Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

1. Alisher Nawayı – turkiy xalıqlardıń danıshpan shayırı. Alisher Nawayı 
– túrkiy xalıqlar ádebiyatınıń házirgidey milliy ádebiyatlarǵa bólinbey, ele bir 
pútin ádebiyat bolıp turǵan waqtındaǵı ullı shayırlardıń biri. Usı kózqarastan, 
Alisher Nawayını milliy ádebiyatlar bolıp qáliplesip ketken ózbek, túrkmen, 
qaraqalpaq, qazaq, azerbayjan, tatar ádebiyatlarınıń ullı klassik shayırı dep 
esaplawǵa boladı. Sebebi, bul atap ótilgen ádebiyatlardıń hárbiri Nawayınıń joqarı 
dárejedegi kórkem ádebiy tilinen, bay obrazlarınan, tereń gumanistlik ideyalarınan 
azıqlanıp ósti hám qáliplesti. Nawayıdan keyingi ullı shayırlar: azerbayjan shayırı 
Muhammed Fizuliy (1494-1556), ózbek shayırları Muhammed Zahiriddin Babur 
(1483-1530), Munis Xorezmiy (1778-1828), Agaxiy (1809-1874), Muqimiy (1850-
1903), túrkmen shayırları Andalib (1712-1780), Maqtımqulı (1730-1780 j.j. 
shamasında), Mollanepes (1810-1862), qazaq aqını Abay (1845-1904), qaraqalpaq 
shayırları Kúnxoja (1799-1880), Ájiniyaz (1824-1878), Berdaq (1827-1900), 
Ótesh (1828-1903), Sarıbay (1830-1898), Gúlmurat (1832-1897) h.b. Nawayıdan 
tásirlenip dóretiwshilik etken. Olar Nawayınıń keń hám kóp tarmaqlı tematikasın 
ózlestirgen, ótkir máselelerdi kóteriw, tereń gumanistlik ideyalardı sáwlelendiriw 
usılların úyrengen. Sonday-aq, onıń bay janrlıq dástúrlerin ózlestirgen. Atap 
aytqanda Nawayınıń jolına uqsatıp dástanlar, didaktikalıq hám ıshqı-muhabbat 
temalarında kóp sanlı ǵázzeller, muxammesler jazǵan. Nawayınıń kórkemlik 
jolların, bay súwretlew quralların, poetikalıq terminologiyasın paydalanǵan, 

---

94 
olardan máplengen. Qısqa etip aytqanda, Nawayınıń bay ádebiy miyrası túrkiy 
shayırlar ushın úlken poetikalıq mektep bolǵan. 
2. Nawayınıń ómiri hám dóretiwshiligi. Alisher Nawayı Orta Aziyada 
temuriyler dinastiyası biylik etip turǵan dáwirde Herat qalasında 1441-jılı 9-fevral 
kúni tuwılǵan. Bul dáwirde Herat qalası házirgi Awǵanstan, Shıǵıs Iyran jerlerin 
óz ishine alatuǵın Xorasan mámleketiniń paytaxtı edi. Mámlekette temuriyler 
biylik etetuǵın edi. Bul mámleket ekonomikalıq hám mádeniy jaqlardan 
rawajlanǵan el bolıp, onıń paytaxtı Herat Shıǵıstaǵı gúllengen qalalardıń biri edi. 
Qalada kóp ǵana belgili alımlar, shayırlar, súwretshiler, muzıkantlar, ájayıp ustalar 
mámleket hám ayırım bardamlı adamlardıń qáwenderliginde dóretiwshilik xızmet 
etti. Qısqa etip aytqanda, bul qalada sol dáwirdiń sharayatlarına salıstırǵanda joqarı 
dárejede ilimiy, mádeniy hám ádebiy ortalıq ústemlik etti. Mine, usınday ortalıqta 
Alisher Nawayı tuwılıp ósti, onıń filosofiyalıq hám kórkem-estetikalıq kózqarasları 
qáliplesti, talantlı shayır bolıp jetilisti. Demek, Nawayınıń ájayıp shayırlıq talantın, 
filosofiyalıq oy-pikirler tereńligin tek ǵana tábiyattıń bergen inamı dep qabıllaw bir 
jaqlamalıq bolar edi, onıń shayırlıq talantı ol jasaǵan ájayıp mádeniy hám ádebiy 
ortalıqtıń da jemisi dep qaraǵan durıs boladı. 
Shayır tuwılǵanda azan aytıp qoyılǵan shın atı Nizamiddin, sońınan oǵan Mir 
(amir) Alisher degen ataqlar berilgen. Nawayı qaraqalpaqlar arasında Mirali, al 
Xorasan húkimdarı Huseyin Bayqara bolsa, Sultan Súyin degen at penen de belgili 
bolǵan. Atası Ǵiyasaddin Muhammad saray ámeldarlarınan bolǵan hám bardamlı 
kisi bolǵan.  
Alisher balalıq shaǵında jaqsı tárbiya hám bilim aldı, kútá zeyinli boldı. Ol 
tórt jasında bir qatar sheyrlerdi (qosıqlardı) yadtan ayta alatuǵın edi, 5 jasında 
mektepke barıp, aǵla oqıwshı boldı, 7-8 jaslarında óz betinshe dáslepki sheyrlerin 
jaza basladı. Mektepte Xorasan mámleketiniń bolajaq húkimdarı Sultan Xuseyin 
Bayqara menen birge oqıdı. Xuseyin Bayqara da sońǵılıqta bilimli húkimdar, 
uqıplı shayır bolıp shıǵadı. Olardıń balalıqtan baslanǵan doslıǵı bir ómirge sozıldı, 
kóp ǵana qayırlı islerdi birge atqardı, mámleketlik áhmiyetke iye sheshimlerdi 
birge qabılladı.

---

95 
Jas Alisher sol waqıtttaǵı musılman Shıǵısı ellerinde ilim hám ádebiyat tilleri 
bolǵan arab, parsı tillerin tolıq meńgeredi, óziniń ana tili bolǵan túrkiydi tereń 
úyrenedi. Usı úsh tilde jazılǵan tariyxıy hám kórkem shıǵarmalardı kóp oqıydı. 
Alisher ullı shayırlar Saadiy Sheraziydiń “Gúlistan”, “Bostan”, Faridaddin Attardıń 
“Mantiq ut tayr” (“Qus tili”) dástanların, kóplegen ǵázzelerdi, rubayılardı, 
muxammeslerdi, dástanlardı yadqa biletuǵın edi. Shayırdıń óziniń maǵlıwmat 
beriwine qaraǵanda ol 50 mıń báyitti, yaǵnıy 100 mıń qatar sheyrdi yadqa biledi 
eken. 
Shayır jaslıq dáwirindegi shıǵarmaların Shıǵıs ádebiy dástúri boyınsha parsı 
tilinde Faniy degen taqallus (ádebiy ataq) penen jazǵan. Faniy parsı tilindegi 
“fano” sózinen alınǵan bolıp, mánisi boyınsha ótkinshi, waqıtsha degendi ańlatadı. 
Túrkiy tilde jazǵan shıǵarmaların Nawayı degen taqallus penen jazǵan. Bul navo 
sózinen alınıp, namalı, jaǵımlı degen mánisti ańlatadı. Eki taqallus penen de 
diywanlar (kitaplar) shıǵarǵan. 
Nawayı 1460-jıllardıń ekinshi yarımında Samarqand qalasında jasadı, alımlar 
hám shayırlar menen baylanısta boldı, bilimin kóterdi. Samarqand dáwiri onıń 
ómirinde óshpes iz qaldırdı. 
Bul jılları shayırdıń dostı Xuseyin Bayqara Xorasan taxtı ushın keskin gúres 
alıp baradı hám 1469-jılı taxıttı iyeleydi. Usı jılı Xuseyin Bayqara dostı Alisherdi 
Samarqandtan paytaxt Heratqa shaqırıp, mámleketlik úlken ámel iyesi móhirdar 
etip tayınlaydı. Bul úlken mámleketlik isenim edi. Sebebi, móhirdar barlıq 
mámleketlik áhmiyetke iye hújjetlerdi tekserip, onı mór (móhir) menen 
tastıyıqlaytuǵın edi. Bul jumıstı hadal hám tabıslı alıp barǵanı ushın Alisher jáne 
de joqarı isenimge iye boladı. Ol Sultan Xuseyinniń bas waziri lawazımına 
kóteriledi. (Ol házirgi zamanda premyer-ministr yamasa ministrler kabinetiniń 
baslıǵı mámleketlik lawazımına sáykes keledi). Bas wazir lawazımında ol 1472-
1476 jıllar dawamında isledi. 1487-1488 jıllarda Astrabad qalasınıń hákimi 
lawazımında isledi.
Alisher Nawayı ámir bolıp turǵan jılları Herat qalasında kóp ǵana 
abadanlastırıw hám mádeniy islerdi ámelge asırdı. Kanallar qazdırıp, suwsız 

---

96 
jerlerge suw apardı, baǵlar kógertti, eginzarlıqlardı kóbeytti, jańa imaratlar, 
kópirler qurdırdı, bazarlardı tártiplestirip, sawda-satıq islerin jónledi. Táwiplerdi 
jıynap, emlewxanalar qurdırdı. Bul dáwirde (XV á.) turaqlı (házirgi tilde stacionar) 
emlewxanaları bar mámleketler Aziyada kemnen-kem ushırasatuǵın edi. Sonday-
aq, ol birqansha meshitler, medreseler saldırdı. Olardıń qasınan háwizler qazdırılıp, 
móldir suw menen toltırıldı. Adamlar meshitlerge kelip jámáát bolıp namaz oqıp, 
qudaǵa qullıq etip ruwxıy lázzet alatuǵın edi. Medreselerde oqıwshı jaslar jetik 
mudarrisler (professor-oqıtıwshılar) jetekshiliginde diniy bilimler menen qatar 
dúnyawiy bilimlerdi de úyrenetuǵın edi. Nawayı xalıqtıń eń tómengi qatlam 
wákillerine de kewil berip bardı. Ol dárwishler, baspanası joq adamlar jasaytuǵın 
“Xalosiya” degen xanoka (jataqxana) saldırdı. Hár jılı kámbaǵallarǵa, ǵárip-
qáserlerge 2000 ǵa jaqın bas kiyim, úst kiyim, diz kiyim, ayaq kiyimler 
úlestiriletuǵın bolǵan. Usınday xızmetler hám ilajlar nátiyjesinde Herat gúllengen, 
abadan, joqarı mádeniyatlı qalaǵa aynaldı.
1490-jıllarda 
Nawayı saray lawazımlarınan shetletilip, tiykarınan, 
dóretiwshilik jumısları menen shuǵıllanadı. Bul jılları Sultan Xuseyin Bayqara 
menen onıń balaları arasında taxt ushın gúres háwij aladı. Bul gúres, hátteki, ata 
menen balalar arasında qurallı soqlıǵısıwlarǵa shekem barıp jetedi. Eldiń bereketin, 
tınıshlıǵın saqlap qalıw ushın Nawayı qolınan kelgen ilajlardı isledi. Biraq niyeti 
buzıq shuǵıllar Sultan Xuseyin menen onıń balaları ortasındaǵı sónip kiyatırǵan 
ottı qayta úrlep, ata menen balalar arasındaǵı jánjeldi qaytadan kóterdi. Saraydaǵı 
shuǵıllardıń azǵırıwı menen Xuseyin Bayqara ózine qarsı shıqqan úlken ulı 
Badiyuzzamannıń balası, óziniń aqlıǵı Mumin mırzanı ólim jazasına buyıradı. Bul 
jaǵday ata menen bala arasındaǵı dushpanlıqtı jáne de kúsheytip, mámlekettiń, 
eldiń bereketin ketiredi. Eldegi bunday alawızlıqlar, óz ara jánjeller Nawayıǵa qattı 
tásir etedi. Sebebi, ol ómirdegi arzıw-ármanların, xalıqtıń abadanlıǵın kóteriwdegi 
jaqsı niyetlerin, jámiyetlik idealların usı Xorasan mámleketiniń búgini hám 
keleshegi menen baylanıstırǵan edi. Mámlekettegi alawızlıq, óz ara jánjeller, 
tınıshlıqtıń buzılıwı Nawayı ushın úlken músiybet, tragediya edi. Onıń jaǵdayı 
ózgerip, densawlıǵı tómenley baslaydı. 1501-jılı 3-yanvar kúni ullı shayır, 

---

97 
danıshpan, oyshıl, xalıqtıń súyikli perzenti Alisher Nawayı awır kesellikten qaytıs 
boladı. Pútkil Herat, pútkil Xorasan xalqı ullı perzentin joqlap matam tutadı.