Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

2. Dástannıń janrı, teması, ideyası hám mazmunı. «Hibatul-haqayıq» –
«Haqıyqatlar sıylıǵı» janrı boyınsha didaktikalıq dástan dep júritiledi. Onda 
tálim-tárbiya, ádep-ikramlılıq, doslıq, ádillik temaları aqıl-násiyat beriw usılı 
menen sáwlelenedi, ilim-bilimniń áhmiyeti jırlanadı. Bunıń menen avtor 
aǵartıwshılıq, bilimlendiriw, hár tárepleme rawajlanǵan jetik (kámil) insan 

---

65 
máselelerin kóteredi. Usı arqalı ulıwmainsaniylıq (gumanistlik) hám jaqsı jámiyet 
ideyaların sáwlelendiredi. 
Dástannıń qısqasha mazmunı tómendegishe: dáslepki bólimlerinde orta 
ásirlik ádebiy dástúr boyınsha jaratqan Allataalaǵa, onıń payǵambarına, 
payǵambardıń sahabalarına hámdu-sáneler (maqtawlar) aytadı. Bunnan soń 
dástannıń Datbek degen jergilikli húkimdarǵa baǵıshlanǵanı, Datbektiń 
adamgershilikli, aqıllı, bilimli, qayırımlı, ádalatlı húkimdar ekeni táriyiplenedi. 
Bunıń izinen avtor bilimniń paydası, adamnıń bilimli bolıwı, aqıl-parasatlı, tereń 
oylı, tili jaǵımlı bolıwı kerekligi tuwralı aqıl-násiyatlar beredi. Dástannıń keyingi 
baplarında ashkózlik, dúnyaxorlıq, sıqmarlıq, qayırsızlıq insanǵa jaraspaytuǵın 
jaman qásiyetler sıpatında qattı sınǵa alınadı. 
 3. Dástannıń obrazları. «Hibatul-haqayıq» dástanında rawajlanıw 
basqıshlarına iye tutas syujet hám onda bastan aqırına shekem háreket etetuǵın 
epikalıq qaharmanlar joq. Sonlıqtan, dástanda oraylıq obraz sıpatında avtor 
obrazı kórinedi. Ol kópti kórgen, turmıs, siyasat tájiriybesine iye, tereń bilimli, 
aqıl-parasatlı danıshpan obrazında kórinedi. Ol ilim-bilimniń qádiri, nadanlıqtıń 
zıyanı tuwralı danalıq sózler aytadı, hár kim bilimge umtılıwı, nadanlıqtan qashıwı 
kerekligin násiyat etedi. Bilimli adamdı altınǵa, jáhil, nadan adamdı mazası joq 
miywege teńeydi. Ózińe jaqsılıq tileseń alımnıń izine er, dep násiyatlaydı.
1. Bahalik dinar (altın) úl biliklik kishi, 
Bu jahil (nadan) biliksiz, bahasız bishi. 
Bahalı altın ol bilimli kisi, 
Bul jahil, bilimsiz kisi-qádiri joq jemis. 
2. Aya dost, biliklik iyzim izlagil, 
Qali sózlasań sóz bilib sózlagil. 
Áy dos, bilimliniń izine er, 
Eger sóyleseń, sózińdi bilip sóyle. 
Dástanda mádeniyatlı adamnıń juris-turısı, ádebi, sóylegen sózi, adamlar 
menen qanday qatnasta bolıwı kerekligi tuwralı aqıl-násiyatlar beriledi. Sonday-aq, 

---

66 
hárbir puqaranıń jámiyettegi ornı, puqaralıq, azamatlıq parızı, ulıwma jámiyetlik 
dúzim haqqında tereń oy-pikirler júritiledi. Dástan menen tanısqanda jámiyetlik 
dúzimdi jaqsı biletuǵın, jámiyet, mámleket aldında turǵan sheshiliwi tiyis kúnniń 
ótkir máselelerin zeyinlilik penen ańlaytuǵın janashır, tereń bilimge iye, dana 
adamnıń obrazın kóriwimizge boladı. Bul dástan avtorınıń obrazı edi. Avtor 
jámiyettegi kemshiliklerdi kórsetip ǵana qoymastan, olardı sheshiw, saplastırıw 
jolların da kórsetiwge háreket etedi. Axmet Yugnakiydiń siltewi boyınsha 
jámiyettegi kemshiliklerdi, qatlamlar arasındaǵı qarama-qarsılıqtı adamlardı 
sawatlandırıw, tereń bilim iyesi etiw, olardıń kóńlin tazartıw (aǵartıw), jaqsılıq 
jolına salıw menen ǵana dúzetiwge, saplastırıwǵa boladı.
Aǵartıwshılıq ideyası Shıǵıs Oyanıw dáwirinde ilimde hám ádebiyatta keń 
tarqalǵan ideyalardan edi. Axmet Yugnakiydiń «Hibatul-haqayıq» shıǵarması ózi 
jasaǵan zamannıń hám jámiyettiń progressiv talaplarına poeziya arqalı bergen 
juwabı edi.