Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

3. «Lisan ul-tayr» – «Qus tili» dástanı da Nawayı dástanlarınıń ishinde 
joqarı kórkemlik dárejesi menen ózgeshelenip turadı. Bul dástan parsı tilde jazǵan 
XII ásir shayırı Farididdin Attardıń «Mantiq ut-tayr» (1175-j.) dástanına eliklep 
jazılǵan. Nawayı bul dástandı bala waqtında oqıp, yadlap alǵan hám ómir boyı 
oǵan juwap (nazira) dástan jazıwdı árman etip júrgen edi. Tek 1498-jılı ǵana bul 
iske qol urıp, ármanın iske asırdı. 
Dástannıń syujeti. Hár qıylı quslar ózleriniń ishinen ádil patsha saylaw ushın 
májilis quradı. Biraq awızbirshilik etip patsha saylay almaydı. Sonda quslardıń 
ishindegi aqıllısı Ópepek quslardan tarqalıp ketpey uzaq-uzaqlarda jasaytuǵın 
ápsanawiy Siymurǵ degen hám dana, hám aqıllı, hám ádil qustı tawıp alıp, patsha 
etip saylawdı usınadı. Oǵan jetiw ushın ushı-qıyırı joq jeti maydandı basıp ótiw 
kerekligin, hárbir maydannıń ózine ılayıq qıyınshılıqları, azapları bar ekenin, tek 
sol azaplarǵa shıdam bergen qus ǵana Siymurǵqa jetip baxıtlı bolatuǵının aytadı. 
Tek otız qus ǵana Siymurǵ turǵan jayǵa jetisedi, biraq hesh qanday qus patshasın 
kóre almaydı. Sonda dana Ópepek azaplı jeti maydannan ótken otız qustıń hárbiri 
Simurǵ ekenin, hárbir qustıń patsha ekenin túsindiredi (parsı tilinde si-otız, murǵ-
kus). Quslar ózleriniń Siymurǵ ekenin sezip, hárbiri baxıtlı boladı. (Bul 
mifologiyalıq qus qaraqalpaq folklorında súymurıq degen atamada ushırasadı). 
Dástan sol dáwirde keń tarqalǵan sufiylik táliymattıń dúnya hám onıń 
jaratıwshısı haqqındaǵı filosofiyalıq túsiniklerdi allegoriyalıq usıl menen 
sáwlelendiredi. Sufizm táliymatı boyınsha dúnyadaǵı hárbir zat, hárbir janlı 
maqluq, sonıń ishinde adam ózleriniń jaratıwshısı Allataalanıń sáwlesi, zárreshesi 
(kútá kishkene bir bólegi, molekulası). Sonıń ishinde insan ǵana óziniń 
Allataalanıń bir zárreshesi ekenin ańlay aladı, biraq bul baxıtqa erisiw ushın insan 
kóp sınaqlardı bastap keshirip, olarǵa nalımay shıdam beriwi kerek. Dástandaǵı 
otız qus obrazı Allataalaǵa basın baǵısh etken, oǵan qosılıp ketiwdi niyet etken 
adamlar dep túsinse boladı. Allataalaǵa jetisiw ushın jetik, dana ustaz kerek. Ol 
dástanda dana hám parasatlı Ópepek obrazında kórinedi. Al Siymurǵ – Allanı 

---

120 
izlewshilerdiń, oǵan ómirin baǵısh etkenlerdiń eń aqırǵı ármanı, yaǵnıy 
Allataalanıń diydarına jetisiwdiń simvolı. 
«Lisan ut-tayr» – sufiylik ádebiyatı shıǵarmalarınıń ishinde sufiyliq tálimattı 
eń názik, eń kórkem etip sáwlelendirgen dástanlardıń biri. Bul dástannıń jáne bir 
ózgesheligi sonda, eger Nawayıǵa shekem sufiylik táliymattı sáwlelendiretuǵın 
dástanlar arab hám parsı tillerinde jazılǵan bolsa, Nawayı bunday názik dástandı 
túrkiy tilde de jaratıwǵa bolatuǵının kórsetti.