyrenia –rodlarının` birinshi ekewi balıqlarda parazitlik etedi.

Glugea rodı. Bularg`a u`lken qayıs ta`rizli, ko`p yadrolı plazmodiyası bar pishindegiler kirip, bir yadrolı kletkalarg`a tarqaladı. Keyingiler qaytadan qayıs ta`rizli pishinlerge yamasa sporantlarg`a baslama beredi. Sporogoniya da`wiri pansporoblasta rawajlanadı, 2-32 yadrolı sporogoniyalıq plazmodiya bir yadrolı kletkalarg`a bo`linip, bul tag`ı bo`linip 2 den sporoblastı payda etedi. Usınday jollar menen payda bolg`an sporalar toplanıp turaqsız pansporoblastlıq juqa qabıq uslap turadı. Mikrosporidiyalar menen za`lellengen xojayin kletkası ku`shli o`sip yadrosı ju`zlegen mayda yadrolarg`a bo`linip ketedi. Za`lellengen kletka keyin qabıq ishinde qaladı. Wa`kili sılanın` ishek diywalındag`ı Glugea luciopercae, Glugea anomala teri astında bulshıq et arqalı ishki tutastırıwshı toqımalarda boladı.

Amudarya, Sırdyarya ha`wizleri sudak balıg`ının` ishek diywalında Glugea luciopercae ko`plep parazitlik qıladı (B.Allamuratov, 1995).

Sporaları uzınsha, sopaq formada bolıp aldın`g`ı aqırı qısılg`an ha`m u`lken artqı vakuoli bar. Fiksatsiyalang`an sporası u`lkenligi 4,6 ( 4,0-5,1) x 2,3 (2,0-2,5) mkm, al boyalg`annan keyin 3,8x2,4 mkm. İshek silekeyli qabatı astındag`ı tsistalar domalaq uzarg`an formalarda bolıp 200-300 mkm jetedi. Rawajlanıwdın` baslang`ısh da`wirinde juwanlıg`ı 1-2 mkm tutastırıwshı toqıma tu`r o`zgertken kletkaları menen qorshalg`an. Keyin tsista qabıg`ı 10 mkm juwanlıqqa deyin jetedi. 1-2 jıllıq jas balıqlarda ko`pshilik waqıtlarda ishek ku`shli zıyanlanadı, biraq balıq jasının` ulkeytiwi menen invaziya mug`darı to`menleydi (Safrıgina, 1979).

Pleistophora rodı. Bul mikrosporidiyalarda sporanttın` bir yadrosı ten` emes bo`liniwinen sporogoniyada tu`rli u`lkenliktegi 16 dan aslam yadrosı bar plazmodiyalar payda boladı. Plazmodiyanın` barlıq quramı sporag`a aylanadı. Bir yadrolı sporoblastlar pansporoblastın` qabıg`ı menen yamasa parazitoforlıq vakuollar menen qorshaladı. Sporaları bir yadrolı. Bulardın` tiykarg`ı wa`kili Pleistophora typicalis. Bunın` menen kesellengen balıqlarda isik bolmaydı. Sonday-aq Evropa ılaqasının` ishek diywalında parazitlik etetug`ın Pleistophora siluri Kaspiy ten`izinde tabılg`an.

Thelohaniidae tuwısı. Bul mikrosporidiyalarda sporogoniya da`wirinde pansporoblastlıq qabıqqa qaplanadı. Sporant yadrosı ten` bo`linip, sporogoniyalıq plazmodiyada 2, 4, 8, 16 yamasa 32 yadrolar boladı. Plazmodiyadag`ı yadro sanı sporalar sanına tuwrı keledi. Bul tuwısta 15 ke jaqın rod bar, bunın` wa`killeri omırtqalılarda az ushırasadı. GMDA balıqlarında tek bir rodtın` wa`killeri ushırasadı.

Thelohania rodı. Bul mikrosporidiyalarda bir yadrolı sporontlar 8 yadrolı plazmodiyalarg`a, al keyin 8 yadrolı pansporoblastlarg`a baslama beredi. Pansporoblastlıq qabıq turaqlı yamasa turaqsız boladı. Turaqsız qabıq bolg`anda sporalar sporonttın` tsitoplazmasında yamasa silekeyin de boladı. Sporogoniyası bir tipke ta`n tu`r Thelohania giardi–buwın ayaqlılarda parazitlik etedi, al omırtqalılarda az ushırasadı. Bunnan basqa Thelohania baueri tiken balıg`ının` ovotsitlerinde yamasa uwıldırıqlarında ushırasadı ha`m tu`ri ag`arıp isingen boladı.
MİROSPORİDİYaLARDIN` TİRİShİLİGİ, RAWAJLANIWI, TARQALIWI HA`M XOJAYİN ORGANİZMİNE TA`SİRİ
Mikrosporidiyalardın` tarqalıwı tu`rli haywanlarda kletka ishi paraziti tu`rinde belgili. Bulardın` baslı wa`killeri xojayinleri nasekomalardan basqa a`piwayılarda, qurtlarda ha`m shayan ta`rizlilerde tabılg`an. Omırtqalılardan balıqlarda ko`birek tabılıp su`t emiziwshilerde de ha`m adamlarda da tu`rli kesellerdi tuwdıradı. Ko`p mikrosporidiyalar giperparazitler bolıp a`piwayılardın` ha`m qurtlardın` tsitoplazmasında tabılg`an.

Gregarinalardan Nosema franzelinae, baqalardın` a`piwayı parazitlerinen (infuzoriyadan) Nosema balantidii tabılg`an. Sonday-aq balıqlardın` o`t quwıqshasındag`ı mikrosporidiyalardın` plazmodiyalarında parazitlik etiwge iykemlesken mikrosporidiyalar bar. Mısalı: Nosema malionis sporası, Ceratomyxa coris o`z sporaları menen birge tabılg`an, al Nosema notadilis, Sphaeromyxa polymorpha plazmodiyaların o`limge alıp kelgen. Nosema rodının` ayrım tu`rleri trematod ha`m tsestod parenximalarında parazitlik etedi. Sonday-aq molyuskalarda parazitlik etetug`ın trematod parazitlerinde ha`m lichinkasında parazitlik etkenligi belgili. Mikrosporidiyalar bu`rgelerde, su`yir shıbınlarda, qandalalarda tabılg`an.

Mikrosporidiyalardın` jaylasıwı ju`da` ko`p tu`rli bolıp, xojayinge juqqanda a`dep parazitler ishek epiteliyaları kletkalarında bolıp onnan qan ag`ımına shıg`ıp qan menen yamasa gemolimfa menen barlıq denege tarqaladı. Nasekomalarda ko`birek isheklikte, may denesinde, malpigi ıdıslarında ornalasqan boladı. Astsidiyalar isheginde, mshankalarda jınıs bezlerinde ha`m balıqlardın` terisinde, bulshıq etlerde, jınıs bezlerinde, nerv sistemalarında , iytler de ha`m adamlarda ju`rek bulshıq etlerinde, miylerde ushırasadı. Mikrosporidiyalar o`zlerin tutqan fagotsitlerde de parazitlik etedi. Ko`pshilik waqıtları mikrosporidiyalardın` jug`ıwı sporanı tosattan jutıwdan boladı. Bulardın` sırtqa shıg`ıwı xojayin da`reti arqalı, al ja`ne olardın` terisinin` buzılıwı yamasa xojayinnin` o`liwi arqalı boladı. Nasekomalarda sporalardın` toplanıwı ayrım waqıtları ma`yek u`stinde boladı. Bul gubelekler ishinde mikroskopiyalardın` tarqalıwı ushın a`hmiyetli bolıp, jan`a shıqqan to`l ma`yektin` skorlupasın jeydi. Ayırım nasekomalarg`a kanibolizm ta`n, o`z tu`rinin` za`lellengenlerin jew arqalı saw nasekomalarg`a o`tedi. Awırıw yamasa mikrosporidiozdan o`lgen nasekomalar qus ayag`ına jabısıp tarqaladı. Bunday jag`dayda za`lellengen xojayin ma`yeginen rawajlang`an urpaq qurt o`zinde parazit alıp ju`redi. Sporalar spermatoforlarda bolıp tuqımlang`anda xojayin ma`yegine o`tiwi mu`mkin. Mikrosporidiyalardın` tirishilik rawajlanıwında aralıq xojayin bolmasa da olardın` tarqalıwına juqtırıwshılar u`lken xızmet atqaradı. Ko`pshilik shabarman-ma`yek jewshi kesel urpaq qurtlardan sporanı mexanikalıq jol menen o`z ma`yegin xojayin denesine qoyıw waqtında saw qurtlarg`a juqtıradı.

Tirishiligi, rawajlanıwı. Bulardın` tirishilik rawajlanıwı sporanı xojayin ishekligine tu`siwinen baslanıp, taza sporanın` payda bolıwı menen tamamlanadı. Miksoporidiyalarg`a qarag`anda mikrosporidiyalardın` sporaları bir kletkalı ha`m 2-2,5 mkm boladı. Olar qalın` qabıq penen qaplanıp aqırında mukapolisoxaridler bolsa kerek. Sporanın` aldın`g`ı quramında ayrıqsha polyarlıq qalpaqsha bolıp, bul seziw xızmetin atqarsa kerek. Qalpaqsha polyarlıq sabaqsha menen baylanısıp oralg`an oram sporanın` ishki quwıslıg`ının` ushten ekisin iyeleydi. Sabaq uzınlıg`ı sporadan onlag`an ese artıq. Mısalı, Nosema bombycis sporasının` uzınlıg`ı 2-4 mkm, al atılg`an sabaqshası 72 mkm. Sporanın` ishinde qa`dimgishe orayda bir yamasa eki yadrolı ameba ta`rizli urpaq ornalasadı. Onın` aldında jipshelik du`zilistegi orgonoid polyarplast artında vakuol ornalasadı. Xojayin ishekliginde ameba ta`rizli urpaqtın` bosanıwı polyarlıq jipshenin` atılıw jag`dayına baylanıslı boladı. Sporanın` aldın`g`ı aqırında juqarg`an qabıq bolıp,xojayinnin` as pisiriw fermentlerinin` ta`sirine shıday almaydı. Bul bo`lim buzılg`annan keyin sırttan ho`llilik kirip polyarplastqa sin`edi ha`m isinip ameba ta`rizli urpaqtı artqı vakuolg`a qısadı, ja`ne sporada basımı artıp polyarlıq sabaqtın` tarqalıp atılıwına sebepshi boladı.

Barlıq qubılıs 10 sekundta o`tedi. Polyarlıq sabaqsha qolg`ap barmag`ınday atılıw na`tiyjesinde sırtqa awdarılıp shıg`ıp, ameba ta`rizli urpaq onın` ishine kiredi. Polyarlıq sabaqsha iyne qusap ta`sir etip ameba ta`rizli urpaq ishek epiteliyası kletkası tsitoplazmasına kiredi. Urpaq bul da`rejede planont dep atalıp ko`p uzamay ko`beye baslaydı. Bul arqalı payda bolg`an trofazoitlar ko`pshilik waqıtları bir qatarg`a dizilip mikrosporidiyalarg`a ta`n 8 bir yadrolı deneshelerden uzınsha birikpe payda boladı. Olardın` ha`r biri plazmodiyalarg`a (sporontlarg`a) baslama berip, olarda sol waqıttan baslap sporoblastlar payda bolıp pansporoblast degen at alg`an. Biraq o`zinin` kelip shıg`ıwı boyınsha bul rawajlanıw da`wiri mikrosporidiyalardın` pansporoblastları menen ulıwmalıqqa iye emes. Sporalardın` qa`liplesiwi menen pansporoblast buzılıp tayın sporalar xojayin kletkasının` tsitoplazmasında boladı. Mikrosporidiyalar menen za`lellengen kletkalardın` ko`lemi ulkeygen, tsitoplazması vakuollengen, yadrosı gipertrofillang`an boladı. Ko`beyiwshi parazitler kem-kemnen tsitoplazmanı ko`beytip kletka yadrosın periferiyag`a qısadı ha`m kletka o`lgennen keyin sporalar bosanadı. Mikrosporidiyalardın` jınıslı rawajlanıwı jetkiliksiz u`yrenilgen. Mag`lıwmatlarg`a qarag`anda ha`r bir trofozoyttın` yadroları bo`linip olardın` yadroları spora baslanaman degenshe birigedi.

Xojayin organizmine ta`siri. Mikrosporidiozlar ken` tarqalıp ta`biyiy jag`dayların mudamı ken` tu`rde ushırasadı, biraq epizootiya salıstırmalı siyrek ushırasadı. Sog`an qaramastan Glugea-dan kambala balıqlarının`, nawqan qurtının`, shegirtkenin` ha`m t.b o`lgenligi, sonday-aq adam o`sirgen nasekomalardın` mikrosporidiyalar epizotiyasınan o`lgenligi belgili.

Mikrosporidiyalıq keselliklerde xojayin to`l bergishligine ta`sir etip, ma`yektin` sanın azaytadı ha`m za`lellengen urg`ashılardın` o`liwshiligin ku`sheytedi. Kesellengen haywanlar temperaturanın` o`zgeriwine shıdamaydı, tu`lew yamasa diapawza da`wirinde o`ledi.

Za`lellengen kletkalar toqımalardın` buzılıwına zıyanlı ta`sir etip, Nosema apis -pal ha`rresinin` ishek epiteliyası kletkaların o`ltiredi ha`m ishek xızmetin buzadı. Thelohania rodının` tu`rli wa`killeri da`rya shayanının`, krevetkalardın` qarın bulshıq etlerinde ornalasıp onı buzıp haywanlardın` ha`reketin qıyınlastıradı, geyde o`ltiredi.

Da`rya shayanının` farforlıq keselligi ko`p zıyan keltirip onın` awlanıwına ta`sir etedi.

Pleistophora rodının` mikrosporidiyaları su`wenlerdin` ha`m t.b balıqlardın` bulshıq et toqımaların buzıp, qosımsha qubılıslardı boldıradı. Nawqan qurttın` jipek bo`letug`ın bezi buzılg`anda kokon oray almay belok almasıwdın` buzılıwınan o`ledi. Sebebi jipek jiplerin du`ziwge keletug`ın aminokislotalar gemolimfada artıq sanda toplanadı. Malpigi ıdıslardın` xızmetinin` buzılıwı za`lellengen nasekomalardın` zat almasıw zatlarının` intoksikatsiyası na`tiyjesinde o`liwge alıp keledi.

Mikrosporidiyalar xojayinnin` endokrinlik zatına, metamorfozına ta`sir etip, tu`lewdi ko`beytedi, urpaqtın` o`siwin tezlestiredi, biraq imagog`a aylanıwın irkedi yamasa boldırmaydı. Qaptallap ju`ziwshi shayanlarda (Gammaridae) mikrosporidiyalar androgenlik bezinin` rawajlanıwın irkedi ha`m urg`ashıları mikrosporidiyalardın` jug`ıwın ta`miyinleydi. Mikrosporidozlar xojayin minezinin` o`zgeriwinde ko`rinedi, sebebi awırıw ha`rreler u`y qura almaydı, al shegirtkeler ko`ship qona almaydı. Xojayin jınısı parazitke ta`sir etip nasekomasında parazit a`ste rawajlanadı, za`lellengen urg`ashılar za`lellengen erkegine qarag`anda qıstın` qolaysız jag`daylarına shıdamlı boladı.

Sonday-aq Nosema mesnili -kapusta gubeleginde belgili bolıp, ayırım tu`rleri su`yir shıbınlarda da belgili.
NASEKOMALARDA HA`M BALIQLARDA PARAZİTLİK ETETUG`IN ZIYaNLI UA`KİLLERİ
Nawqan qurtının` nozematozı: Tut nawqan qurtı urpag`ı-pebrina keselliginin` ha`m t.b qozdırıwshısı Nosema bombycis bolıp esaplanadı. Parazitler xojayininin` ishek epiteliyası kletkalarında, may denelerinde, malpigi ıdıslarında, jınıs sistemalarında ha`m tag`ı basqa organlarında jaylasadı. Ta`jiriybelik juqtırg`anda 3 ku`nnen keyin parazittin` keskin ko`beyiwi bayqalıp, al 8 ku`nnen keyin nawqan qurtının` barlıq organlarında mikrosporidiyalardın` tu`rli rawajlanıw da`rejesindegi parazit penen tolg`an boladı. Kesellikte nawqan qurtının` sırtında qara daqlar (epidermis kletkalarının` za`lelleniwinen) payda bolıp, nawqan qurtı ha`lsizlenip, ku`shli za`lellengende quwırshaqlanaman degenshe o`ledi. Eger nawqan qurtı quwırshaqlang`an jag`dayda kokon oray almaydı, sebebi jipek bo`lip shıg`aratug`ın bezi buzıladı. Al za`lellengen nawqan qurtı tu`r o`zgertiwge uqıplı, biraq gubelektin` barlıq organları nozema menen za`lellengen boladı. Urg`ashılarda sporontlar ma`yeklikke kirip tuwılg`an ma`yek ishlerinde de boladı. Tu`rli jollar menen berilip taza urpaq nawqan qurtının` za`lelleniwin ta`miyinlep ma`yekten shıg`ıwdan Nosema bombycis tin` sporaları tarqalg`an boladı.

Bunday jollar menen tarqalg`an kesel epizootiyanı shaqırıp pu`tin regionlarg`a taraydı. Bunday epizootiya XIX a`sirde Frantsiyada pu`tinley jipek o`ndiriwdi joq etken. Sol waqıtları nawqan qurtının` o`liw sebebi belgisiz bolg`anda, Paster Nosema bombycis tin` tirishilik, rawajlanıw o`zgesheligin ashıp spora menen za`lellengen ma`yeklerdi tan`lap joq etiw usag`an gu`res usılların islep shıg`adı.

Ha`rrelerdin` nozematozının` qozdırıwshısı Nosema apis bolıp, ha`rrenin` ishek epiteliyası kletkalarında parazitlik qıladı. Uyalar jaqsı bolg`anda bul parazitler qa`wipli emes, al ha`rre da`reti menen pataslansa invaziya tarqaladı. Qolaysız hawa jag`daylarında ha`rre uyadan ushpay epizootiya ku`sheyedi. Ku`shli invaziyalarda ishek epitemiyası kletkaları buzılıp fermentativlik aktivlilik to`menlep ha`rre o`ledi. Awırıw ha`rrelerde analıq bezler, su`tler qısqarıp urpaqtın` awqatsız o`liwine alıp keledi. Ha`rrelerdin` instinkti buzıladı. Nosema apis basqa perde qanaatlılarda, gubeleklerde de parazitlik etiwi mu`mkin.

Balıq mikrosporidiozları. Balıq kesellikleri tiykarınan Glugea rodının` wa`killeri menen shaqırıladı ha`m ko`birek bulshıq etlerde, teride jaylasadı. Za`lellengen kletkalardın` ko`lemi ulkeyip, yadrolar ko`p ret bo`linip, ko`p yadrolı u`lken kletkalardı payda etedi. Sırtqı jag`ınan bul kletkalar tutastırıwshı toqımalıq qalın` qabıq penen qaplanıp, mikrosporidiozlar ushın ta`n tsistanı qa`liplestiredi. Ken` tarqalg`an Glugea anomala tikenli balıqlar paraziti bolıp epizootiyanı shaqıradı.

Sporanın` jutılıwı menen balıqlarg`a jug`ıp bosang`an ameba ta`rizli urpaq leykotsitlerge yamasa retikuloendoteliallıq ortalıq kletkalarına kirip parazit tezirek ko`beyedi, qayıs ta`rizli 8 yadrolı trofozoitlar aynalasında vakuoller payda bolıp parazitti xojayin tsitoplazmasınan bo`lekleydi. Za`lellengen kletkalardın` uzliksiz o`siw ha`m ko`beyiw na`tiyjesinde millionlag`an sporalı tsistalar payda boladı. Tsistaları u`lken teri astı tutastırıwshı toqımasında, ishek diywalında, bawırda ha`m t.b organlarda ornalasadı. Tsistanın` u`lkenligi 3-6 mm.

Aral basseyni balıqlarınan jas sıla balıqlarının` ishek diywallarında Glugea luciopercae-isiklerdi payda etip, eresek balıqlarda az ushırasadı. Bul suw saqlag`ısh balıqlarında awır keselliklerdi tuwdırıwı mu`mkin ha`m ko`plep bul kesellik ushıraspaqta.

Mikrosporidiyalar tipinin` Glugea, Nosema, Pleistophora, Cocconema rodlarının` wa`killeri dushshı suw ha`m ten`iz balıqlarının` tu`rli organlarında parazitlik qılmaqta. Bulardın` sporaları bir kletkadan kelip shıg`ıp butin bir qabıqqa oralg`an bolıp ko`pshiligi kletka ishi obligat parazitler bolıp bir kletkalılardan baslap omırtqalı su`t emiziwshilerge deyin parazitlik etip atırg`anı ko`plep ma`lim bolmaqta.

Bizin` O`zbekstan balıqlarınan sıla balıg`ında ko`birek parazitlik qılıp ku`shli patologiyalıq jaralanıwg`a alıp kelip balıqlar arasında bul kesellikten o`liwshilik ko`beymekte.
KİRKPİKLİLER (CILIOPHORA) YaMASA İNFUZORİYaLAR (INFUSORIA) TİPİ
Bular ta`biyatta ken` tarqalıp 7500 tu`ri belgili bolıp ko`pshiligi tu`rli ortalıqta erkin jasaydı ,al ayırım tu`rleri haywanlarg`a ha`m adamlarda parazitlik qıladı.

A`piwayılardın` ishinde birqansha quramalı du`zilgeni bolıp, ha`reket etiw organoidları bolıp dene u`stin tolıq yamasa ayırım bo`limlerin japqan ko`p ha`reketli kirpikshelerden turadı. Ektoplazmanın` tıg`ızlang`an dene qabatı pellikula payda etip denege turaqlı forma beredi. Kirpikleri kinetlik qatarlarda ornalasqan. Kirpiksheler tiykarı kinetosomalar quramalı jipsheleri menen baylanısqan bolıp qamshılılardan o`zgeshe boladı. Kirpiksheler qatarı birigip tsirra yamasa membranalıq plastinkalardı payda etedi. Kirpiksheler jog`alsa kirpikshesi bir-biri menen baylanısqan kinetosoma sızıqları saqlanadı. Bular morfogenetikalıq ha`reketti saqlap bo`lingende yamasa burtiklengende jan`a kinetler qatarın payda etedi. Ko`pshilik waqıtları awqatlanıwı fagotroflıq bolıp quramalı awız ja`rdeminde iske asadı. Ko`pshilik infuzoriyalarda turaqlı awız-tsitostom bolıp dene oyıqlıg`ı peristomda jatadı. Tsitostom aynalasında awqattı alıw ha`m filtratsiya qılıw ushın kirpikler qatarı kinetler yamasa membranell ha`m membranalar boladı.

Awız tesigi infuzoriyanın` tsitoplazmasına aparatug`ın tayaq ta`rizli tamaqtan turadı. Tamaq tu`binde awqatlıq zatlardın` tu`siwine baylanıslı as pisiriw vakuol payda bolıp, awqatlıq zatı menen endoplazmag`a tu`sip haywan denesinde aylanıp ju`rip pisirilmegen awqatlıq zatlar turaqlı tesik-poroshitsa yamasa tsitoprokt arqalı deneden shıg`arılıp taslanadı.

Sorıwshı infuzoriyalarda awqatlanıw qarmalawshıları menen iske asadı, al ayırım endoparazitlerde awız ekinshi ret jog`alıp pinotsitoz jolı menen awqatlanadı. İnfuzoriyalardın` endoplazmasında bir yamasa bir neshshe quramalı du`zilgen qısqarıwshı vakuolleri boladı.

Bulardın` yadroları 2 tipte qa`liplesip: makronukleusleri (bir yamasa birqansha) zat almasıwg`a qatnasadı, mikronukleusleri (bir yamasa birqansha) jınıslı ko`beyiwge qatnasıp, du`zilisleri ha`rqıylı boladı.

Ko`pshilik infuzoriyalarda mikronukleusqa qarag`anda makronukleus ko`birek DNK nı tutıp joqarı poliploidlıqqa sebepshi boladı. Ayırım infuzoriyalar da mikronukleusta poliploidlı bolsada DNK sı az boladı. Jınıssız ko`beyiwi kesesine ekige bo`linip –monotomiya, ko`p iret bo`linip –strobilyatsiya, ten` emes bo`linip- anizotomiya jolları menen iske asadı. Bul jag`dayda burtikleniw sırtta yamasa ishte o`tiwleri mu`mkin.

Ko`beyiw aldında infuzoriyalarda ha`mme waqıt quramalı morfogenez bolıp barlıq organoidları jan`adan payda boladı.

Ayrım tu`rleri qolaysız jag`daylarda tsistalanıwg`a uqıplı ha`m ko`beyiwi tek tsistada o`tedi.

21-su`wret. Balıqlarda parazitlik qılıwshı infuzoriyalar (tu`rli avtorlardan).

a-Chilodonella piscicola, b-Ichthyophthirius multifiliis, v- Trichodina reticulate, g-Apiosoma piscicola, d-Epistilis lwoffi, e-Ambiphrya, j-Trychophrya.

Jınıslı qubılısta yadroları tolıq almasıp konyugatsiyada eki infuzoriya waqıtsha yamasa ayırımları tolıq birigedi.

Mikronukleuslerdin` 3-4 ret bo`liniwi na`tiyjesinde atalıq ha`m analıq yadrolar payda boladı. Atalıq yadro infuzoriyanın` ha`reketsiz analıq yadrosına migratsiyalanıp qosılıp sinkariondı payda etedi. Keyin infuzoriyalar tarqasıp sinkarionnın` birneshshe izbe-iz bo`liniwleri na`tiyjesinde jan`adan makro ha`m mikronukleuslerdi payda etedi. Konyugatsiyadan keyin infuzoriya denesinde quramalı qubılıslar o`tip awız ha`m kinetosoma du`zilisi ha`m t.b regeneratsiyalanadı.

Keyingi mag`lıwmatlarg`a qarag`anda GMDA haywanlarda ha`m adamlarda infuzoriyalardın` 6 klasının` wa`killeri parazitlik etetug`ınlıg`ı belgili. Solardın` birqansha a`hmiyetli ayrım klassları wa`killerine toqtaymız. (21-su`wret).

İnfuzoriyalardın` 7500 jaqın tu`rlerinin` ayrım tu`rleri ko`pshilik omırtqasız omırtqalı haywanlarda ha`m adamlardın` tu`rli organlarında parazitlik qıladı.

Tsirtostomata (Syrtostomata) klasına kiretug`ın Oraylıq Aziya sonın` ishinde O`zbekstan balıqlarında ko`plep parazitlik qılıp, xilodonelloz keselligin tuwdıratug`ın Chilodonella piscicola belgili. (21-su`wret). Bul parazit karp, forel ha`m t.b balıqlarda sag`aqta, teride ha`m qalashlarda ushırasıp silekey menen ha`m buzılg`an epiteliya kletkaları menen awqatlanadı. Awırıw balıqtın` denesi aspan ko`kli aqlaw silekeyi menen jabılıp infuzoriyalardın` tez ko`beyiwi silekeydin` ko`p bo`liniwine sebepshi boladı. Bul terinin` dem alıw xızmetin buzıp balıq, suwdın` u`stin`gi qatlamına shıg`adı. Ku`shli za`lellengende balıqlardı o`limge alıp keledi. Parazitler bir xojayinnen ekinshisine an`sat o`tip saw balıqlarg`a jug`adı. Qolaysız jag`daylarda infuzoriyalar intsistalanadı. Chilodonella piscicola suwıq suwdı suyiwshi parazitler. Olar ushın 5-10<sup>0</sup> S temperaturada qolaylı bolıp, biraq bunnan to`men temperaturada da ko`beyiw dawam etedi. Sonlıqtan jazda xilodonella qa`wipli bolmay bul qısqı ha`wiz balıqları keselligine sebepshisi bolıp esaplanadı. Ha`lsiz ha`m arıq balıqlar za`lellengende shıdamsız bolıp xilodonellozdan ko`plep o`ledi. Usıg`an baylanıslı qıslawshı jas balıqlarg`a qosımsha awqat beriw ma`selesi u`lken a`hmiyetke iye. Keseldin` tarqalıwı ha`m onı emlew qıslawshı ha`wizdegi balıqtın` tıg`ızlıg`ına birqansha baylanıslı. Tıg`ızlıg`ı qansha joqarı bolsa balıqlardın` za`lelleniwi sonsha ku`shli boladı. Sonlıqtan ha`wizlerde suwdın` ag`ısın jaqsılaw kerek, sebebi ha`lsiz ag`ıs bar xojalıqlarda parazitler tez ko`beygenligi belgili.

Bug`an qarsı gu`resiw ilajlarının` biri jas balıqlardı qıslatıw ha`wizlerine jiberiw aldında dezinfektsiyalawshı suwlardan o`tkeriw kerek. Balıqlardı qıslatatug`ın ha`wizlerdi jazda keptirip so`ndirilmegen ha`k penen islep Chilodonella piscicola tsistasın jog`altıw jaqsı na`tiyje beredi.

San`laq awızlılar (Rimostomata) klasına kiretug`ın- Balantidium coli haywan ha`m adam organizminde parazitlik qıladı. (22-su`wret).
22-su`wret. Orta Aziya balıqları parozit infuzoriyaları. A-Apiosoma carpelli (ulıwma ko`rinisi). B-Trychodina nigra (jabısıwshı diskası) peskar balıg`ınan. V-Trychodinella epizootica (jabısıwshı diskası diskası) shortan balıg`ınan. G-Balantidium coli.
Bular u`lken infuzoriyalar bolıp u`lkenligi 30 dan 200 mkm g`a deyin baradı. Bulardın` denesi spiral qatarlı kirpiksheler menen jabılg`an. Qısqa san`laqqa usag`an peristom denenin` aldın`g`ı aqırında ornalasqan. Awız tesigi sharshar ta`rizli tamaqqa aparadı. Tsitoplazmada ko`p as pisiriw vakuolleri tarqalg`an bolıp, denenin` artqı aqırında paroshitsa boladı. Qısqarıwshı vakuoli ekew. U`lken makronukleus sopaq yamasa burtik ta`rizli formag`a iye bolıp og`an mikronukleus tıg`ız jaqın ornalasqan. İnfuzoriyalar tsistalanıwg`a uqıplı bolıp diametri 50-70 mkm lik u`lken domalaq ta`rizli tıg`ız eki qabatlı tsistanı payda etedi. İnfuzoriyalardın` o`zindey onın` tsistaları xojayin denesinen shıg`ıp sırtta uzaq waqıt tirishilik uqıplıg`ın saqlaydı. Vodoprovod ha`m ag`ın suwlarda infuzoriyalar 7 sutkag`a deyin erkin jasay aladı. Olardın` tsistaları ho`lli ıssılıqlarda eki ayg`a deyin tiri qaladı.

Balantidium coli adamnın` ken` tarqalg`an paraziti bolıp juwan ishekte siyrek jin`ishke ishektin` to`mengi bo`liminde ornalasadı. Balantidiyalardın` basqa ishki organlarda da parazitlik qılg`anlıg`ı belgili. İnfuzoriyalar ishekliktegi qabıl etilgen uglevodlar bo`lekleri menen awqatlanadı. Olar sonday-aq xojayinnin` bakteriyaların, eritrotsitlerin, leykotsitlerin ha`m epiteliallıq kletkaların jutadı. Balantidiyalar ishek quwıslıqlarında ornalasıp belgili jag`daylarda ishek diywalı toqımalıq parazitizmine o`tedi. Bul o`tiwge qanday faktorlar sebepli bolatug`ınlıg`ı ele belgisiz. V.A.Dogeldin` ha`m V.G. Gnezdilovanın` pikiri boyınsha xojayinnin` dieti o`zgerip uglevodlar sanının` azayıwı a`hmiyetli xızmet atqaradı. İnfuzoriyalardın` jaqsı rawajlanıwı ushın bul zatlardın` jetispewi infuzoriyalardın` toqımada parazitlik etiwine sebepshi boladı.

Balantidiyalarda gialuronidaza tabılg`an. Tap usı fermentinin` bolıwı infuzoriyalardın` silekeyli qabatqa kirip epiteliallıq kletkalardı ısırıp erkin ju`riwine mu`mkinshilik berse kerek. İnfuzoriyalar ishek diywalına kiriwi ushın liberkyunlıq bezlerdin` quwıslıg`ın paydalanadı. Balanitidiyalar keyin silekeyli qabat astına tu`sip tez ko`beyip bir qansha ko`p infuzoriyalar tobın payda etedi. Bunday toplang`an ornında toqımalar buzılıp nekroz bolıp ishek diywalı jaralanadı. İnvaziyalardın` tezligine olardın` uzaqlıg`ına baylanıslı payda bolg`an jaralar mayda yamasa 3-4 sm lik diametrge iye boladı. Ku`shli za`lellengende jaranın` sanı artıp ishekliktin` qa`dimgi xızmetin buzadı. Balantidiozlıq jaralar o`zine ta`n tu`rge iye. Olar du`mpek ta`rizli bolıp, sheti qazılg`anday aq silekey menen jabılg`an ha`m ortasında irin` ko`rinedi. Jaranın` periferiyasında kapillyarlıq qan ag`ıwdan belbew ta`rizli ko`rinis payda boladı. Olardın` arasındag`ı silekeyli bo`lim qa`dimgishe jaqsı ko`riniste boladı. Balantidioz keskin yamasa uzaq saqlang`an xronikalıq kesel tu`rinde dawam etiliwi mu`mkin. Xronikalıq jag`dayda simptomı geyde belgisiz bolıp waqıtı waqıtı keskinlesken da`wirlerde anıq ko`rinedi. Bunday jag`daylarda distrofikalıq qubılıslar basım boladı. Ayırım waqıtlarda kesellik subklinikalıq formada jen`il o`tedi. Keskin balantidioz qa`dimgishe awır o`tedi. Kesel waqtında qarında keskin awırıw bolıp durıs emes lixoradka, qısılıw ha`m bulshıq etlik ha`lsizlik boladı. Nag`ız simptomda isheklikte buzılıw boladı. Keyingide ish o`tiwge (ponosqa) yamasa dizenteriyag`a usap azıwg`a ha`m ku`shtin` ulıwma to`menlewine alıp keledi. Keskin balantidioz ju`da` qa`wipli bolıp, emlenbese awır jag`daylarg`a alıp keledi. Salıstırmalı jaqın waqıtlarg`a deyin bul kesellikten 29% ha`m onnan ko`birek adamlar o`lgen. O`tken XIX a`sirdin` aqırında usının` menen awırg`an 16 adamnın` 13 adamı o`lgen. Ha`zirgi waqıtları bunın` letallıq aqırı azaydı sebebi balantidioz antibiotikler menen jaqsı emleniledi.

Adamnın` ishekliginde parazitlik etken balantidiya ju`da` siyrek tsistanı payda etedi. Sonlıqtan keseldin` da`retindegi ha`reketshil infuzoriyalardın` tabılıwı menen diagnoz qoyıladı.

Balantidiozdın` tarqalıwında Balantidium coli menen za`lellengen shoshqa baslı tiykar boladı. Adam ishekligindegi balantidiyag`a qarag`anda shoshqa ishekligindegi balantidiyalar ko`p sandag`ı tsistanı payda etedi. Keyingi da`ret penen sırtqa shıg`ıp qolaylı ho`lli jag`daylarda birqansha ha`pte tirishilik uqıplılıg`ın saqlaydı. Tsistalardın` as pisiriw organlarg`a tu`siwi patas qol menen yamasa awqat arqalı iske asadı. Qalalılarg`a qarag`anda awıldag`ı adamlar balantidioz benen ko`birek awıradı. A`sirese kesellik shoshqa fermalarında, mal soyatug`ın jerlerde, kolbasa isleytug`ın tsexlarda islegen adamlar arasında ko`birek tarqalg`an. Sonlıqtan balantidiozdı professonallıq kesellikler dep esaplawg`a boladı. Sog`an qaramastan shoshqa menen baylanısı joq adamlarda da bul kesellik bayqalg`an ha`m adamnan adamg`a da beriliwi mu`mkin. Ta`jiriybelik jag`dayda an`sat jug`adı. Balantidioz benen tıshqanlar, iytler ha`m ayrım iri haywanlarda awırıw mu`mkin. Biraq bul kesellik tarqalıwında bulardın` xızmeti az bolsa kerek.

Perdeawızlılar (Hymenostomata) klasına kiretug`ın Ichthyophthirius multifiliis barlıq dushshı suw balıqlarının` teri astı epiteliyasında ha`m sag`aqlarında parazitlik qılıp qa`wipli ixitioftirioz keselligin tuwdıradı. (21, 23-su`wret).