Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Ġdarəçilik

NĠTQ MƏDƏNĠYYƏTĠ 
 
Müasir dilimizdə işlətdiyimiz mədəniyyət sözü çox anlayış 
ifadə edir. Bu anlayış yaxşı-pis, müsbət-mənfi sözləri qədər və 
bəlkə, onlardan daha geniş məna ifadə edir. Mədəni sözü ərəbcə 
şəhərli deməkdir. İlk əvvəl mədəni-şəhərli insan davranışının və 
fəaliyyətinin bütün növlərində şəhərdən uzaq bədəviliyə qarşı qo-
yulurdu. Başqa sözlə, şəhərlinin hərəkəti, davranışı, danışığı bə-
dəvilərə nisbətən mədəni hesab olunurdu. Sonradan mədəniyyət 
sözü öz mənasını daraldaraq mədəniyyətsizliyə qarşı qoyuldu. 
Azərbaycan dilinin izahlı iüğətində bu sözün üç mənası veril-
mişdir: 
1. İnsan cəıniyyətinin istehsalatda, ictimai və mənəvi hə-
yatda əldə etdiyi nailiyyətlərin məcmusu; 
2. Xalqın və ya siniflərin müəyyən dövrdə əldə etdiyi nailiy-
yətlərin məcmusu, belə nailiyyətlərin səviyyəsi // təsərrüfat və ya 
zehni fəaliyyətin inkişaf səviyyəsi; 
3. Savadlılıq, elmilik // mədəni adamın tələblərinə uyğun 

---

 
100 
gələn həyat şəraitinin məcmusu, yaşayış mədəniyyəti. 
Bu izahı tam və dolğun hesab etmək olmaz. Çünki, birinci 
bənddəki insanların istehsalatda və mədəni həyatda əldə etdiyi 
nailiyyətlərin, uğurların (maliyyə, təsərrüfat və s.) hamısını mə-
dəniyyətə daxil etmək olmaz. 3-cü bənddə isə taftalogiya özünü 
göstərir: «mədəni adamın tələblərinə uyğun gələn ifadəsi də 
taftalogiya olub sözün mənasını dolğun əks etdirmir. 
Azərbaycan dilində mədəniyyət sözünün bir termin kimi 
işlənməsi tarixi çox da qədim deyil. Sovet hakimiyyətinin ilk 
onilliklərində bu söz ərəb mənşəli olduğu üçün onu―Kultura‖ sö-
zü ilə əvəz etmişdilər. Bu söz latın mənşəli olub cultura sö-
zündəndir. Mənası – Vozdelitvanie, tərbiyə, təhsil, inkişaf, hör-
mət deməkdi. İnsanın mədəni səviyyəsinin və həyatının 
inkişafınəticəsində mədəniyyətin çoxçeşidli sahələri yaranmışdır.
Məsələn:
1.Dövrlə bağlı: Antik mədəniyyət 
2. Millətlə bağlı: Ərəb mədəniyyəti 
3. Məkanla bağlı: Kənd mədəniyyəti, şəhər mədəniyyəti, Av-
ropa mədəniyyəti. 
Qeyd etmək lazımdır ki, mədəniyyət insan faaliyyəti ilə bağlı 
olduğu üçün konkret yerin – məkanın mədəniyyəti anlayışı şərti 
formada başa düşülür. Məsələn, Avropa mədəniyyəti dedikdə bu-
rada yaşayan xalqların mədəniyyəti başa düşülür, yoxsa yerin 
mədəniyyəti olmaz. Eyni sözləri Fransa mədəniyyəti, Iran mə-
dəniyyəti və s. haqqda demək olar.
: 
4. İnsanın həyat və fəaliyyətinin müxtəlif sahələri ilə bağlı 
müəllim mədəniyyəti, tələbə mədəniyyəti, oxuma mədəniyyəti, 
səhnə mədəniyyəti, sürücü mədəniyyəti, satıcı-ticarət mədəniy-
yəti və s. 
Bunlardan biri də ―insanın atributu‖ olan danışıq mədəniy-
yətidir. Danışıqsız; insanı təsəvvür etmək olmaz. Insan ünsiyyət 
sözündəndir. Əgər lalların əl-hərəkət (doktilo) vasitəsini istisna 

---

 
101 
etsək, insanı danışıqsız təsəvvür etmək olmaz. Hər bir insan 
cəmiyyətin əsl mənada üzvü olmaq üçün nitqə malik olmalıdı. 
Tələbə və müəllimlərin içərisində, qurultay iştirakçıları, depu-
tatlar, böyük və kiçik toplantıların iştirakçıları arasında bircə 
nəfər də olsun lal adama rast gəlmək olmaz
.
Çünki burada da-
nışmaq lazımdır. İnsan kiçik yaşlarından danışıq vərdişləri əldə 
etdiyi zamandan ömrünün sonuna qədər öz danışığını təkmil-
ləşdirir. Çünki insan təkcə öz dilinin quruluşunu bilməklə kifa-
yətlənməməlidir. Bunu ən kobud, mədəniyyətsiz adamlar da bilir. 
Eyni zamanda insan danışığı dili – xüsusilə, ana dilinin 
incəliklərini bilməli, fıkrini gözəl ifadə edə bilməlidir. Burada 
M.R.Lvovun bir müqayisəsini xatırlatmaq yerinə düşərdi. O 
yazır: ―Bədən tərbiyəsi haqlı olaraq, orta və ali məktəblərdə la-
zımlı bir fənn kimi qəbul edilir və ona milyardlarla pul xərclənir, 
ancaq nitq mədəniyyəti qrammatikanın hüdudsuz sahəsinin 
pərsəng daşı kimi dilçiliyə aid edilir. Dilçilikdə bu məsələ ikinci 
dərəcəli bir iş hesab edilir. Əslində isə belə olmamalıdır. Qəti 
şəkildə inanmaq lazımdır ki, nitq mədəniyyəti insan mədəniyyəti-
nin, nitq gözəlliyi insan gözəlliyinin, nitqin təsirliliyi insan 
nüfuzunun (avtoritetinin) tərkib hissəsidir. Bu səbəbdən də nitq 
mədəniyyəti dil normaları məcmusu kimi yalnız qrammatika təd-
ris olunan yerlərdə deyil, mühəndislərə, hüquqşünaslara, aviator-
lara, həkimlərə də tədris edilməlidir. Onların da öz sahələrində 
mədəni danışığı təmin edilməlidir. Hər bir adam nitqində özünü 
təqdim edir. Əgər öz bəlağətli nitqi ilə özünü təqdim edə bil-
mirsə, nə müəllimin, nə baş nazirin sözünə qulaq asmaz, ona hör-
mət etməzlər. Əksinə, nitqi gözəl olan adam özünə cəmiyyətdə 
böyük nüfuz qazandırır. Bu mənada böyük fars şairi Sədinin 
sözləri yada düşür: 
Ağızdakı dil nədir? 
Hünər sahibinin xəzinəsini açan.
Əgər danışmasa, heç kəs bilməz ki,

---

 
102 
O zərgərdir, ya saqqızsatan. 
Burada çoxlu incə mətləblər vardır. Eyni mövzunu müxtəlif 
auditoriyada eyni cür şərh etmək olmaz; Eyni mövzıınu müəl-
limlə tələbə eyni cür izah edə bilməz. Yəni bu problem aşağıdakı 
məsələləri əhatə edir: 
1) Kim danışır? 
2) Kimə danışır?
3)Hansı şəraitdə danışır? 
 
4) Nə barədə danışır? 
5) Nə məqsədlə, nə səbəbə danışır? 
6) Öz fikrini çatdıra bilirmi, onu başa düşürlərmi? 
7) Ona auditoriyanın (dinləyicilərin) münasibəti necədir? 
8) Onun nitqini arzu edirlərmi?  
9) Danışdığı mövzunu yaxşı bilirmi? və s. 
Nitq mədəniyyəti bir sıra problemlə vəhdətdə olub, öz 
spesifik xüsusiyyətləri ilə onlardan ayrılır. Yəni onları təcrid 
etmək mümkün olmadığı kimi, eyniləşdirmək də olmaz. Bu 
problemlər aşağıdakılardır: a) Ritorika – bəlağət; b) Üslub və