O`zbekstan Respublikası Joqarı ha`m orta arnawlı

5-lektsiya.

Tema: Invazion keselliklerdin` xojayınge o`tiwde sırtqı ortalıqtın` ta`siri ha`m kesel qozdırıwshılar menen gu`res jolları.

Jobası:

1. Invaziyalıq keselliklerdin` qozdırıwshıları ha`m olar menen gu`resiw bag`darları

2. Parazitler tuwdıratug`ın keselliklerdin` immuniteti

Paydalang’an a’debiyatlar:

1. Dadaev S.D. Parazitologiya. (ma`ruzalar matni). T., 2002.

2. Mavlonov O., Xurramov Sh., Norboev Z. O’mirtqasizlar zoologiyasi. (darslik). T., 2002.

3. Qulmamatov A. Parazit wmirtqasiz hayvonlar. (O’quv qwllanma). «O’qituvchi». T., 1988.

İNVAZİONLIQ KESELLİKLERDİN` QOZDIRIWShILARI MENEN GU`RESİWDİN` ULIWMA BAG`DARLARI
İnvazion kesellikler menen qarsı gu`res aparıw za`rur. Ol kompleks ra`wishte ju`rgiziliwi sha`rt. Og`an haywan organizmin parazitten tazalaw, sırtqı ta`biyattag`ı invazion (ma`yek, lichinkalar ha`m t.b) elementlerin jog`altıw, aralıq xojayın ha`m tarqatıwshılardı joq etiw, adamlardı ha`m haywanlardı keselliktin` jug`ıwınan saqlaytug`ın ila`jlar kiredi. Planlı ra`wishte o`tkeriletug`ın ila`jlar kesellik payda etiwshi parazitlerdi-invaziyanı, en` da`slep, ayırım xojalıq ha`m rayonlarda, keyinshelik oblast, ulke ha`m t.b. zonalarda total devastatsiya islewge ja`rdem etedi.

Ha`zir ha`m keleshekte mal sharwashılıg`ın, balıqshılıqtı, qusshılıqtı ha`m t.b. rawajlandırıw ha`m adam den-sawlıg`ın jaqsılaw ushın bulardı parazitsiz tu`rli qolaylı jag`daylarda jasatıw kerek. Onın` ushın bul xojalıqlarda parazitlerge qarsı ila`jlar islew mu`mkinshilikleri, veterinariyalıq ha`m meditsinalıq qag`ıydalarg`a tuwrı keliwleri sha`rt. Negizinen alg`anda parazitler tuwdıratug`ın kesellikler menen turaqlı gu`resiw ushın parazitologiya iliminin` ta`jiriybeli ko`rsetpeleri boyınsha ha`r ta`repleme parazitlerge qarsı ila`jlar isleniwleri ha`m a`melde iske asırılıwları kerek.

Sho`lkemlestiriw ila`jları-xojalıqlardag`ı parazitlerge qarsı birliktegi ilajlardı sho`lkemlestiriw bo`limlerine tiykarg`ı to`mendegi buwınlar kiredi: parazitlerge qarsı ilajlardı jobalastırıw, esaplaw a`hm nızamlı tapsırmalardın` orınlanıwın tekseriw, qarsı gu`resiw ushın profilaktikalıq karantinlew ha`m parazitologiyalıq bilimlerdi xalıqqa tu`sindiirip barıw.

Parazitlerge qarsı ilajlardı planlastırıw-belgili ta`biyg`ıy xojalıqlıq, awıllıq, qalalıq jag`daylarda ha`m parazitologiyalıq jag`daylardı esapqa alıp ha`r jılı xojalıqtı sawallandırıw ha`m xalıq arasında profilaktikalıq ilajlardı jobalastırıw en` a`hmiyetli sho`lkemlestiriw ilajlarının` biri bolıp esaplanadı. Jobalastırg`an ilajlardın` orınlanıwın esaplaw ha`m baqlap barıw belgili da`pterlerde o`tkerilgen diagnostikalıq tekseriwler, qayta islewler dezinvaziyalar, haywanlardı, adamlardı ha`m sırtqı ortalıq orınların baqlap tekseriwler haqqında ba`rxa esap ju`rgiziwleri kerek. Bul xojalıqlar xalıq arasındag`ı parazitke qarsı ju`rgizilgen profilaktikalıq ilajlardın` paydalılıg`ın anıqlawg`a mu`mkinshilik beredi.

Haywanlardı ha`m elat, qalalardı profilaktikalıq karantinlew sırttan xojalıqqa, elatqa a`kelingen invazionlıq keselliklerdin` qozdırıwshıların xojalıqqa, elatlarg`a juqtırmaw ushın olardın` awhalına qaray, en` keminde 30 ku`n karantinleydi. Bul waqıtta qorg`alg`an haywanlardı, adamlardı klinikalıq ha`m laboratoriyalıq analizlep, eger parazitler tabılsa, og`an qarsı ilajlar ko`riledi. Sanitarlıq ku`n-bul arnawlı xojalıqlarda, sho`lkemlerde, bir iret, al fermerler fermalarında, elat xojalıqlarında eki ha`ptede bir iret o`tkerilip bul xojalıqtın`, elattın` sanitariyalıq ma`deniyatın arttırıwg`a bag`darlang`an.

Parazitologiyalıq bilimlerdi xalıq arasında ugit-na`siyatlaw, sharwashılıq xojalıq xızmetkerleri arasında awızsha ha`m eskertpeni baspadan shıg`arıp, bularg`a lektsiya, radioda, seminarda gurrin`lesiwler o`tkeriwler kiredi, al baspalıq tu`rlerine gazeta, jurnallarda, plakatlarda, kitapshalarda, kinofilmlerde, parazitler haqqında so`z etiliwler kiredi. Tu`rli tarawdag`ı arnawlı xojalıqlarda parazitlerge qarsı ulıwma profilaktikalıq ilajlarg`a haywanlardı gigienalıq talap da`rejesinde tutıw, awqatlandırıw, jasına qaray bo`lek tutıw, xa`wizlerdin` parazitologiyalıq halın biliw kiredi.

Sonday-aq bul ilajlarg`a parazit penen za`lellengen o`liklerdi ha`m organlardı zıyansızlandırıw ha`m jaylaw, hawizlerdi almastırıwlar kiredi.

Joqarıdag`ılar menen bir qatarda parazitlerge qarsı toplang`an ilajlarg`a arnawlı to`mendegi ko`rsetpeler kiredi: jaylawlardın` ha`m ha`wiz suwlardın` parazitologiyalıq bahası, invazionlıq keselliklerdin` ximioprofilaktikası, sırtqı ortalıq a`tiraplarının` dezinvaziyası ha`m t.b. kiredi.

Akademik K.L.Skryabinnin` devastatsiya haqqında tag`liymatı
Devasitatsiya-bul bir pu`tin ilajlar bolıp keselliklerdin` qozdırıwshıların tirishilik da`wirlerinin` barlıq basqıshlarında mu`mkin bolg`an mexanikalıq, fizikalıq, ximiyalıq ha`m biologiyalıq jollar menen joq etiwge bag`darlang`an.

Devasitatsiya totallıq (ulıwma) ha`m portsiyallıq (bo`lek) bolıp bo`linedi.

Totallıq devastatsiyada invazionlıq keselliklerinin` qozdırıwshılarına ken` maydanlarda jasaw mu`mkinshiligin bermey joq etiw. Mısalı: O`zbekstanda adam bezgek maleriyasının` joq etilwi.

Portsiyallıq devastatsiya-da belgili geografiyalıq zonalarda ha`m ha`kimlik, oblastlarda invazionlıq keselliklerdin` qozdırıwshıların keskin azaytıw.

Devasitatsiyanın` tabıslı bolıwı ushın to`mendegi jag`daylar bolıwı sha`rt: 1) parazittin` barlıq biologiyalıq rawajlanıw da`wirlerin biliw kerek; 2) keseldin` epizootologiyasın ha`m epidemiologiyasın jaqsı biliw kerek; 3) keselliktin` diagnostikası ha`m emlew usılı islengen bolıw kerek; 4) qa`niyge xızmetkerlerdin` jetkilikli bolıwları sha`rt; 5) devasitatsiyalıq ilajlardın` durıs o`tiwin qatan` baqlaw; 6) İnvazionlıq kesellik penen gu`resiwdin` ko`rsetpeleri islengen bolıwı kerek, sonday-aq parazitologiyalıq ugit-na`siyat ju`rgiziliwi sha`rt.

İnvazionlıq kesellikler menen jobalı, turaqlı gu`resiw olardın` qozdırıwshıların azaytıp yamasa jog`altıp barılsa mallardın`, balıqlardın` ha`m t.b. o`nimdarlıqların arttırıwg`a mu`mkinshilik beredi.

Akaldemik K.İ. Skryabin o`zinin` bir shıg`ıp so`ylegeninde «ja`miyetlik du`zimde sotsiallıq parazitizmdi jog`alttıq. Endi ja`miyetlik aldın`g`ı bilim biologiyalıq parazitizmdi joq etiwge minnetli» degen edi.

Haywanlardın` ha`m adamlardın` invazionlıq kesellikleri menen gu`resiw en` baslı wazıypalardın` biri. O`zbekstannın` veterinariyalıq ha`m meditsinalıq talaplarına muwapıq invazionlıq keselliklerdi jog`altıw ha`m profilaktikalıq ilajlar elimizde jaqsı iske asırılmaqta.

Belgili qa`nigeler ha`r bir xojalıq, tuman, oblast, respublika ushın joba du`zip bunın` tiykarında O`zbekstannın` parazitarlıq keselliklerge qarsı jobası du`ziledi ha`m ta`min etiledi. Bulardın` ha`mmesi xojalıqta izbe-izlik penen iske asırıladı.
Adamlardın` den-sawlıg`ın antropozoonozlardan qorg`awda

veterinariyalıq ilajlardın` xızmeti.
Antropozoonozlar qa`wipli awırıwlar bolıp bulardın` qozdırıwshıları adamlarda ha`m haywanlarda parazitlik etiwge uqıplı (grekshe anthropos-adam, zoon- haywan, nosos- kesellik). Antropozoonozlar ishinde protozoozlar (toksoplazmoz, balantidioz ha`m t.b) ha`m gelmintozlar ushırasadı. Ko`rsetpelerge muwapıq belgili qa`niygedegi xızmetkerler go`shlerdi, balıqlardı sanitariyalıq tekserip parazitli bolsa awqatlıq zatlarg`a jibermeydi.

Bunday kesellikler menen tabıslı gu`resiw ushın veterinariyalıq ha`m meditsinalıq ja`ne t.b. xızmetkerlerdin` tabıslı birge islesiwi ha`m xalıq arasında sanitariyalıq ugit-na`siyatlardı ku`sheytiw ha`zirgi da`wir talabı bolıp esaplanadı.

PARAZİTLER TUWDIRATUG`IN KESELLİKLERDEGİ İMMUNİTET
Parazitler tuwdıratug`ın keselliklerdin` qozdırıwshılarına qarsı immunitet ta`biyg`ıy (tuwılma) yamasa jasalma bolıwları mu`mkin. Ta`biyg`ıy immunitet haywanat organizminin` biologiyalıq-ekologiyalıq o`zgesheligi ku`shine baylanıslı kelip shıg`ıp bul xojayınnın` tu`rlik belgisi bolıp esaplanadı. Ta`biyg`ıy immunitet qozdırıwshılarg`a qarsı absolyut yamasa salıstırmalı bolıwı mu`mkin.

Absolyutlik immunitet xojayınnın` qa`legen jasında ha`m organizmnin` rezistentliligi to`menlegen jag`dayda bolıp parazitler tuwdıratug`ın keselliklerdin` qozdırıwshıların qabıl almaydı yamasa jog`altadı.

Salıstırmalı immunitet organizmnin` parazitler tuwdıratug`ın keselliklerine qarsı bolıwıda mu`mkin. Bunday jag`daylarda ayrım tu`rlerdin` eresek haywanları qozdırıwshılardı juqtırmaydı, al bul tu`rdin` jasları qozdırıwshılardı juqtıradı.

Eresek tıshqanlar, atlardın` ha`m iytlerdin` piroplazmoz qozdırıwshıların juqtırmaydı, al jan`a tuwılg`an tıshqan bulardı juqtıradı.

Jasalma immunitet xojayınnin` anaw yamasa mınaw tu`rindegi parazitler tuwdırg`an kesellikleri menen awırg`annan keyin haywanlarda payda boladı. Keleshekte birinshi awırıw tuwdırg`an parazitlerdi bul haywan endi juqtırmaydı.

Jasalma immunitet sterilnıy yamasa sterilnıy emes bolıwları mu`mkin.

Sterilnıy immunitet xojayın birinshi awırg`anında organizminde antitelanı islep shıg`ıp fagotsitarlıq aktivliligi menen ha`m t.b qorg`anıw mexanizmi menen qozdırıwshılardı tolıq joq etiw uqıplılıg`ına iye bolg`anda boladı.

Sterilnıy emes immunitette birinshi awırg`anda antitela islenip shıg`ıladı, biraq kletkalardın` fagotsitarlıq aktivliligi ha`m t.b. qorg`anıw mexanizmleri haywan parazitti basadı, biraq tolıq joq ete almaydı. Sonlıqtan keseldin` qozdırıwshıları organizmde uzaq waqıt saqlanıp fagotsitarlıq ha`m qorg`anıw aktivliligi saqlanıp baradı. Haywanlar tuwdıratug`ın keselliklerde ko`pshilik waqıtları sterilnıy emes immunitet boladı. Bulardın` uzaqlılıg`ı 4-6 aydan eki yamasa ko`p jıllarg`a deyin dawam etedi. Keyin xojayın bul keseldin` qozdırıwshısın tag`ı juqtıradı.

PARAZİTLERDİN` SİSTEMATİKASI HAQQINDA TU`SİNİK
Parazitlerdin` anatomiyalıq, morfologiyalıq du`zilisi ha`m rawajlanıw o`zgesheliklerine qaray barlıq haywanatlardın` sistematikalıq talabı boyınsha tu`rli toparlarg`a bo`ledi, so`ytip parazitler toksonomiyasın du`zedi.

Ta`biyg`ıy toparlar tu`r dep atalıp, ol tu`rler sistematikalıq kategoriyalar degen joqarı toparlardı du`zip, bir-birine bag`ıng`an parazitler klassifikatsiyasının`-sistemasın payda etedi.

Parazitlik sistematika birligi tu`r (species) dep ataladı. Bir tu`rge kelip shıg`ıwı jag`ınan bir-biri menen uqsas, erkin shag`ılısıp to`l beriwshi urpaq beretug`ın tu`rler jıyıntıg`ı kiredi.

Jaqın tu`rler rodlarg`a (genus), rodlar tuwıslarg`a (familia), tuwıslar otryadlarg`a (ordo), otryadlar klasslarg`a (classis), klasslar tiplerge (typus) birigip ta`biyg`ıy sistematikalıq toparlardı du`zedi. Ayrım waqıtlarda sistematikalıq toparlar quramalasıp, aralıq toparlardı qollanıwg`a tuwra keledi.

Ha`r bir belgili tu`r K.Linneydin` binarlıq yamasa qos ataması boyınsha qos atamag`a iye. Mısalı:` Myxobolus. rachmani ha`m t.b.

№6-LEKTSIYA

Tema: Bir kletkalİ parazitlerdin` o`zgeshelikleri ha`m sistematikasİ. Sarkodalİlar tipinin` o`zgeshelikleri ha`m patogenli ua`killeri, gu`res jollarİ

Jobası:

1. Bir kletkalı haywanlardın’ o’zgeshelikleri h’a’m sistemstikası

2. Sarkodalılar (SARCODINA) tipi
Paydalang’an a’debiyatlar:

1. Dadaev S.D. Parazitologiya. (ma`ruzalar matni). T., 2002.

2. Mavlonov O., Xurramov Sh., Norboev Z. O’mirtqasizlar zoologiyasi. (darslik). T., 2002.

3. Qulmamatov A. Parazit wmirtqasiz hayvonlar. (O’quv qwllanma). «O’qituvchi». T., 1988.

PARAZİT BİR KLETKALI HAYWANLAR (PROTOZOA) KİShİ DU`N`YaSI.

BİR KLETKALI PARAZİTLERDİN` O`ZGEShELİKLERİ HA`M SİSTEMATİKASI
A`piwayı haywanlar bir kletkadan, siyrek ko`p emes sandag`ı kletkalardan turıp bulardın` 39 mın` tu`ri belgili.

Ko`pshilik a`piwayılarda bir kletka butin organizmdey xızmet etedi. Ko`p kletkalılarda bunday xızmetlerdi ko`p kletkalardan turg`an organlar atqarıp, al bir kletkalı haywanlarda usı bir g`ana kletkanın` belgili qa`liplesken bo`limi-organoidlar yamasa organellaları atqaradı.

Ko`p waqıtlarg`a deyin tsitologiyalıq izertlewler jetilisemen degenshe bir kletkalılardın` ha`m ko`p kletkalı organizmlerdin` kletkaları tiykarınan ishinde yadrosı, organoidları bar gidrofillik kolloidlar bolg`an tsitoplazmadan turadı dep kelgen edi.

Elektronlıq mikroskopiyalıq tekseriwler kletka haqqındag`ı bunday tu`siniklerdi o`zgertti ha`m kletkanın` quramalı ekenligin da`lilledi. Kletkalardın` ha`m organoidlardın` a`hmiyetli qurılıs materialı juqa u`sh qabıqlı perdeshe–membrana bolıp, bul kletkalardın` ulıwma salmag`ının` 40% ten aslamın tutadı. Bul membranalar bir birinen du`zilis bag`darı, ornalasıwı, atqaratug`ın xızmeti ha`m beloklıq, lipidlik molekulalarının` quramı jaqlarınan ayrıladı.

Barlıq kletkanı jabatug`ın sırtqı membrananı plazmatikalıq qabıq, tsitolemma yamasa plazmalemma dep ataydı. Plazmolemma yamasa ondag`ı tesiksheler arqalı kletka ha`m onı qorshag`an ortalıq arasında uzliksiz zat almasıw o`tedi.

Tsitoplazmanın` o`zi ayrım jerlerinde ken`eygen tsisterna dep atalg`an tu`tikshe torlarınan turadı. Bul membranalar sistemasın tsitoplazmatikalıq tor yamasa endoplazmatikalıq retikulum delinedi. Endoplazmatikalıq retikulumnın` ayrım jerleri diywalları, tu`tikleri plazmollemmag`a o`tedi, sonlıqtan kletkalardın` ishki aynalıs sisteması sırtqı ortalıq penen baylanıslı boladı. Ekinshi jag`ınan endoplazmatikalıq retikulum yadro qabıg`ı menen ha`m membrana arqalı Goldji apparatı menen baylanısta boladı. Al Goldji apparatı parallel ornalasqan qaltashalardın` yamasa tsisternalardın` jıyıntıg`ı bolıp, bulardı sin`irip retlewshi bir birine jaqın ornalasqan nayshalar qorshap turadı. Goldji apparatı kletkada sintezlengen zatlardı o`zinde toplap, qa`lpine keltirip sekretorlıq xızmetti atqaradı.

Jeke kletka tsitoplazması yamasa matriksi du`zilissiz. Olar globulyarlıq belok molekulalarınan turıp kletkalarda membrana aralıq quwıslıqların toltırıp turadı. Tsitoplazmada kletkalardın` organoidları ha`m qosımtaları ornalasadı. A`hmiyetli membranalıq organoidlar basqa membranalıq sistemalar menen baylanıspay mitoxondriya tu`rinde boladı. Olardın` diywalları eki membranadan qa`liplesken: sırtqısı tegis, al ishkisi buklemli mitaxondriyanın` xızmeti energetikalıq protsessler menen baylanıslı bolıp tu`sken organikalıq zatlardı okislendirip ha`m bul arqalı payda bolg`an energiyadan adenozintrifosforlıq kislotanı (ATF) energiyag`a bay zattı sintezleydi.

Tsitoplazmanın` matriksinde ju`da` ko`p mayda zat ribosomalar ushırasıp bularda beloklardın` sintezleniwi o`tedi. Ribosomalar matrikste erkin jatıwı mu`mkin yamasa ayrım membranalardın`, tu`tikshelerdin`, endoplazmatikalıq retikulumlardın`, yadro sırtqı membranası u`stilerine shıg`ıp ornalasıwları mu`mkin. Tsitoplazma matriksinde ishi as pisiriwge qatnasatug`ın gidrolitikalıq fermentler menen tolı dumalaq-lizosomalar payda bolıwı mu`mkin.

Kletkalardın` tsitoplazmasında mebranalıq organoidlardan ha`m ribosomalardan basqa tu`rdegi du`zilisli elementlerden, tu`rli protofibrillalar ha`m mikro nayshalar bar. Protofibrallalar toplam quramına kirip mio-, nevro ha`m protofibrallalardı payda etedi, mikronayshalar tayanısh xızmetlerin atqaradı yamasa tsentriollardı, bazallıq deneshelerdi, qamshılardı, kirpikshelerdi, aksostillerdi, aksopodiyalardı ha`m t.b organoidlardın` payda bolıwında qatnasadı.

Yadrolıq qabıq bir birinen perinuklearlıq ken`islik penen bo`lingen membranadan turadı. Bul membrana yadronı yamasa karioplazmanı, yadroshanı ha`m xromosomalardı basqa kletka bo`limlerinen sheklep turadı. Yadro qabıg`ında ko`p sandag`ı tesiksheler bolıp bul arqalı karioplazma menen tsitoplazma baylanısıp turadı.

Yadronın` sırtqı perdesi ayrım bo`limleri endoplazmatikalıq retikulum perdelerine o`tip, bul arqalı yadro qasılıq ken`islik endoplazmatikalıq retikulum quwıslıg`ı menen baylanısıp qoymastan sırtqı ortalıq penende baylanısadı.

Yadrosha fibrillyarlıq zatlardan turıp budan ribosomalar qa`liplesedi. Kletkalardın` ultra du`zilisi haqqındag`ı mag`lıwmatlar a`piwayılardın` morfologiyasın ha`m fiziologiyasın tu`siniwde ha`m bir kletkalılardın` sistemasın jetilistiriwge mu`mkinshilik berdi, al elektronlıq mikroskopiyanı qollanıw ayrım tu`rlerdi anıqlawdı quramalastırdı. Sonın` ushında ha`zir tu`rlerdi anıqlawda jarıqlıqlıq mikroskopı menen ko`riwge bolatug`ın belgilerin g`ana esapqa aladı.

Usı mug`darda tsitoplazmada birqansha mo`ldir tıg`ız bir qıylı juqa sırtqı qabat- ektoplazmanı ha`m bir qansha suyıq da`nesheli ha`m bir qıylı emes-endoplazmanı ko`riwge boladı. Endoplazmada yadro, ko`pshilik organoidlar ha`m tu`rli qosımtalar ornalasadı. Ayrım a`piwayılar toparının` sırtqı ektoderması juqa perdeshe pellikulanı payda etip denege turaqlı forma beredi. A`piwayılarda awqatlıq zatlar plazmolemmanın` ishke batıp kiriwi menen yamasa sırtqa qarap o`simshelerdin` shıg`ıp awqatlıq zatlardı tutıp alıwı menen iske asadı. Plazmolemmanın` awqatlıq zatlardı uslap ishke batıp kirgen bo`liminin` uziliwinen tsitoplazmada erkin jatqan vakuol fagosoma payda boladı. Fagosoma lizosoma menen baylanısıp as pisiriw vakuolin payda etedi ha`m onda as pisiriw iske asadı. Plazmolemma menen uslang`an suyıqlıq tamshılarında da fagosomag`a usag`an mayda quwıqshalar payda bolıp lizosomalar menen baylanısıp as pisiriw vakuolların payda etedi. Qattı deneshelerdin` tutılıw qubılısına fagotsitoz, al suyıqlıq denelerdin` tutılıwına-finotsitoz delinedi. Pispey qalg`an awqatlıq zat bo`limleri sırtqa as pisiriw vakuollarının` ha`m plazmolemmalardın` jırtılıwı menen iske asadı.

Ayrım a`piwayılarda- ameobalarda awqatlıq zatlardın` alınıwı ha`m shıg`arılıwı lokalizatsiyalang`an emes, al ayırımlarında qatan` lokalizatsiyalanıp qabıl alıwshı jabısqaq tsitoplazmalıq du`mpeshik, sorıwshı o`simsheler yamasa tsitostom bolıp bul tamaqqa o`tip aqırında fagosom ha`m as pisiriwshi vokuollar payda boladı. Ayırım tu`rlerde shıg`arıwshı tesik poroshitsa yamasa tsitoprokt boladı.

Ko`pshilik dushshı suw a`piwayıları endoplazmalarında ishi suyıqlıq penen tolg`an vakuolleri bolıp waqıtı-uaqtı qısqarıp suyıqlıqtı sırtqa shıg`arıp osmoregulyatsiya xızmetin atqaradı. Bulardan basqa endoplazmada suyıq ha`m qattı artıq awqatlıq zatlar menen tolg`an vakuolları ha`m basqa organoidları boladı. Bulardın` ha`reket etiw organoidları deneden waqıtsha payda bolg`an jalg`an ayaqlar, qamshılar yamasa kirpiksheler bolıp esaplanadı. Qamshılar ha`m kirpiksheler plazmolemma menen jabılg`an o`simsheler bolıp, onın` matriksinde eki jup emes oraylıq ha`m 9 jup periferiyalıq mikronayshalar boladı. Oraylıq mikronayshalar bazal denesheleri menen baylanıspay onın` u`stinde tamam boladı. Bazal denesheleri tu`rli xızmetti atqaratug`ın organoid tsentrosomalardan yamasa tsentriollardan payda boladı. Tsentrosomada qa`dimgishe tsilindrlik formag`a iye bolıp aylanasında 9 jeke, ko`pshilik waqıtları ekilengen, al geyde u`sh eselengen mikronayshalardan turadı. Tsentriollar yadronın` mitozlıq bo`liniwin, qamshılardın` ha`reketlerin retlestiredi ha`m aksostildin` payda bolıwına qatnasadı. Tsentrosoma ha`m onın` o`simsheleri ko`beyiwge uqıplı.

A`piwayılar jınıssız jol menen ekige, yamasa ko`pke- shizogoniya jolı menen bo`linip ko`beyedi.

Ayrım parazitlik infuzoriyalardan-ixitoftiruslar, qamshılılardan –oodiniumlar menen tsisita ishinde ekige, ko`p ret bo`linip invazionlıq qang`ımay yamasa tsiliosporalardı payda etip bunday bo`liniw tu`rine polintomiya delinedi.

Ayrım jag`daylarda jınıssız ko`beyiwge jınıslı ko`beyiw qosılıp kletkalardın` ha`m olardın` yadrolarının` tolıq yamasa ayrım bo`limlerinin` waqıtsha birigiwi bolıp yadro almasadı ha`m bug`an kon`yugatsiya protsessii delinedi. Barlıq a`piwayılar tirishilik da`wirlerinde belgili basqıshtı o`tip bul arqalı belgili nızamlılıqları menen birinen keyin biri o`zgeriw menen belgili da`wirlerdi o`tip da`slepki halına aylanıp keledi. Bul tirishilik dizbekleri bir tu`rlerde salıstırmalı a`piwayı, basqalarında ju`da` quramalı. Belgili formalar rawajlanıw basqıshı stadiyası da`wirinde awqatlanıw, o`siw ha`m jınıssız ko`beyiw da`wirlerin o`tse vegetativlik yamasa trofozoitlıq da`wiri dep ataladı. A`piwayılar qolaysız jag`daylarda yamasa tirishilik dizbeginin` belgili da`wirlerinde qorg`anıw qabıqları menen qaplanıp tirishilik qublısların to`menletip tınıshlıq da`wirine o`tedi. Bul da`wirlerde a`piwayılar ha`reket etpeydi, awqatlıq zatlardı almay sırtqı ortalıqtın` qolaysız jag`daylarınan saqlanadı.

Ha`zirgi waqıtlarda bir kletkalılardın` 6 tipi belgili bolıp anau yamasa mınaw organizmlerde parazitlik etedi.

1. Sarkodalılr (Sarcodina)

2. Qamshılılar (Mastigophora)

3. Sporalılar (Sporozoa)

4. Knidosporidiyalar (Cnidosporidia)

5. Mikrosporidiyalar (Microsporidia)

6. Kirpikliler (Ciliophora)
Bulardın` arasında ayrım tu`rler haywanlar ha`m adamlarda parazitlik etip awır keselliklerdi payda etip olardı o`limgede alıp keledi.
SARKODALILAR (SARCODINA) TİPİ
Sarkodalılar tipine 11 mın`g`a jaqın tu`rler ko`rip olardın` denesi jalan`ash, pellikulası ha`m turaqlı dene pishini joq, tsitoplazma o`simshesi tu`rlishe uzınlıqta bolg`an jalg`an ayaqları menen ha`reket etetug`ınlar sarkodalılarg`a kiredi. Jalg`an ayaqları awqatlıq zatlardı qabıl etiwgede qatnasadı. Turaqlı kletkalıq awız (tsitostom), tamaq, shıg`arıwshı tesik (tsitoprokt), bolmaydı. Ayrım formalarında baqanshaq ta`rizli tu`rli skeletleri boladı. Ko`p waqıtlarda ko`p yadrolı formalarda ushırasadı. Ko`beyiwi ekige, ko`p iret bo`liniw, burtikleniw yamasa plazmotomiya bo`leklerge bo`linip tsitoplazmada yadroları bo`liniw jolı menen iske asadı. Jınıslı ko`beyiw azg`ana klasslar wa`killerinde ushırasıp, ko`pshilik wa`killerinde bayqalmaydı.
Jalan`ash amiobalar (Gymnaamoebia) klası
Ha`reket etetug`ın jalg`an ayaqları denesinin` qa`legen jerinen shıg`atug`ın, bir geyde ko`p yadrolı ha`m skeletlik organoidları joq amebalar kiredi. Denesi jalg`an ayaqları turaqlı formada bolmaydı. Denesi sırtqı mo`ldir ektoplazmadan ha`m ishki mayda da`nesheli suyıq endoplazmadan turadı. Onda domalaq quwıq ta`rizli yadro, jutılg`an zatlar menen as pisiriw, mo`ldir qısqarıwshı vakuolları ha`m tu`rli qosımtaları boladı. Ko`beyiwi juqa qabıqlı tsistada kesesine ekige yamasa ko`p ret bo`liniw jolı menen o`tse, jınıslı da`wiri u`yrenilmegen. Bul klas bir Amoebida- otryadın, Entamoebidae tuwısın, Entamoeba rodın o`z ishine aladı.

Entamoeba rodının` wa`killeri bizin` O`zbekstanda da ushırasadı.

Oraylıq Aziyanın`, sonın` ishinde O`zbekstan ha`wizleri aq amur balıg`ı artqı ha`m tuwrı isheginen B.Allamuratov (1995) Entamoeba ctenopharingodoni di anıqladı.
1-su`wret. Entamoeba ctenophoryngodoni A-erkin forması (ya-yadro,p-jalg`an ayaq, k-kariozom), B-bir,eki ha`m to`rt yadrolı tsistalar). V-İsh burıw amebası- Entamoeba histolytica.I-toqımalıq pishini. II-quwıslıq pishini. III-V-bir,eki ha`m to`rt yadrolı tsistalar.
Trofozitı domalaq u`lken emes (II-16 mkm) jalg`an ayaqları tez payda bolıp ha`reket etip geyde uzayadı. Endo- ha`m ektoplazması jaqsı ayırılmaydı. Tsitoplazmada bir qansha as pisiriw vakuolleri bar. Yadro orayında kariosoma bolıp diametri 3,1-5,2 mkm. Kariosoma ha`m yadro qabıg`ı arasında radial ornalasqan xromatin da`nesheleri ornalasqan. Ko`beyiwi bo`liniw yamasa tsista payda etiw jolı menen. Tsista payda eter aldında tsista aldı da`wirin o`tip trofozoittan jalg`an ayag`ının` bolmawı menen ayrıladı. Domalaq yamasa sopaq tsista juqa qabıq penen qaplanıp diametri 10,8-15,4 mkm. Onda 1,2 yamasa 4 yadrolar bolıp trofozoit yadrosınan kishkene. Yadrodan basqa tsistada domalaq glikogenlik vakuol bolıp diametri 7,8-10,4 mkm ha`m 1 den 6 g`a deyin tayaqsha ta`rizli xromatoidlıq ushlı qayrılg`an deneshe boladı. Tsistalar sırtqı xojayınlardı za`lelleydi, biraq jolı ele belgisiz. E. ctenopharingodoni balıq silekeyli ishek qabatına kirip balıqshılıqqa ko`p zıyan keltiredi. (IAB-su`wret).

Adamlar arasında amebalardın` 5 tu`ri ushırasadı, olardın` 4 tewi adam ushın zıyansız esaplanıp tiykarınan juwan, soqır isheklerdegi bakteriyalar menen azıqlanadı. İsh burıw yamasa dizinteriya amebası Entamoeba histolytica adamlardın` isheginde parazitlik etip amoeobiozdı payda etedi. (I-V su`wret).

Entamoeba histolytica dizenteriya amebasın 1875 jılı rus alımı L.F.Lesh ta`repinen anıqlang`an edi. Dizenteriya amebası-adamda dizenteriya keselligin payda etedi. Dizenteriya grekshe dys-buzılıw ha`m entoros-ishek degen so`zlerden payda bolg`an, ol adamda isheklerdin` xızmetinin` buzılıwı degen mag`ananı an`latadı.

Dizenteriya amebası tsista ha`m vegetativ stadiyalarında ushırasadı. Onın` vegetativ stadiyası u`lken vegetativ, toqıma, o`tkinshi ha`m tsista aldı formalarında ushırasadı. (2-su`wret).

U`lken vegetativ forması ko`lemi ta`repinen u`lken bolıp, ko`lemi 20-60 mkm a`tirapında boladı. Dizenteriya amebasının` tsitoplazması sırtqı (ektoplazma) ha`m ishki (endoplazma) qabatlardan ibarat. Endoplazma-ju`da` juqa, mayda da`nesheli jıltıraq zatlardan ibarat. Ektoplazma tınıq shiyshesıman zatlardan du`zilgen, olar amebada jalg`an ayaqshalar payda bolg`anda ju`da` anıq ko`rinedi. Tiri amebada yadrosı ko`rinbeydi, denesi tınıq, ren`siz boladı. O`lgen amebada onın` yadrosı do`n`gelek ta`rizli jıltıraq da`nesheler qosındısınan turg`anı sa`wlelenedi. Amebanın` endoplazmasında bir yamasa bir neshe jemiriliw stadiyasındag`ı eritrotsitlerdi ko`riwge boladı, bul ko`rinis amebanın` u`lken vegetativ forması ushın ju`da` xarakterli belgi bolıp esaplanadı. Usı sebepli onı meditsina a`debiyatlarında gemotofag depte jiyi (eritrofag-eritrotsitlerdi jemiriwshi) ataydı.

2-su`wret. Entamoeba histolytica-nın` tirishilik tsiklı. a-saw alıp ju`riwshi, b-awırıw ameobalıq dizenteriya menen: 1-metdatsistalıq rawajlanıw (awız arqalı asqazang`a tu`sken tsistanın` vegetativlik formag`a aylanıwı); 2-quwıslıq forması; 3-tsista aldı forması; 4-tsistalar; 5-juwan ishektegi silekeyli qabattag`ı toqımalıq forması; 6-u`lken vegetativlik forma (eritrofag).

U`lken vegetativ formadag`ı dizenteriya amebası ushın alg`a ilgerilewshi xareket xarakterli bolıp tabıladı. Mikroskop astında amebanın` xarakterli ha`reketin gu`zetiwge boladı. O`tkir amebioz dizenteriya keselliginde nawqastın` u`lken da`retinde dizenteriya amebasının` u`lken vegetativ formaları ba`rqulla derlik tabıladı.

Toqıma forması amebanın` patogen forması esaplanadı. Ol adamnın` juwan isheginin` silekey perdesi (ishki perdesi) toqımalarında arnawlı jaraqatlanıwdı payda etedi. Amebanın` ko`lemi 20-25 mkm, du`zilisi amebanın` u`lken vegetativ forması du`zilisine uqsas boladı. Dizenteriya amebasının` toqıma forması ishektegi jaralardın` buzılıwı waqtında adamnın` u`lken da`reti quramında ha`m juwan ishektin` gistologiyalıq preparatlarında ayqın ko`rinedi.

Dizenteriya amebasının` o`tkinshi forması- adamnın` juwan isheginin` joqarg`ı bo`limleri ishinde o`mir su`redi ha`m dizenteriya amebasının` tiykarg`ı jasaw forması esaplanadı. Ol xronikalıq ameba dizenteriyasına ushırag`an ha`m awırıp emlengen adamlardın` taza u`lken da`retinen tabıladı. Dizenteriya amebasının` bul forması nawqastın` ha`m mikrob tasıwshı adamlardın` uzaq saqlang`an da`retlerinde tabılmaydı. Onın` ko`lemi 15-20 mkm. Waqıtsha preparatta amebanın` yadrosın ko`riw mu`mkinshiligi joq. Tsitoplazmada bakteriyalar ha`m kishi vakuolalar boladı, biraq hesh qashan eritrotsitler bolmaydı. Kem ha`reketshen`, jalg`an ayaqları a`ste payda boladı, ko`lemi kishilew bolıwı menen sıpatlanadı.

Dizenteriya amebasının` tsista aldı forması onın` o`tkinshi forması menen tsista forması aralıg`anda ushırasadı. Onın` u`lkenligi 12-20 mkm, du`zilisi boyınsha o`tkinshi formanı esletedi, biraq vakuolalar joqlıg`ı, ha`rekettin` kemligi ha`m ayırım jag`daylarda tsitoplazmasında ko`p sanlı bakteriyalar bolıwı menen xarakterlenedi. Ko`binese amebanın` tsista aldı forması do`n`gelek pishinge enip, o`zinin` ha`reketshen`ligin jog`altadı ha`m bir yadrolı, qabıqsız tsistalarg`a uqsap qaladı.

Tsistalar amebanın` o`tkinshi ha`m tsistalar aldı formalarında juwan ishektin` to`mengi bo`limlerinde payda boladı. Tsistalar xronikalıq nawqaslardın`, parazit tasıwshılardın` u`lken da`retlerinen tabıladı.

Amebanın` tsista forması ha`reketsiz, qabıq penen qaplang`an, ren`siz, tınıq, domalaq ta`rizli boladı. U`lkenligi 8-15 mkm. Tsistalarda geyde qısqa, jıltıraq, ushı ilmeklengen tayaqshalardı-xromatoid denelerdi ko`riw mu`mkin. Anıqlaw maqsetinde tsistalar lyugol suyıqlıg`ı menen boyaw usınıs etiledi, sonda ondag`ı 4 dana yadrosın ko`riwge boladı.